Baśniowość jako sposób poznania
analiza i interpretacja wiersza „Piła” Bolesława Leśmiana
Bolesław Leśmian był poetą innowacyjnym i nietuzinkowym, przez sobie współczesnych odbiorców, często uważany za twórcę dziwacznego. Tworząc na przełomie dwóch epok, Młodej Polski i Dwudziestolecia Międzywojennego, wykreował swój własny, baśniowy, nierealny i niesamowity świat, zamieszkany przez dziwne stwory. W utworach Leśmiana dominują dwa motywy, dobrze znane historii literatury: przyroda oraz zagadnienie istnienia.
Tym, co czyni poezję Bolesława Leśmiana niezwykłą, jest język. Jest to język magiczny, odkrywczy, ciężki do ujęcia w standardowe ramy, niekonwencjonalny, dziwaczny i przesycony środkami stylistycznymi. Jest to po prostu język leśmianowski.
Poetyka Bolesława Leśmiana opiera się głównie na stosowaniu wielości środków stylistycznych. Większość z nich posiada dodatkowo wyjątkowe znaczenie w koncepcji poezji tego twórcy. Autor, z dużą dbałością o szczegóły, używa bogatego wachlarza środków poetyckich, by wyrazić całość ekspresji, ukrytą pod zawiłą otoczką metaforycznych znaczeń przedmiotów, osób, postaci i zjawisk.
W tym właśnie stylu utrzymana jest ballada Bolesława Leśmiana, „Piła”. Autor umiejscawia scenerię wiersza w mistycznym otoczeniu mrocznego lasu. Mistycyzm tego miejsca wydaje się nawiązywać do ludowych wierzeń i podań o nadnaturalnych stworach i zjawach zamieszkujących ciemne czeluści lasów, jezior, bagien. Wyraża strach i respekt człowieka wobec natury i jej tajemnic.
Tytułowa Piła jest zjawą, bytem pośrednim między przedmiotem a duchem. Autor ożywia piłę- przedmiot, nadając jego cechy zjawie, by metaforycznie przedstawić namiętności, jakim ulega człowiek.
"Zazgrzytała od rozkoszy, naostrzyła zęby:
Idę w miłość, jak chadzałam na leśne wyręby!”
Uosobiona piła zatrważa, wprawia w lęk i niepewność. Przedstawiona jako pokusa, pokusa śmiertelna, budząca pożądanie i prowadząca do zguby. Kusi mężczyzn, odbierając im zdrowy rozsądek, zatracając ich w sobie bez reszty.
„Idzie lasem owa zmora, co ma kibić piły,
A zębami chłopców nęci i zna czar mogiły.” (…)
„Pocałunki dla cię, chłopcze, w ostrą stal uzbroję,
Błysk - niedobłysk na wybłysku - oto zęby moje!”
"Poznał chłopiec, czym w uścisku jest stal, gdy pokocha! (…)
Całowała go zębami na dwoje, na troje (…)
Poszarpała go pieszczotą na nierówne części"
Te fragmenty doskonale oddają dwoistą naturę tak intensywnego uczucia. Wykorzystanie cech przedmiotu umożliwiło przedstawienie paradoksalnych, zwykle bardzo trudnych do opisania, stanów. Nadanie temu przedmiotowi cech ludzkich pozwoliło na zetknięcie aktów cierpienia, które symbolizuje piła, z aktami miłości, do których zdolna jest tylko istota ludzka. Zabieg połączenia tych elementów dał niepowtarzalny efekt skrajnie różnych doznań w ramach jednego uczucia. Taką miłość, która jest powodem cierpienia, a jednocześnie rozkoszy, symbolizuje właśnie zmora-piła.
Parobczak, postać skuszona „wdziękami” piły, to symbol ludzkich pragnień i grzesznych pokus. Młody, niedoświadczony, łatwo daje się uwieźć demonicznej zmorze. Posłusznie podporządkowuje się jej woli wdając się w grzeszne zatracenie
"Będę ciebie kochał mocą, z którą się mocuję,
Będę ciebie tak całował, jak nikt nie całuje! (…)
„Chcę się ciałem przymiarkować do nowej pieszczoty
Chcę się wargą wypurpurzyć dla krwawej ochoty!”
Wokół uderzającej sprzeczności przeciwieństw - miłości i śmierci, bólu fizycznego i cielesnej rozkoszy, Leśmian buduje obraz ludzkich, miłosnych, erotycznych pokus. Przedstawia miłość fatalną - miłość do kobiety fatalnej, prowadzącej do zguby.
Tak charakterystyczne dla groteski kontrastowe jakości przedstawiają obraz miłosnego zauroczenia, które jest powodem cierpienia, a jednocześnie rozkoszy. Symbolizująca takie uczucie Piła jest bezlitosna i przebiegła. Kusi chłopców, rozkochuje i oczarowuje ich, po czym rozszarpuje ich dusze.
„Całowała go zębami na dwoje, na troje:
"Hej, niejedną z ciebie duszę w zaświaty wyroję!"”
Mężczyzna poddaje się, pozbawiony możliwości, lub raczej konieczności logicznego myślenia, tworzy obraz uczucia, korzystając ze znanych mu doznań. Odrzuca spokojne, stabilne, ustatkowane życie i spontanicznie udaje się w podniecający, ekscytujący taniec ze śmiercią.
Tu również doszukać się można związku z wpływami kultury ludowej - danse macabre, taniec ze śmiercią, pogański zwyczaj tępiony przez Kościół, symbolizujący równość wszystkich ludzi wobec nieuniknionego końca, ale także kult płodności i odrodzenia.
Zatem pokusić się można o stwierdzenia, że Piła drwi z Boga, wyrywając Parobczaka w stronę grzechu i cielesnych przyjemności.
„Rozrzuciła go podzielnie we sprzeczne krainy:
"Niechaj Bóg was pouzbiera, ludzkie omieciny!"”
Autor obnaża chybotliwą naturę człowieka i jego zależność od instynktów i natury. Przyroda jest stała, niezmienna, stanowi mocny filar, natomiast człowiek jest słaby, marny - rządzą nim namiętności. Człowieka od zawsze pociąga to co nieznane, niedostępne, zakazane. Marzy o tajemniczych przeżyciach, o przygodzie i niedozwolonych przyjemnościach. Sensem utworu, jest okazanie niebezpieczeństwa związanego z takimi marzeniami i zgubnej drogi ludzkich namiętności.
Leśmian w groteskowy sposób opisuje zatracenie Parobczaka - ukazuje rozczłonkowanie jego ciała przez Piłę w sposób, w jaki grzeszna namiętność rozrywa duszę człowieka.
Prześmiewczo opisuje poszczególne części ciała miotane w różne strony świata.
„Poszarpała go pieszczotą na nierówne części:
"Niech wam, moje wy drobiażdżki, w śmierci się poszczęści!"”
Parobczak ciągle szukający wrażeń i podniety, znudzony spokojnym życiem, podatny i łasy na przyjemności, słaby i haniebnie zatracający się w swych namiętnościach - oto obraz człowieka przedstawiony oczami autora. Leśmian nakreśla sens życia jako wędrówkę człowieka przez drogę pełną pokus i grzesznych `upiorów ludzkiego pożądania'. Człowieka błądzącego w ciemnościach - nieustannie dążącego ku szczęściu.
1