BIBLIOTERAPIA
Termin „biblioterapia” pochodzi od wyrazów biblion-„książka” oraz therapeuo-„leczę” i po raz pierwszy został użyty w 1916 roku przez S. M. Crothersa. Jako metoda terapeutyczna jest znana od momentu powstania pierwszego spisanego tekstu, lecz jako dyscyplina naukowa jest ona stosunkowo młoda - w Polsce pojawiła się dopiero w latach 30. XX w. Początkowo termin ten odnosił się do konserwacji książek polegającej na naprawie lub ich odnowieniu. W literaturze anglojęzycznej występuje również synonimiczne określenie biblioterapii - reading therapy, tłumaczone jako „terapia poprzez czytanie”. Encyklopedia wiedzy o książce (z 1971r.) jako pierwsza definiuje biblioterapię z uwzględnieniem jej właściwych komponentów, jednakże najpełniejsze określenie tego pojęcia przedstawia Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Czytamy w niej, „że biblioterapia to dział psychologii czytelnictwa znajdujący się również w sferze zainteresowań medycyny, pedagogiki i socjologii. Zakłada wykorzystanie książek i czasopism do regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Bada także możliwość profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Obiektem działania biblioterapii są pacjenci szpitali i sanatoriów oraz chorzy indywidualni, przebywający stale w domu. Biblioterapia to ten rodzaj terapii, który przewiduje stosowanie „lektury książek i innych materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych”. Temat teoretycznych podstaw biblioterapii podjęła w 1949 r. C. Shrodes, widząc związek pomiędzy przeżyciami estetycznymi czytelnika a psychoterapią. Również M. Rubakin terapię za pomocą książki łączył z procesem terapeutycznym, ale opartym tym razem na zasadach psychologii humanistycznej, co nazywał bibliopsychologią. E. Fromm natomiast stworzył podstawy bibliofilii (miłość do życia) mającej zastosowanie w geriatrii i andragogice.
Biblioterapia w ujęciu psychologicznym jest rozumiana jako szczególna „technika psychoterapeutyczna polegająca na leczniczym oddziaływaniu na psychikę poprzez odpowiednio dobraną literaturę. Ten rodzaj terapii posługuje się słowem, a metoda, która najpełniej pozwala wykorzystać materiały czytelnicze jest psychoterapia racjonalna. Cel tej metody sprowadza się do wytłumaczenia pacjentowi etiologii jego dolegliwości na podst. literatury popularnonaukowej z zakresu nauk medycznych i humanistycznych. Psychoterapia racjonalna odwołuje się do logicznego myślenia pacjenta poprzez stosowanie następujących form: wyjaśnienia podłoża choroby, perswazję, reorientację poglądów pacjenta oraz zastosowanie psychagogiki. Celem jest kształtowanie osobowości jednostki, znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej.
Socjologiczne teorie dotyczące biblioterapii akcentują głównie wpływ tego rodzaju terapii na kształtowanie się zainteresowań i preferencji czytelniczych osób niepełnosprawnych, w tym także przewlekle chorych. Przedstawiciele tak definiowanego zagadnienia „zwracają uwagę na związek choroby i jej stadium z rodzajami wybieranej lektury” oraz na korelację pomiędzy ubytkiem zdrowia a recepcja treści książek preferowanych przez chorego czytelnika.
Pedagogiczne ujęcie biblioterapii oddziaływanie poprzez książke postrzega jako „proces edukacyjny, w którym pacjent uczy się sposobów radzenia sobie w trudnej dla siebie sytuacji”. Oczekiwane przez terapeutę zmiany mogą nastąpić na trzech płaszczyznach, a mianowicie: w zachowaniu, wierzeniach i uczuciach. Podstawowa funkcją biblioterapii pedagogicznej jest kształtowanie postaw społecznie oczekiwanych.
RODZAJE BIBLIOTERAPII:
Biblioterapia klasyczna - jest przeznaczona dla osób bez zaburzeń emocjonalnych i somatycznych,
Biblioterapia kliniczna - ma charakter psychoterapii, stosowana w celu uzyskania przez pacjenta wglądu w uczucia i doznania,
Biblioterapia instytucjonalna - polega na stosowaniu informacji o dolegliwościach chorego oraz jego relaksacji. Dominującym rodzajem literatury będzie tu belerystyka oraz literatura dydaktyczna.
Inny podział biblioterapii - dotyczący wyłącznie osób chorych - uwzględnia typową obsługę biblioteczną:
biblioterapia właściwa - prowadzona w sposób systematyczny i przez odpowiednio przygotowanych fachowców,
terapia zajęciowa z książką - polega na wykonywaniu przez chorych niektórych prac bibliotekarskich.
Wyróznia się również:
biblioterapie podtrzymującą stosowaną wobec lżej chorego somatycznie,
biblioterapię aktywną pomagającą pacjentom z zaburzeniami emocjonalnymi i chorobami psychogennymi nabrać dystansu wobec trudności niesionych przez życie.
W. Szulc wymienia również biblioterapię wychowawczą (rozwojową), której podstawa jest ekspresja twórcza, samorealizacja oraz osiąganie dojrzałości emocjonalnej.
Biblioterapia jest stosowana najczęściej do celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. U podstaw założenia o terapeutycznych właściwościach książki leży przekonanie, ze może ona zmienić rzeczywistość wychowawczą i wpłynąć na postępowanie człowieka. Jest to pierwszy i najważniejszy cel biblioterapii. Kolejne dotyczą zapewnienia wsparcia psychologicznego i duchowego, poprawę samopoczucia, pomoc w odzyskaniu wiary w siebie, uzyskania wzorców postępowania oraz przełamywanie psychicznej izolacji czy kształtowanie nowych potrzeb. Biblioterapia nie ma na celu usuwania objawów chorobowych, ale koncentruje się przede wszystkim na tych obszarach jaźni, które pozostają poza schorzeniem i pozwala pacjentowi lepiej radzić sobie z niedomaganiem. Terapia przez czytanie powinna zachęcać jednostkę do prowadzenia aktywnego trybu życia oraz zmiany w postawach i zachowaniu, pomimo utrzymujących się symptomów choroby.
FUNKCJIE BIBLIOTERAPII:
E. Tomasik wymienia funkcję:
kompensacyjną, polegającą między innymi na przywracaniu jednostce utraconego sensu życia,
profilaktyczną, spełniającą swoją rolę poprzez zagospodarowanie wolnego czasu wartościową treścią.
J. Andrzejewska mówi o trzech podstawowych funkcjach biblioterapii są nimi:
wychowawcza, która inspiruje do pewnego typu zachowań
utylitarna, pomagająca rozwiązywać niektóre praktyczne zadania życiowe,
informacyjna, mająca na celu dostarczanie wiedzy o zdrowiu pacjenta.
Oprócz tego autorka wskazuje na inne funkcje:
funkcja kształcąca rozwija umiejętności werbalne i estetyczne
funkcja uwrażliwiająca ukazuje jednostce doznania płynące z jej wnętrza, jak i otoczenia.
Ogromna wartość terapeutyczna posiada też funkcja
ideologiczna kształtująca systemy wartości czy cele życiowe jednostki
emocjonalna pozwala na przeżycie uczuć często niedostępnych dla świadomości człowieka.
Znacząca dla przebiegu efektów terapii jest również funkcja ludyczna, rozrywkowa, relaksacyjna. Uwzględniając cele biblioterapii należy wymienić jeszcze jedną i chyba najważniejszą funkcję, a mianowicie kataryczną, dostarczającą nowych doświadczeń i wyznaczającą nową jakość życia.
Biblioterapie można podzielić na indywidualną i grupową. Do technik metody grupowej możemy zaliczyć wspólne tworzenie książki przez uczestników zajęć oraz czytanie grupowe zakończone dyskusją nad postawionym w lekturze problemem. Wspomniana już psychoterapia racjonalna może być zaliczana do metod indywidualnych, jak i grupowych biblioterapii. Ze względu zaś na materiały w niej stosowane wyróżniamy takie metody, jak: poezjoterapię lub literaturoterapię, która za pośrednictwem poezji stworzonej przez uczestników lub opierając się na istniejących już utworach inspiruje do rozwijania własnej twórczości. Metoda biblioterapii reminiscencyjnej (wspomnieniowej) jest najczęściej stosowana w terapii osób starszych i została określona „jako powrót do kraju lat dziecinnych”. Nazywana jest również terapią łagodzącą utratę zdolności do rozwoju czy braku możliwości czynnego wypoczynku. W biblioterapii reminiscencyjnej wykorzystuje się audiowizoterapię zastępującą słowo pisane filmem lub nagraniem na taśmie magnetofonowej. Warto również wspomnieć o środkach terapeutycznych używanych podczas biblioterapii. Są nimi: książki sensu stricto (wszelkie pozycje książkowe przygotowane przez biblioterapeutę lub pacjenta); książki sensu largo(pozajęzykowe środki przekazu, np. grafika, fotografia); materiały przejściowe: płyty kompaktowe, kasety magnetofonowe, teksty terapeutyczne, oraz własna twórczość pacjentów będąca wynikiem uzewnętrznienia ich uczuć. Książki przeznaczone do biblioterapii można podzielić na: poradniki i broszury podające wskazówki, jak walczyć z niewłaściwymi zachowaniami zdrowotnymi; literaturę faktu, czyli teksty pisane przez osoby, które same cos doświadczyły; beletrystykę odwołującą się do doświadczeń i związanych z nimi emocji, przezywanych przez bohaterów książek. Do terapii przydatne są również książki:
działające uspokajająco (baśnie, przygodowe, rozrywkowe);
działające pobudzająco (przygodowe, fantastyczno-naukowe),
książki refleksyjne (dotyczące problemów życiowych, o wątku psychosocjologicznym) oraz
wydawnictwa albumowe.
Nowym i skutecznym środkiem w biblioterapii mogą się stać pamiętniki internetowe, czyli blogi (od angielskiego słowa weblog- „dziennik sieciowy” lub „rejestr sieciowy”), będące cennym zapisem ludzkich doświadczeń i emocji.
EFEKTYWNOŚĆ BIBLIOTERAPII ZALEŻY PRZEDE WSZYSTKIM OD KILKU CZYNNIKÓW:
Od poprawnej diagnozy stanu zdrowia pacjenta, jego oczekiwań i potrzeb względem terapii,
Od odpowiednio dobranej literatury. Ten etap pracy łączy się z określeniem celów procesu terapeutycznego i wytyczeniem dalszej drogi postępowania z pacjentem. Stan pacjenta powinien być ustalany przez lekarza prowadzącego, psychiatrę lub psychologa.
Od osobowości terapeuty i jego kompetencji zawodowych. Terapeuta powinien odznaczać się wrażliwością oraz posiadać pewną, eksperymentalną wiedzę, a także podstawowe zrozumienie procesów grupowych, powinien stac na straży bezpieczeństwa emocjonalnego uczestników i posiadać umiejętnosci z zakresu komunikacji w grupie.
Od samego pacjenta. Istotny jest jego wiek, rodzaj dolegliwości, doświadczenia z materiałami czytelniczymi, preferencje czytelnicze, stan świadomości oraz stan i poziom motywacji.
Od więzi emocjonalnej pomiędzy terapeuta a pacjentem, składającą się na ogólna atmosferę zajęć.
Od intensywności i czasu trwania terapii. Zdaniem wielu specjalistów, biblioterapia w zasadzie powinna odbywać się w formie jednogodzinnych sesji „prowadzonych zgodnie z przyjętym modelem postępowania biblioterapeutycznego”. Czas trwania jest zależny od warunków oraz metod prowadzonej biblioterapii. Przyjmuje się jednak, żę powinna ona odbywać się raz, dwa razy w tygodniu przez kilka miesięcy.
PRAWIDŁOWO PRZEPROWADZONY PROCES BIBLIOTERAPEUTYCZNY POWINIEN SKŁADAĆ SIĘ Z TRZECH ETAPÓW:
Dotyczy identyfikacji uczestnika z przeżyciami bohaterów przeczytanej książki, pod wpływem których przechodzi on przez następujące etapy autoprojekcji: „On jest taki jak ja”⇒ „Ja czuję tak samo jak on”⇒ „Ja mogę to zrobić właśnie tak, jak on to zrobił”⇒ „Zobacz, ja to zrobiłem”.
Dotyczy odreagowania napięcia i doznania ulgi, uczestnik biblioterapii ma możliwość wglądu we własne doznania.
Ma na celu przemyślenie i przepracowanie problemu, co się wiąże z uzyskaniem przez czytelnika nowego spojrzenia na dany problem.
ZASADY KTÓRE MOGĄ BYĆ GWARANTEM SKUTECZNOSCI TERAPII:
swoboda uczestnictwa;
uwzględnienie potrzeb, problemów i preferencji osoby lub osób;
dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości odbioru osób;
dostosowanie poziomu i tempa zajęć do poziomu intelektualnego i fizycznego uczestników;
korzystanie z doświadczenia i wskazówek merytorycznych innych biblioterapeutów.
Biblioterapia jest krytykowana często za brak metodologii, fachowo przygotowanej kadry specjalistów oraz za niewystarczającą ilość przeprowadzonych badań dotycząccych skuteczności tego rodzaju terapii. Nie ulega jednak wątpliwości, że ma ona ogromną wartość terapeutyczną.
1