SUDETY

Podział i położenie

Sudety należą do większej jednostki geograficznej (prowincji) jaką stanowi Masyw Czeski. Dzielą się na następujące cztery makroregiony: Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe, Sudety Wschodnie oraz Przedgórze Sudeckie. W każdym z makroregionów można wyodrębnić mniejsze jednostki (mezoregiony). I tak w Sudetach Zachodnich wyróżniamy: Pogórze Łużyckie, Góry Łużyckie, Jestedsko-kozakovsky hrbet, Kotlinę Żytawską, Pogórze Izerskie, Góry Izerskie, Karkonosze, Podgórze Karkonoskie, Kotlinę Jeleniogórską, Rudawy Janowickie, Góry Kaczawskie i Pogórze Kaczawskie. W Sudetach Środkowych mniejszymi jednostkami są: Kotlina Kamiennogórska, Góry Kamienne, Broumovska vrchovina, Góry Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, Obniżenie Ścinawki, Obniżenie Nowej Rudy, Góry Stołowe, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Góry Orlickie i Bystrzyckie, Pogórze Orlickie, Kotlina Kłodzka, Rów Górnej Nysy. W Sudetach Środkowych znajdziemy Masyw Śnieżnika, Góry Złote, Góry Bialskie, Wysoki Jesionik, Niski Jesionik, Góry Opawskie, Mohelnicka brazda, Zabrezska vrchovina i Hanusovicka vrchovina. Na Przedgórze Sudeckie składają się następujące mezoregiony: Wzgórza Strzegomskie, Równina Świdnicka, Masyw Ślęży, Obniżenie Podsudeckie, Kotlina Dzierżoniowska, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Obniżenie Otmuchowskie i Przedgórze Paczkowskie.

Całe pasmo Sudetów o długości ok. 300 km i szerokości ok. 50 km rozciąga się wzdłuż osi NW-SE. Na zachodzie Brama Łużycka (240 m) oddziela Sudety od Rudaw. Na pd.-wsch. graniczą z Karpatami, od których oddziela je Brama Morawska (310 m). Granicę z Przedgórzem i Niziną Śląską stanowi sudecki uskok brzeżny biegnący na linii Bolesławiec - Złoty Stok.

Geologia i rzeźba

Jako odrębna jednostka tektoniczna Sudety wyodrębniły się podczas prekambryjskich i paleozoicznych ruchów górotwórczych, obecną strukturę przyjęły podczas orogenezy hercyńskiej, natomiast kształt podczas orogenezy alpejskiej, kiedy to powstała sieć licznych uskoków i część centralna w postaci zrębu została wydźwignięta. Liczne przemiany jakim ulegały są przyczyną bardzo skomplikowanej budowy geologicznej tego obszaru określanej jako mozaikowa. Najstarsze partie skalne, gnejsy utworzone w prekambrze tworzą masyw Gór Sowich, z tego i następnego okresu (kambru) pochodzą też amfibolity, gabra, marmury, kwarcyty, oraz różne odmiany łupków krystalicznych budujące Góry Złote, Bystrzyckie i Masyw Śnieżnika. Nieco młodsze bo paleozoiczne są szarogłazy, zlepieńce, wapienie, piaskowce, granitoidy i skały wylewne Gór Kaczawskich i Bardzkich oraz niecki śródsudeckiej, północnosudeckiej i świebodzickiej. Po okresie fałdowań hercyńskich osadzały się skały wapienne i okruchowe, a podczas orogenezy alpejskiej następowały wylewy law bazaltowych.

Sudety są jedynym miejscem w Polsce, gdzie na niewielkiej przestrzeni można znaleźć taką różnorodność skał i minerałów. Część z nich jest wykorzystywana przez człowieka: węgiel kamienny i brunatny, rudy miedzi, żelaza, chromu i niklu, związki arsenu, baryty, fluoryty, surowce skalne (granity, bazalty, melafiry, piaskowce), wody mineralne; wśród kamieni szlachetnych i ozdobnych znajdowanych w Sudetach są: opale, agaty, szereg odmian kwarcu (morion, cytryn, dymny, kryształ górski, różowy), granaty, bursztyny kopalne, chryzoprazy, malachity, i wiele innych. Zwykle są one niewielkiej wartości jubilerskiej.

Podobnie zróżnicowana jak budowa Sudetów jest ich rzeźba. Liczne okresy wypiętrzeń i fałdowań oraz następujące między nimi okresy silnych erozji (wpływ morza i lodowców) są przyczyną powstania szeregu ciekawych form geomorfologicznych. Stare masywy, które przez długi czas ulegały denudacji (szereg procesów prowadzących do wygładzania wszelkich nierówności terenu) charakteryzują się płaskimi, wyrównanymi grzbietami i rozległymi wierzchowinami. Przykładem mogą być tu Góry Sowie, czy grzbiet (ale tylko grzbiet, bo strome zbocza są wynikiem wydźwignięcia fragmentów popękanych mas skalnych) Karkonoszy. Działalność wulkaniczna i pozostałe po niej stożki i kopuły wulkaniczne, słupową łomność bazaltu można obserwować w Górach Kaczawskich. Lodowce wysokogórskie kształtowały krajobraz Karkonoszy, gdzie powstały takie formy jak kotły polodowcowe, moreny, jeziora, towarzyszą im rumowiska i fantazyjne formy granitowych ostańców, które są wynikiem wietrzenia skał. Pozostałością delty górnokredowej rzeki są Góry Stołowe, zbudowane z piaskowców i margli są jedynym w Polsce przykładem gór płytowych. Zjawiska i formy krasowe powstały w Kotlinie Kłodzkiej, głównie w okolicach Stronia Śląskiego (Jaskinia Niedźwiedzia) i w Górach Orlickich (doliny potoków w okolicy Zieleńca).

Klimat

Na klimat Sudetów wpływ mają masy wilgotnego i ciepłego morskiego powietrza podzwrotnikowego napływające przez cały rok znad Morza Śródziemnego i Azorów; suchego i ciepłego powietrza podzwrotnikowego kontynentalnego znad Afryki, Bliskiego Wschodu i Europy południowo-wschodniej pojawiające się latem i jesienią; chłodnego i wilgotnego polarno-morskiego pochodzące znad Atlantyku północnego; zimnego i suchego polarno-kontynentalnego napływającego zimą znad Syberii i północno-wschodniej Europy; zimnego i wilgotnego arktyczno-morskiego pojawiającego się zimą; suchego kontynentalnego napływającego ze wschodu w lecie.

Okresy dobrej pogody pojawiają się przede wszystkim w maju i wrześniu, a wiążą się z napływem ciepłych mas powietrza podzwrotnikowego. W okresach tych należy się spodziewać nocnej inwersji temperatury i zamglenia w kotlinach górskich.

Masy powietrza pochodzące znad północnego Atlantyku (kompleksy niżowe) przynoszą pogodę deszczową utrzymującą się od 2 do 4 dni. Okresy takiej pogody są najczęstsze w Sudetach.

Rzadziej pojawiają się wilgotne powietrze znad Morza Śródziemnego, powoduje w lecie gwałtowne burze połączone z silnymi opadami deszczu. W zimie (styczeń - marzec) powstają także kompleksy wyżowe chłodnego powietrza, będące przyczyną mroźnych zim i znacznych spadków temperatury w kotlinach.

Charakterystycznym elementem klimatu sudeckiego, a zwłaszcza Karkonoszy są wiatry fenowe w Tatrach zwane halnymi. Są to ciepłe wiatry powodujące gwałtowne topnienie śniegu. Powstają gdy na nawietrzną stronę grzbietu górskiego napływa wilgotne powietrze, które po przejściu bariery tegoż grzbietu już jako suche zaczyna gwałtownie spływać na stronę zawietrzną.

Ilość opadów zwiększa się wraz z wysokościa ok. 70 mm na każde 100 m. Średnie roczne opady w górnych piętrach Sudetów wynoszą od 1000 do 1100 mm/rok, w dolnych od ok. 750 do 900 mm. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń, najcieplejszym lipiec, na który to przypada także najwięcej opadów. Miesiącem z najniższą ilością opadów jest luty. Pokrywa śnieżna utrzymuje się ok. 100 dni (w Karkonoszach ponad 200) w kotlinach natomiast ok. 40 - 45.

Hydrografia

Wzdłuż głównych grzbietów sudeckich przebiega granica działu wodnego rozdzielającego zlewiska Morza Bałtyckiego i Czarnego. W Masywie Śnieżnika, na Trójmorskim Wierchu spotykają się zaś granice zlewisk trzech mórz., oprócz wymienionych wcześniej dodatkowo Morza Północnego.

W Sudetach mają swoje źródła następujące większe rzeki: Nysa Łużycka, Kaczawa, Bóbr, Bystrzyca, Nysa Kłodzka i Opava (Opawa) stanowiące dorzecze Odry i zlewisko Bałtyku; Jizera (Izera), Laba (Łaba), Orlice (Orlica) należące do zlewiska Morza Północnego; Morava (Morawa) należąca do zlewiska Morza Czarnego.
     Cechą charakterystyczną rzek i potoków sudeckich jest to, że są stosunkowo krótkie i mają duże spadki. Obfite deszcze powodują częste gwałtowne wezbrania szczególnie na wiosnę i latem. Rzeki niosą wtedy oprócz wody także sporo materiału skalnego, który zwiększa ich siłę niszczącą. W celu ochrony przed skutkami powodzi rozbudowywany jest system zbiorników retencyjnych, a regulacji poddawana jest większość cieków. Wpływ na to miały szczególnie klęski powodzi z lat 1997 i 1998, które obnażyły wszytkie słabe punkty dotychczasowego systemu. Naturalnych zbiorników wodnych jest niewiele. Należą do nich przede wszytkim stawy w kotłach polodowcowych (Karkonosze) i na torfowiskach („Torfowisko pod Zieleńcem”, na Równi pod Śnieżką).

Flora i fauna

W porównaniu z Karpatami flora Sudetów jest ubosza. Na 500 gatunków występujących w Karpatach tylko 200 występuje w Sudetach. Spowodowane jest to mniejszym zróżnicowaniem klimatu i jego większą surowościa, mniejszą powierzchnią oraz przewagą skał kwaśnych. Dlatego też górna granica lasu przebiega ok. 250 m niżej niż w Tatrach.
Inną cechą roślinności w Sudetach jest występowanie reliktów poglacjalnych, czyli gatunków, które pojawiły się na tym terenie wraz z nadejściem lodowca skandynawskiego a po jego ustąpieniu zaadoptowały się do nowych warunków (np. brzoza karłowata, wierzba lapońska, gnidosz sudecki, skalnica snieżna, zimoziół pólnocny). Występują także gatunki pre- i interglacjalne (tarnina, berberys, irga zwyczajna, storczyki: żłóbik koralowy, kruszczyk rdzawoczerwony). Do roślin endemicznych, czyli występujących tylko i wyłącznie na terenie Sudetów zalicza się fiołka porfirowego (Góry Kamienne), skalnicę bazaltową (Mały Śnieżny Kocioł), dzwonek karkonoski oraz dwie odmiany pierwiosnki wynisłej (Masyw Śnieżnika).

W Sudetach wyróżnia się następujące piętra roślinności:
do 400 m pola uprawne;
od 400 do 1000 m regiel dolny, w którym pierwotnie występowała roślinność puszczy sudeckiej tj. lasów mieszanych z udziałem buka, jawora, dębu, świerka, jodły, sosny, modrzewia, brzozy, klonu, lipy oraz występujących w poszyciu leszczyny, maliny i jeżyna a także bogatego runa. Niestety lasy te zostały prawie zupełnie zniszczone do końca XIX w. na skutek postępującego uprzmysłownia. Obecnie pozostałości tych lasów możemy zaobserwować w chronionych rezerwatami obszarach Gór Bialskich (rezerwat "Puszcza Śnieżnej Białki"), Sowich, Stołowych i Bardzkich.

od 1000 do 1250 m regiel górny, w którym występują lasy świerkowe z domieszką jarzębiny, buka, jawora i jodły oraz runem obfitym w paprocie (wietlica alpejska, nerecznica samcza, podrzeń żebrowiec), borówki, trawy i ziołorośla.

od 1250 do 1600 piętro subalpejskie, w którego skłąd wchodzi głownie kosodrzewina naturalnie występująca jedynie w Karkonoszach i na Hali Izerskiej (najniższe stanowisko w kraju), zaś sztucznie nasadzana w Masywie Śnieżnika, Jesionikach i na Wielkiej Sowie. Wśród kosówki rosnie m.in. jarzębina, brzoza karpacka, wierzba śląska oraz skarłowaciałe świerki.
piętro alpejskie, które występuje w obrębie szczytu Śnieżki (sasanka alpejska, kuklik górski, pierwiosnka maleńka, jastrzębiec alpejski).
Charakterystycznym elementem krajobrazu sudeckiego są torfowiska, na których występują mchy, turzyce i nieliczne gatunki roślin kwiatowych.

Świat zwierzęcy Sudetów jest zubożony w wyniku dzialalności człowieka. W XVIII wieku można było spotkać niedźwiedzie, rysie, żbiki i wilki potem jednak zostały wytępione. Obecnie z ssaków powszechne są sarny, dziki (w młodnikach) oraz jelenie (w dużych kopleksach lesnych). W 1902 roku wprowadzono w Karkonoszach muflona (baran korsykański), którego można teraz spotkać w Masywie Śnieznika, Górach Sowich i Stołowych. W Karkonoszach i Jesionikach zaaklimatyzowała się także kozica. Z mniejszych ssaków liczne są ryjówki górskie, kuny, borsuki, łasice, gronostaje, lisy, wiewórki, jeże, krety, nietoperze oraz koszatka (mały gryzoń, osobliwość Sudetów Wschodnich). Z królestwa ptaków chrakterystyczne są głuszce i cietrzewie (Masyw Śnieznika, Góry Bialskie) oraz bażanty, a także gatunki drapieżne takie jak jastrzębie, pustułki. Ponadto widoczne są dzięcioły (zielony, zielonosiwy, czarny, dzięciołek, duży), pliszki, drozdy, krzyżodzioby, kowaliki, skowronki i pluszcze. Gady reprezentowane są przez: żmije (zygzakowatą i gładką), zaskrońca, gniewosza oraz jaszczurki (zwinkę, żyworodną, padalca). Płazy natomiast to: salamandra plamista , traszka i szereg gatunków żab.

---