TECHNIKI SOCJOMETRYCZNE
Sytuacja społeczna w grupie wychowawczej lub w klasie może być rozpoznawana za pomocą różnych metod. Jeżeli zależy nam na stosunkowo szybkim i dość precyzyjnym poznaniu układu stosunków społecznych w grupie - najlepsze będzie zastosowanie socjometrii. Technika ta została stworzona w latach 30tych przez J. L. Moreno. Najogólniej - socjometria zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludźmi, jakie zachodzą w jakichkolwiek grupach. Zdaniem niektórych jest nie tyle techniką gromadzenia danych, co sposobem patrzenia na przedmiot badań czy też pewnym rodzajem zainteresowania nim. Badania socjometryczne polegają na ilościowym traktowaniu stosunków międzyludzkich, są ich pomiarem. S. polega na podawaniu wszystkim członkom badanej grupy jednego bądź kilku specjalnie skonstruowanych pytań badających różne rodzaje stosunków społecznych takich jak: wzajemna sympatia, popularność, zaufanie, przywództwo, itp., w stosunku do których badani dokonują wyboru osób z grupy, które ich zdaniem spełniają warunki określone w pytaniu. Techniki socjometryczne pozwalają:
- rozpoznać układ stosunków społecznych pod różnymi względami;
- uzyskać w miarę przejrzysty obraz więzi nieformalnych łączących poszczególnych członków;
- identyfikować osoby szczególnie popularne, jak i te odrzucane przez grupę;
- porównywać pozycje społeczne członków grupy;
- identyfikować podgrupy (jeśli są);
- sprawdzić stopień integracji grupy;
- śledzić rozwój stosunków między chłopcami a dziewczynkami;
- określać ekspansywność grupy i jednostek;
- śledzić proces adaptacji społecznej nowych jednostek.
Kryterium socjometrycznym jest określona w pytaniu sytuacja społeczna. Sytuacja może być nierealna (np. z kim poleciałbyś w kosmos?) albo realna (np. z kim chciałbyś pełnić dyżur w klasie?). preferencje zostaną podane szczerze wtedy, gdy badani sądzą, że ich odpowiedzi mogą decydować o społecznym stanie rzeczy (np. gdy pary uczniów dyżurujących zostaną ustalone w oparciu o badanie).
Inne kategorie kryterium socjometrycznego mogą być silne (sytuacje ważne dla badanych) bądź słabe (sytuacje mało ważne, sporadyczne). Może być bardziej ogółowi bądź szczegółowy. Podstawą dokonywania wyboru osób z grupy są kryteria pozytywne; negatywne są podstawą odrzucenia osób.
Ilość kryteriów to ilość aspektów ze względu na które prowadzimy badania i zależy ona od badacza i celów jego badań. Zasadą jest, że nie powinno się stosować więcej niż 5 pytań w teście socjometrycznym (klasycznym).
Klasyczna technika Moreno
Wszystkim członkom badanej grupy zadaje się jednakowe pytanie/a, na podstawie których dokonują oni wyboru i (lub) odrzucenia osób z grupy, które spełniają warunki podane w pytaniu. Badani wskazują tych członków grupy, z którymi chcieliby wejść w określoną interakcję lub nie. Technika ta pozwala na uzyskiwanie bardzo szerokiej gamy informacji, zaczynając od identyfikacji pozycji i roli wszystkich członków grupy, kończąc na informacjach o podgrupach, o ekspansywności grupy i jednostek, itp. Przykładowe pytanie może brzmieć „z kim chciałbyś najbardziej wspólnie odrabiać lekcje?” lub „z kim najmniej chętnie chciałbyś siedzieć w jednej ławce?”. Technika ta z określonymi zastrzeżeniami i w formie badań indywidualnych może być stosowana nawet wobec dzieci przedszkolnych.
Technika „Zgadnij kto”
Badanym zadaje się (najczęściej pisemnie) serię pytań o określone cechy lub zachowania, na podstawie których wskazują oni tych członków grupy, którzy ich zdaniem najbardziej odpowiadają przedstawionemu kryterium. Przykładowe pytania: „To jest ktoś, kto zawsze pomaga innym...”, „Często dokucza innym...”, „Jest bardzo samolubnym uczniem...”, itd. Technika ta pozwala poznać percepcję członków grupy - jak badani postrzegają innych członków grupy, jakie przypisują im cechy i zachowania lub nawet pozycje społeczne. Jest ona odpowiednia nawet dla dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Technika szeregowania rangowego
Badanym przedstawia się określone kryterium - określoną cechę, np. koleżeńskość, pomaganie innym, usłużność, atrakcyjność i prosi się o uporządkowanie wszystkich członków grupy pod tym względem, zaczynając od osoby, która spełnia to kryterium w stopniu najsilniejszym do osoby, która najsłabiej bądź wcale nie spełnia danego kryterium. Badani ustalają hierarchię członków grupy pod danym względem. Technika ta nie nadaje się do badania dzieci młodszych.
Porównywanie parami
Badani kolejno porównują zestawionych w pary członków grupy, opowiadając się pod określonym względem za każdym razem za jedną osobą z pary, która w większym stopniu spełnia podane kryterium. Technika nadaje się tylko do badania bardzo małych, kilkuosobowych grup. Może być wykorzystana do bardzo specyficznych celów, np. ostatecznego ustalenia dokładnej pozycji kilku osób, wyłonienia ostatecznego lidera pośród jednostek o jednakowym statusie socjometrycznym itp. Technika ta jest rzadko wykorzystywana ze względu na trudność przeprowadzenia badań i opracowania wyników.
Skale oszacowań
Badani wskazują tych członków grupy, którzy odznaczają się ich zdaniem określonym stopniem natężenia danej cechy. Prosimy np. o wskazanie tych uczniów, którzy są najbardziej koleżeńscy i tych, którzy są najmniej koleżeńscy lub tych, którzy są najbardziej aktywni, średnio aktywni i najmniej aktywni. Ilość wskazań zależy najczęściej od badanego, choć możemy określić ograniczenia, np. „wskaż po dwie osoby najbardziej atrakcyjne i najmniej atrakcyjne”. Ze względu na komplikacje wyrażania ocen, technika nie nadaje się do stosowania w grupach dzieci młodszych.
„Plebiscyt życzliwości i niechęci”
Może występować w dwóch wariantach:
- każdy badany ocenia w kategoriach sympatii i antypatii wszystkich pozostałych członków grupy na skali kilkustopniowej (trzy lub pięciostopniowej) - przez przypisanie osobom określonych symboli: od ++ („bardzo lubię”), przez 0 („jest mi obojętny”) do - („bardzo nie lubię”)
- osoba wybrana z grupy jest oceniana przez wszystkich pozostałych członków w podobnym systemie ocen.
Technika ta pozwala na uzyskanie informacji o stosunku całej grupy do określonych jednostek, jak tez o stosunku jednostek do całej grupy. Można też zorientować się w ogólnym klimacie emocjonalnym, jaki panuje w danej grupie. Technika możliwa do stosowania w grupie przedszkolnej.
Techniki kombinowane
Badani ustosunkowują się do wszystkich członków grupy na zróżnicowanej skali ocen, tj. każdemu członkowi grupy badany przypisuje określony stopień natężenia danej cechy. Przykładowo prosimy badanych, by na skali 5stopniowej (bdb kolega, db kolega, czasem db czasem zły kolega, zły kolega, b. zły kolega) ocenili wszystkich pozostałych członków grupy. Techniki te mogą być stosowane głównie wśród uczniów starszych i młodzieży szkół średnich.
TECHNIKI PROJEKCYJNE
W pedagogice stanowią one jedynie uzupełniającą technikę zbierania danych dotyczących środowiska rodzinnego i szkolnego. W psychologii natomiast mają zastosowanie w badaniu osobowości i jej zaburzeń, relacji międzyludzkich i ich zaburzeń, sfery emocjonalnej, lęku, stosowanych mechanizmów obronnych, inteligencji oraz postaw wobec róznych sfer rzeczywistości społecznej.
Projekcja oznacza:
- w szerokim sensie - rzutowanie własnych uczuć, postaw, poglądów, itd. na obiektywny materiał, który dajemy osobie badanej;
- w wąskim znaczeniu - mechanizm obronny, służący przystosowaniu jednostki, który jednak stosowany zbyt intensywnie powoduje zaburzenia w funkcjonowaniu jednostki, pogorszenie zdolności przystosowawczych oraz zablokowanie rozwoju jednostki.
Metody - techniki projekcyjne opierają się na projekcji rozumianej jako sposób postrzegania i reagowania na bodźce zewnętrzne, które zawsze uwarunkowane są cechami osobistymi osoby postrzegającej. Jako metoda badania rozumiane są jako zespół celowo skonstruowanych bodźców, których instrukcja i materiał posiadają niski stopień strukturalizacji. Wywołują więc osobistą, prywatną opinię badanego. Nie pytamy tu bezpośrednio o interesujące nas zjawiska, ale stwarzamy sytuację, w której badane cechy czy zjawiska mogą się ujawnić pośrednio. Przyjmuje się założenie, że wszystkie obserwowane, ujawniające się zachowania i cechy wytworów, odpowiadają osobowości czy wyrażają ją, cechy, opinie badanego, gdyż projektuje on na nie swój nieobserwowalny stan wewnętrzny.
Cechy charakterystyczne:
Ze względu na właściwości wypowiedzi badanego:
- wrażliwość na nieświadome lub utajone aspekty osobowości lub życia rodzinnego;
- duży zakres dopuszczalnych odpowiedzi badanego;
- badany jest nieświadomy celu testu;
- bogactwo i złożoność reakcji ocenianych pod względem ich ilości o treści;
- przejawianie fantazji w reakcjach
2. Ze względu na analizę reakcji osób badanych:
- duży zakres kierunków analizy (te same reakcje można analizować pod kątem różnych zjawisk i cech);
- możliwość analizy holistycznej - pozwala na analizę całej złożoności jednostki ludzkim.
3. Ze względu na cechy charakterystyczne bodźca, wskazuje się możliwość wykorzystania różnych bodźców do analizy poszczególnych zjawisk.
Klasyfikacja:
- techniki skojarzeniowe - reagowanie na bodźce przedstawione przez diagnostę pierwszym nasuwającym się słowem;
- techniki konstrukcyjne - stworzenie bądź skonstruowanie czegoś (zazwyczaj obrazek, opowiadanie)
- techniki uzupełniania - uzupełnienie niekompletnego materiału w dowolny sposób.
- techniki wyboru lub porządkowania - dokonanie wyboru tej możliwości spośród podanych, która spełnia określone wymagania.
- techniki ekspresyjne - wyrażanie siebie w różny sposób sprzyja polepszeniu funkcjonowania jednostki.
Zasady stosowania technik projekcyjnych:
Należy dostosować technikę do wieku, możliwości i umiejętności dziecka, jego zainteresowań, poziomu słownictwa, płci, sposobu myślenia, zdolności percepcyjnych, rozwoju wyobraźni.
ważne jest tworzenie nieformalnej, życzliwej atmosfery badania, gdyż jego przebieg i rezultaty zależą w dużym stopniu od warunków jego przeprowadzenia.
dziecka nie należy na wstępie informować o tym, że będzie poddane badaniu; całą sytuacje należy przedstawić jako zabawę bądź grę. Jeśli dziecko miało już doświadczenia związane z badaniem, należy wyjaśnić mu jego cel oraz wskazać, ze nie jest ono poddawane ocenie, a wszelkie odpowiedzi są dobre.
konieczne jest powstrzymanie się od oceniania, krytykowania, nadmiernego śledzenia wykonywanych poleceń.
badanie musi być skonfrontowane z faktyczną sytuacją rodzinną (syt. społeczną dziecka).
z punktu widzenia prawidłowej diagnozy ważny jest nie tylko sam wytwór, ale cały kontekst sytuacyjny jego tworzenia.
wyniki należy interpretować wg zobiektywizowanych schematów interpretacyjnych.
materiał informacyjny (rysunek) uzupełnia się materiałami diagnostycznymi zdobytymi z wykorzystaniem innych technik.