Anna Baran

Filozofię egzystencjalną można najprościej określić jako „filozofię życia”. Dotyczy ona zatem wszystkiego, co wiąże się z istnieniem człowieka jako jedynego konkretnego bytu, jego wyborem i świadomą autokreacją. „Człowiek - mówi Jean - Paul Sartre - przede wszystkim będzie tym, co stanowi realizację jego woli”. Z tych słów łatwo nam będzie zdefiniować dwudziestowieczną ideę egzystencjalizmu, mówiącą o tym, że „człowiek tworzy siebie dokonując wyboru swojej moralności.

Trudno byłoby nam jednak zrozumieć twórczość egzystencjalistów takich jak J.P. Sartre czy Albert Camus, zagłębić się w problematykę „Upadku”, „Obcego” czy „Dróg wolności” nie sięgając w wstecz, do źródeł inspiracji tych autorów. Chociaż by do poglądów Sørena Kierkegaarda, Fryderyka Nietzschego czy Martina Heideggera. To właśnie - nietzscheański nihilizm, odrzucenie wartości religii, zastosowanie sloganu „Bóg umarł” i heideggerowskie Dasein - „bycie - tu” jako obraz kondycji człowieka stykającego się z nicością i tylko przeświadczeniu śmierci pozwalającego sobie na wolność i autentyczność, stały się podwalinami teorii J.P. Sartre'a, które zawarł w swym programowym utworze „Mdłości”, a kilka lat później rozwinął publikując tekst konferencji pod tytułem „Egzystencjalizm jest humanizmem”. Podobnie A. Camus w eseju „Człowiek zbuntowany” polemizuje z rożnymi wcześniejszymi filozofami, przedkładając własne egzystencjalne poglądy jak autentyczność, kwestię wyboru, świat wartości.

Nasuwa nam się wniosek, że cała filozofia egzystencjalna nie stanowi oderwanych od rzeczywistości wywodów, lecz raczej opiera się o pytanie o sens życia, cel ludzkiego istnienia. Można ja zatem określić jako filozofię poszukującą uniwersalnych prawd rządzących naturą ludzką jako istnieniem przypadkowym, ściśle związanym z wyborem jednostki, istnieniem kruchym, wypełnionym troską i trwogą, nieubłagalnie zatracającemu się w nicości, zmierzającemu ku śmierci.

Najwybitniejszą, moim zdaniem, postacią, którą kojarzyć należy z egzystencjalizmem w ogóle, jest dziewiętnastowieczny duński filozof - Søren Kierkegaard. Ponieważ wydaje mi się, że filozofia egzystencjalna oparta jest na prawdziwości, autentycznym zaangażowaniu, to przybliżenie sylwetki tego „niespełnionego literata”, odniesienie się bezpośrednio do niektórych faktów jego zewnętrznego i wewnętrznego życia, uważam za niezbędne. Pozwolę sobie tutaj przytoczyć krótki esej o wpływie natury samego Kierkegaarda na jego działa filozoficzne. To umożliwi nam nie tylko poznanie biografii jako takiej, ale także odnajdziemy klucz do zrozumienie dzieł tego filozofa i jego specyficznego sposobu myślenia. Jego motto zaczerpnięte jest z „Dzienników” Sørena Kierkegaarda.

„Chodzi o to żeby znaleźć prawdę, która jest prawdziwa dla mnie, znaleźć ideę, dla której mogę żyć i umrzeć”.

Całe życie Sørena Kierkegaarda opierało się na poszukiwaniu tej jednej jedynej wartości, dla której warto by się poświęcić. Motyw ten bezustannie przewija się w „ Dziennikach”, dziele pokaźnym, bo aż 19- tomowym. Autor pisał je przez całe swoje dorosłe życie, a więc przez ponad dwadzieścia cztery lata. Są dla nas nie tylko źródłem cennym pod względem biograficznym, ale także stanowią uzupełnienie dzieł filozoficznych. Dzięki tym zapiskom możemy odtworzyć klimat dziewiętnastowiecznej Kopenhagi, wczuć się w stan religijny samego filozofa, w jego niepokój, cierpienie i wszystkie te uczucia, które w XX wieku staną się fundamentami filozofii egzystencjalnej.

Niektórzy biografowie kładą szczególny nacisk na psychikę Kierkegaarda w odniesieniu do jego twórczości. Walter Nigg uważa na przykład, że „nigdy nie należy zapominać o jego skandynawskiej naturze. Prawdziwe północne samoudręczenie ociemniało całą radość życia ponurą powagą”. Widzi w nim człowieka, który „z wielką trudnością wyzwalał się ze swych więzów i którego najszczęśliwsze dary zniszczyła melancholijna religijność”.

Nie wydaje mi się, by przytaczanie tu konkretnych faktów z życia tego niezwykłego filozofa było konieczne. Chciałabym jednak uwypuklić pewne zjawiska rzutujące na jego sposób życia. Søren został wychowany w środowisku protestanckim, gdzie nauka o predestynacji odgrywała kluczową rolę w świadomości religijnej. Pojęcie grzechu, jego rozmiary, lęk i zwątpienie w dobroć Boga stały się tematami rozpraw takich jak „Choroba na śmierć”, „Bojaźń i drżenie” czy „Pojęcie lęku”. Specyficzny klimat w samej rodzinie Kierkegaarda, jego obsesja „o grzechu pierworodnym”, przekleństwie Boga rzuconym na jego rodzinę dały wyraz nie tylko w dziełach literackich, ale także podkopały jego duchową równowagę. Problemy z ojcem, młodzieńczy bunt, wyidealizowana wizja miłości i późniejsze komplikacje seksualne w sposób wyraźny odbijają się na jego psychice, a tym samym rzutują na twórczość literacko-filozoficzną.

Wieczna melancholia, samotność i intelektualne wyobcowanie sprawiły, że Kierkegaard był niezrozumiany przez społeczeństwo ówczesnej Kopenhagi. To spotęgowało niewątpliwie rozpacz, którą później określa mianem istoty bytu ludzkiego. W utworze „Choroba na śmierć” mówi o „nieświadomej rozpaczy, która towarzyszy mu wszędzie”. Rozpacz tą utożsamia z grzechem, ale jest ona dla niego jakimś pierwotnym założeniem egzystencjalnym, najistotniejszym elementem ludzkiego trwania i najwyrazistszym stosunkiem do Boga i samego siebie. Nieskończoną rezygnację uważa za ostatnie stadium poprzedzające wiarę. Z kolei wiarę nazywa najwyższą namiętnością ludzką. Kierkegaard w swoich dziełach polemizuje z różnymi koncepcjami chrześcijaństwa, dla niego jednak Bóg „nie jest Bogiem nieskończonej miłości”. W „Powtórzeniu” wyraźnie mówi, że Bóg stoi ponad moralnością to znaczy, że jest immoralny. Ostrej krytyce poddaje także współczesne chrześcijaństwo, atakuje oficjalny Kościół i oskarża wiernych o hipokryzję, brak prawdziwego religijnego zaangażowania.

Obok kwestii religijnych Kierkegaard porusza tematy związane z ludzkim istnieniem i jego uwarunkowaniem w świecie.

Wyróżnia trzy poziomy ludzkiej egzystencji: etyczny, estetyczny i religijny. Jako przykład poziomu etycznego podaje małżeństwo oraz życie bez tajemnic, w pełnej jawności oraz zgodności z normami społecznymi. Pozostałe dwa poziomy, estetyczny i religijny, zawierają w sobie element tajemnicy. Estetyczny reprezentowany jest przez uwodziciela, który wykracza poza moralne normy społeczności i idzie przez życie własną drogą. Problemy stadium moralnego uosobione zostają przez biblijnego Abrahama, który chcąc być posłuszny Bogu, wykracza poza nakazy etyki. Gotów jest złożyć w ofierze syna- Izaaka. Kierkegaard w utworze „Bojaźń i drżenie” zadaje ważne pytanie: jak odróżnić człowieka prawdziwej wiary od szaleńca, gdy brak nam etycznych kryteriów do oceny ich postępków. Prawdziwym zamiarem filozofa było nakłonienie ludzi, by zdecydowali się na wybór jednej z tych trzech dróg. Nowatorska i nieco idealistyczna wizja znalazła uznanie dopiero u jego następców wiek później.

Kierkegaard cenił sobie przede wszystkim postępowanie zgodne z własnymi przekonaniami. Ważną kwestią był dla niego autentyzm jednostki, czyli bycie sobą i nie poddawanie się naciskowi grupy.

Na zakończenie chciałabym dodać, że pogląd uznający Kierkegaarda wyłącznie za filozofa i teologa jest niesłuszny. Napisał on również biografię Hansa Christiana Andersena i szereg mniej znanych książek, a sam swoją twórczość określa mianem liryki dialektycznej. Czytając jego utwory mamy wrażenie, że są to utwory paraboliczne, to znaczy posiadają tak zwane „ drugie dno”. Gdy spojrzymy na nie z perspektywy człowieka rozdartego, nieszczęśliwego i wewnętrznie zbuntowanego odnajdziemy w nich coś więcej. Całą rozpacz, smutek, lęk, absurd wiary i paradoks, wszystkie te uczucia gnębiące samotnego filozofa.

Dla współczesnego czytelnika problematyka Kierkegaarda wydaje się być nadal aktualna, pozwala zastanowić się nad poszukiwaniem sensu istnienia, próbą zdefiniowania szczęścia czy kwestią wiary.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---