ROZDZIAŁ 1

Przemiany polityczno-gospodarcze w Polsce po

1989r.

1.1 Transformacja polityczna.

„Przejście do demokracji, rozumiane jako transformacja, zmiana, okres przejściowy, umiejscawia dokonujące się przeobrażenia systemowe w konkretnej przestrzeni geograficznej i w określonym czasie”.

...Jest to okres instytucjonalnych fluktuacji i niepewności, w czasie którego następuje konfrontacja interesów, programów i politycznych strategii różnych aktorów, poszukujących stałego miejsca na ruchomej scenie politycznej [1,s.13].

Polski proces transformacji rozumiany jako ewolucyjne dochodzenie do demokracji i wypływających z niej konsekwencji:

wolności jednostki, przestrzegania praw obywatelskich, powoływania władzy w sposób demokratyczny czy wprowadzania gospodarki rynkowej- rozpoczęły się już w 1956r. Znane, historycznie istotne daty to zrywy społeczne - kontestujące ówczesną rzeczywistość polityczną- które miały miejsce w latach 1968,1970,1976,1980-81.

Realny socjalizm tracił na atrakcyjności dla społeczeństwa z uwagi na permanentne niedobory rynkowe, niereformowalność systemu politycznego czy społeczną apatie. Dystans dzielący w tym czasie Polskę do rozwiniętych demokracji zachodnich był ogromny. O ile do 1976r. oddolne protesty społeczne koncentrowały się na próbach niewielkich kosmetycznych zmianach w funkcjonowaniu pewnych obszarów systemu realnego socjalizmu, o tyle po 1976r (wydarzenia radomskie) społeczeństwo coraz śmielej negowało system.

Bardzo sugestywnie przedstawia ten problem dr Leszek Sobkowiak z Uniwersytetu Wrocławskiego pisząc: „Do 1976r. w masowych protestach politycznych dominowały hasła eliminacji „błędów i wypaczeń, naprawy socjalizmu itd. a nie jego zmiany”. Ten rodzaj negacji miał charakter delegitymizacji fragmentarycznej i dotyczył przede wszystkim :

• jego ekonomiczno- socjalnej nieefektywności w zaspokajaniu zwłaszcza

materialnych potrzeb społeczeństwa oraz

• poszczególnych ekip przywódczych obarczonych

odpowiedzialnością za niepowodzenia. Jednocześnie

utrzymywało się wytwarzanie i wzmacnianie przez system

przekonanie, iż po wyeliminowaniu przyczyn wspomnianych

protestów, realny socjalizm spełni cele zawarte w ideologii

oraz w cyklicznie modyfikowanych programach rozwoju

kraju [2,s.12].

Fundamentalnym dla przyszłych reform był jednak rok 1988.

...W lecie 1988r. rozpoczęły się tajne i półtajne rozmowy przedstawicieli strony koalicyjno-rządowej z C. Kiszczakiem na czele z reprezentantami tzw. konstruktywnej opozycji, czyli „Solidarności” pod kierunkiem L. Wałęsy. Rozmowy te przygotowały grunt do oficjalnych negocjacji przy Okrągłym Stole, które toczyły się dwa miesiące. Formalne porozumienie podpisane na początku kwietnia 1989r. otworzyło proces demokratyzacji systemu politycznego. Wyznaczone na czerwiec 1989r semidemokratyczne wybory zakończyły się klęską elit komunistycznych. Ich skutkiem był stopniowy transfer władzy w ręce elit postopozycyjnych [1,s.27].

Podpisane 5 kwietnia 1989r. porozumienie Okrągłego Stołu wprowadzały głównie reformy polityczne.

„Podstawą porozumienia były następujące zasady przyszłego ustroju politycznego:

• pluralizm polityczny, znajdujący swój wyraz przede

wszystkim w prawie do swobodnego zrzeszania się w

ramach demokratycznego ładu ustrojowego (w

organizacjach społecznych, politycznych i

zawodowych),

• Wolność słowa, w tym wolność dla opozycji w dostępie do

wszystkich środków masowego przekazu,

• demokratyczny tryb powoływania przedstawicielskich

organów władzy państwowej tak, by o tym, kto ją faktycznie

będzie sprawować, rzeczywiście decydowali wyborcy,

• niezawisłość sądów i ich ustawowe uprawnienia kontrolne w

stosunku do innych organów,

• silny pełnią praw i swobodnie wybrany samorząd

terytorialny”[3,s.138].

Były to fundamentalne zasady dla wykreowania demokracji w czystej postaci. Pluralizm polityczny bowiem, to swobodny byt na scenie politycznej partii o różnych ideologiach, wolność słowa to koniec „kneblującej” dziennikarzy, polityków i zwykłych obywateli cenzury. Swobodnie wybierany samorząd lokalny to „przeniesienie władztwa” z centrali w dół i możliwość decydowania obywateli o swoim mieście czy gminie.

To, co jednak wydaje się największym osiągnięciem porozumień Okrągłego Stołu mieściło się w punkcie o wolnych, demokratycznych wyborach. Zasada ta zniosła tzw. nadreprezentacje przedstawicieli partii hegemonicznej w parlamencie, czyli w istocie zniosła instytucje hierarchicznej roli PZPR. Przypomnieć w tym miejscu należy że implikacją kierowniczej roli była stała, niezachwiana większość w parlamencie członków PZPR.

Działo się to tak, gdyż listy wyborcze były konstruowane w sposób, który w każdej konfiguracji dawał partii przewodniej określony procent (większość) liczby posłów.

Polityczny kalendarz stanął na dacie 4 czerwca 1989r.

Najważniejsze były wybory do Sejmu i Senatu(nowa izba parlamentu), a następnie wybór prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe...

Zgodnie z zawartym kontraktem mandaty zostały podzielone z góry 65proc. dla koalicji rządzącej PZPR, SD (w tym lista krajowa), 35proc dla tzw. kandydatów bezpartyjnych. Wybory do Senatu miały być całkowicie wolne [4,s.4].

W pierwszej turze wyborów, które odbyły się 4 czerwca 1989r. przepadła lista krajowa, nie uzyskując wymaganego ordynacją wyborczą pułapu głosów. „W drugiej turze ( 18czerwca)- po zmianie ordynacji Wyborczej... wybrano brakujących 295 posłów i 8 senatorów. „Solidarność” zdobyła jeden brakujący jej mandat poselski i 7z8 mandatów senatorskich [4,s.4].

Powrót do modelu władzy typowego dla II Rzeczypospolitej (dwuizbowy parlament, prezydent), zapowiedź w przyszłości w pełni demokratycznych wyborów, wolność zrzeszania się partii politycznych i prowadzenia przez nie gry wyborczej uznać należy za poważny krok ku pełnej demokracji.

Za niezwykle istotne dla procesu transformacji ustrojowej uznać należy także dokonane w grudniu 1989r. zmiany konstytucyjno-prawne:

powrót do nazwy Rzeczpospolita Polska, oraz umieszczenie w konstytucji zapisu, że Polska jest demokratycznym państwem prawnym (art.1).

System polityczny przemodelowały też zasady konstytucyjne: suwerenność Narodu (art.2), praworządność (art.3), możliwość swobodnego tworzenia partii politycznych, których obowiązkiem jest prowadzenie działalności niesprzecznej z Konstytucją (art.4), udziału samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy (art.5) i swoboda działalności gospodarczej oraz ochrona własności osobistej i prawa dziedziczenia [5,s.14].

Eksplozja nowopowstałych partii nastąpiła w szczególności w latach 1990-1991.

„Do września 1991r zarejestrowano 105 partii w księdze ewidencji VII Wydziału Cywilnego i Rejestrowego Sądu Wojewódzkiego w Warszawie [5,s.16]. W kolejnych latach po przełomowym dla transformacji politycznej 1989r. na scenie politycznej nastąpiło wzmocnienie demokracji. Ster władzy- w kolejnych kadencyjnych wyborach naprzemiennie brały koalicje partyjne o zabarwieniu prawicowym lub lewicowym.

W pięć lat po zmianie systemu politycznego w Polsce ośrodek badań opinii publicznej „Demoskop” zbadał na reprezentatywnej próbie społeczną ocenę następstw wyborów parlamentarnych z 4.06.1989r. Wyniki potwierdziły społeczną akceptację zmian politycznych. Na pytanie „ Jaki wpływ miały te zmiany na:

•sytuacje międzynarodowa- 60% wskazań pozytywnych, 29%-

negatywnych

•sytuację osobistą-42% pozytywnych, 40%-negatywnych

•sytuację polityczną- 52% pozytywnych, 30%- negatywnych

Per Saldo był to dobry wynik tym bardziej że w 1994r. trwała recesja gospodarcza, a bezrobocie wynosiło 16%.

W badaniu zapytano też o wpływ transformacji na gospodarkę. Tu wskazania negatywne (43%) przerosły pozytywne (42%).Bardziej czytelne pytanie, badające stopień społecznego poparcia dla zmian ustrojowych w Polsce w 1989r.zadało respondentom Centrum Badania Opinii Społecznej w maju 1994r. Brzmiało ono: „Czy z perspektywy czasu może Pan(i) powiedzieć, że warto, czy tez nie warto było 5 lat temu zmieniać w Polsce ustrój?”

Odpowiedzi :

- warto- 60,0%

- nie warto- 29,0%

- trudno powiedzieć-11,0% [6,s.29]

Tak postawione pytanie bilansowało w sobie globalnie zebrane plusy i minusy nowego ustroju, nie rozczłonkowując transformacji na elementy polityczne i gospodarcze. Niespełna 1/3 wskazań zdecydowanie negatywnych to wynik akceptujący w sposób wyraźny nowy system polityczny.

1.2 Tło gospodarcze transformacji

Nieefektywna, centralnie sterowana gospodarka(tzw. nakazowo-rozdzielcza) musiała zostać poddana przemianom jakościowym, w szczególności w trzech sferach:

1. Materialno-technicznej- wyrażającej się w nadmiernym rozwoju przemysłu ciężkiego i niedorozwoju gałęzi przemysłu lekkiego stosującego nowoczesne technologie, dominacji sektora państwowego w przemyśle, budownictwie, transporcie i handlu, niedoborze dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, rozregulowanej sferze finansów dynamizującej inflacje oraz rozbudowanych dotacjach.

2. Instytucjonalnej- wykazującej zapotrzebowanie na stworzenie nowego regulowanie prawnego, odpowiedniego, dla gospodarki rynkowej dokonującej zmian zakresu i sposobu działania urzędów i instytucji, rozstrzygającej czy i w jakim zakresie państwo powinno być właścicielem i, w jakim stopniu powinno ingerować w funkcjonowanie gospodarki, znajdującej formułę działania związków pracodawców i pracobiorców w nowej rzeczywistości ustrojowej.

3. Świadomości społecznej- wymagającej ukształtowania postaw aktywnych, przedsiębiorczości, zlikwidowania bezradności jednostek i grup społecznych, wyeliminowania postaw wyczekiwania na paternalizm państwowy jako stan naturalny.

Kondycja gospodarki posocjalistycznej była bardzo słaba.

„ Po latach PRL gospodarkę cechował chaos w dziedzinie finansów i produkcji. Inflacja sięgała 250proc. rocznie, wielki deficyt w handlu zagraniczny przy niskim poziomie rezerw walutowych stawiał Polskę w oczach zagranicznych pożyczkobiorców w kręgu potencjalnych bankrutów. Na rynku zewnętrznym utrzymywał się stały niedobór towarów...” [4,s.5]

Dokonując obiektywnej oceny historycznej trzeba stwierdzić, że już od 1988r. władze komunistyczne przeorientowały się na gospodarkę rynkową. Naciski opozycji wymuszały na ówczesnej władzy koncyliacyjny kierunek polityki w płaszczyźnie gospodarczej. Wyrazem tego było podjęcie w dniu 29 lipca 1989r. przez rząd Mieczysława T. Rakowskiego decyzji o urynkowieniu cen żywności z dniem 1 sierpnia 1989r. Wprawdzie niektórzy uznali ten gest jako przejaw politycznej hipokryzji- wszak po wyborach czerwcowych wiadomym było, że powstanie rząd „Solidarności”- pamiętając niechęć komunistycznej władzy do gospodarki rynkowej. Faktem jest jednak pierwszy krok Rakowskiego w kierunku zmian ustroju gospodarczego.

24 sierpnia 1989r. na wniosek prezydenta Sejm powołał na stanowisko premiera Tadeusza Mazowieckiego. Wicepremierem i ministrem finansów w tym rządzie został Leszek Balcerowicz- twórca strategii gospodarczej zwanej Planem Balcerowicza.

W krajach Europy postkomunistycznej stosowano różne warianty przechodzenia do gospodarki rynkowej.

Generalnie można wyróżnić trzy warianty typowe dla tamtego okresu:

1. Umiarkowany- zakładający stopniowe przeobrażenia strukturalne i instytucjonalne połączone z próbą odmowy poziomu życia społeczeństwa z jednoczesnym pobudzeniem wzrostu gospodarczego(zastosowany np. na Węgrzech),

2. Radykalny- polegający na likwidacji nieefektywnych przedsiębiorstw państwowych i prywatyzacji pozostałych oraz na zmianie struktury i poziomu cen poprzez wprowadzenie konkurencji i zwiększenie eksportu towarów i usług (zastosowany w byłej NRD),

3. Wstrząsowy- zakładający w płaszczyźnie strategicznej stabilizacje gospodarki i przekształcenie jej w gospodarkę rynkową poprzez takie instrumenty operacyjne jak: doprowadzenie do wewnętrznej wymienialności złotówki, zaprzestanie praktyki dopłacania przez państwo do wytwarzanych produktów, zrównoważenie budżetu państwa, ścisłą kontrolę polityki monetarnej, zwalczanie inflacji, uruchomienie szybkiej prywatyzacji [7,s.112].

Wariant wstrząsowy został przyjęty przez rząd T. Mazowieckiego jako model transformacji do przeprowadzenia w Polsce.

„Polityka gospodarcza tego gabinetu miała szczególny charakter z dwóch powodów:

po pierwsze rozpoczynała transformacje ustroju ekonomicznego, a więc tworzyła podstawy preparacyjnej fazy kształtowania się nowego systemu gospodarczego i w tym sensie była „obarczona” odpowiedzialnością za dalszy kierunek transformacji (problem sekwencji reform), po drugie jej najważniejsze cele musiały wykraczać poza tradycyjne obszary oddziaływania na gospodarkę, a co więcej- polityka tego okresu, stosując instrumentarium rynkowe, dotykała struktur gospodarki centralnie planowanej [8,s.67].

Pozytywnym aspektem transformacji gospodarczej była globalna negacja społeczna gospodarki socjalistycznej. Wytwarzana w świadomości „iluzja transformacji” jako antidotum na niedobory rynkowe czy inflację powodowała, że „szok transformacyjny” spotkał się ze społecznym zrozumieniem.

„Program Balcerowicza miał swoje podstawy w programach dostosowawczych Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), opartych na doktrynie liberalnej” [8,s.68].

Uprawnia to tezę że kierunek polskiej transformacji to efekt nie tylko jej głównego stratega L. Balcerowicza, ale także wynik wielu istotnych zewnętrznych czynników.

„W latach 1990-94 osiągnięto stabilizację kursu wymiany walut, wprowadzono ceny rynkowe, zduszono hiperinflację, wprowadzono wymienialność waluty, zlikwidowano dolaryzację gospodarki, stworzono rynek konsumenta, doprowadzono do umorzenia znacznej części długów przez Kluby Paryski i Londyński, otwarto gospodarkę na zewnątrz, wynegocjonowano pomoc bezzwrotną i kredytową z zagranicy”[9,3s.189].

Pomimo tych niewątpliwych sukcesów już od 1994r. dostrzegane były niepokojące symptomy społeczne będące efektem „terapii wstrząsowej”- dynamiczny wzrost bezrobocia.

„W 1990r. stopa bezrobocia w Polsce wynosiła 6,5proc., a w 1991r. aż 16 procent”[43s.13].

Stan aktualny w tym zakresie przedstawia się jeszcze gorzej. W styczniu 2002r. bezrobocie w kraju wyniosło 18 proc. , co w przełożeniu na liczby bezwzględne oznacza 3mln 253tys. osób bez pracy.

„Nadal największym problemem jest bezrobocie wśród młodzieży- spośród osób w wieku 15-24 lata, które chciały by pracować aż 41 proc. nie znalazło zatrudnienia. Ten procent będzie się zwiększał... . Zakłady pracy zapowiedziały redukcję 22,5tys. etatów... .Według BAEL(Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności) w IV kwartale 2001r. stopa bezrobocia wyniosła aż 18,5proc. podczas gdy według rejestrów w grudniu było tylko 17,4 proc. , a średnie dla kwartału to 16,8 proc.”[10,s.3].

Wstrząsowy wariant transformacji gospodarczej znalazł w społeczeństwie szczególnie w II połowie lat 90-tych więcej przeciwników niż zwolenników.

Podobnie było w kręgach polityków i ekonomistów.

„Przeciwnicy wariantu wstrząsowego wskazują na:

brak elastyczności w realizacji programu zmian, dysfunkcjonowanie sektora państwowego i spółdzielczego, nadmiernie restrykcyjną politykę fiskalną, kredytową i dochodów, dopuszczenie nieograniczonego importu dóbr konsumpcyjnych” [7,s.113].

Lata 90-te to okres pauperyzacji poziomu życia blisko 60 proc. rodzin w Polsce, to także okres w którym tzw. „minimum socjalne” nie osiąga około połowy obywateli kraju.

Bardzo poważnie należy traktować skutki psychospołeczne braku pracy, lęku przed jej utratą, spadku poziomu życia, czy tegoż, poziomu doprowadzenia do granic ubóstwa.

Praktycy ocierający się o patologię w ramach swoich obowiązków zawodowych, a zwłaszcza policjanci, kuratorzy, pracownicy socjalni eksponują biedę jako główny czynnik patologiczny.

„Bezrobocie i wynikająca z niego permanentna pauperyzacja socjalna rodzin to czynniki kreatywne dla alkoholizmu, narkomani, przestępczości i przemocy w rodzinie. Brak środków na życie stymuluje do prostych środków zaradczych- kradzieży, włamań, rozbojów... .

Dotyczy to nie tylko osób dorosłych, ale w szczególności nieletnich i młodocianych, którzy domową biedę kompensują sobie w szkole i na ulicy dokonując często wielokrotnych przestępstw”[11,s.4].

Podbudową dla powyższej diagnozy będzie materiał empiryczny analizowany w kolejnych rozdziałach niniejszej pracy.

Refleksje nad przemianami ustrojowymi w Polsce po 1989r.stanowią tło dla części empirycznej pracy o tyle istotną, że wzrost zjawisk patologicznych po 1989r. jest ściśle z transformacją skorelowany.

1.3 Sytuacja w powiecie dzierżoniowskim.

Powiat dzierżoniowski zajmuje powierzchnię 478,7km kw., co stanowi 2,4% powierzchni województwa dolnośląskiego.

Wg stanu na 31.08.2000r. ludność w powiecie wynosiła 112,466 w tym w wieku

-przedprodukcyjnym-26394

-produkcyjnym-67819

-poprodukcyjnym-18253

Gęstość zaludnienia(ilość osób na km kw.) wynosiła -235 przyrost naturalny (-1,4) saldo migracji stałej(-268), stopa bezrobocia 22,7% [1,s.5].

Spośród 30 powiatów województwa dolnośląskiego powiat dzierżoniowski ma jeden z największych wskaźników (16,6%) ludności w wieku poprodukcyjnym [13,s.110].

Bardzo wysokie ujemne saldo migracji ma podłoże w ubogim rynku pracy, a w konsekwencji w braku perspektyw życiowych szczególnie dla ludzi młodych. Zapewne globalnie słaba kondycja materialno-socjalna mieszkańców powiatu dzierżoniowskiego oraz migracje ludzi młodych w inne regiony kraju, lub za granicę powoduje, że wśród powiatów województwa dolnośląskiego powiat dzierżoniowski ma jeden z najniekorzystniejszych wskaźników przyrostu naturalnego na 1000 ludności.

W 1998r. wskaźnik zatrudnienia będący procentowym stosunkiem osób pracujących do ludności w wieku produkcyjnym wynosił 37,9% [14,s.219].

W skali województwa dolnośląskiego plasuje to powiat dzierżoniowski jedynie przed powiatem wałbrzyskim.

Aż 26,6% populacji bezrobotnych(stan na koniec marca 2000r.) to ludzie do 24 roku życia [14,s.235].

... „Masowe bezrobocie przyczyniło się do powstania zjawiska „nowego ubóstwa” w jego kręgu znalazły się rodziny, które do tej pory radziły sobie, mimo osiągania niskich dochodów. Dopiero brak pracy spowodował gwałtowny spadek poziomu życia, zmuszając je do szukania wsparcia m.in. w ośrodkach pomocy społecznej.

Wśród przyczyn ubożenia społeczności... znaczące miejsce zajmują bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, niepełnosprawność oraz długotrwała choroba. Wedle dostępnych danych statystycznych najwięcej rodzin wykazujących bezradność w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej będących świadczeniobiorcami pomocy społecznej w 1999r znajdowało się w powiecie grodzkim Wrocław- 3716(12,2% ogółu) w dalszej kolejności w powiatach kłodzkim oraz dzierżoniowskim[15,s.315-317].

W liczbach bezwzględnych w omawianym czasie w powiecie dzierżoniowskim korzystało: , z powodu ubóstwa - 2035 świadczeniobiorców, a z powodu bezrobocia - 3764 świadczeniobiorców [15,s.315].

W okresie sprzed transformacji ustrojowej powiat dzierżoniowski(wprawdzie wówczas w innej strukturze administracyjnej) jawił się jako prężny ośrodek głównie przemysłu lekkiego i elektrotechnicznego. W zakładach radiowych „Diora” w Dzierżoniowie jeszcze w 1989r. pracowało 6500 osób. W lutym 1995r. w zakładzie pozostało już tylko 700 osób[16,s.421].

„Zakłady przemysłu Dziewiarskiego „Delana” zmuszone były ograniczyć produkcję głównie z powodu załamania się eksportu do krajów byłego ZSRR. Rynek krajowy był mniej chłonny i bardziej wymagający jeśli chodzi o jakość produktów. Wielu odbiorców zalegało z płatnościami na rzecz spółdzielni... . Załoga spółdzielni postawiona została w stan likwidacji i w końcu 1995r.zlikwidowana [16,s.421-422].

„Zakład... „Sielesiana” na początku 1992r.znalazł się w trudnej sytuacji finansowej... . Zakład nie był w stanie uzyskać kredytów bankowych” Na początku 2002r. przemodelowany organizacyjnie zatrudniał około 10% stanu z 1989r.-ok. 550 osób.[16,s.423].

Również inne, potężne zakłady produkcyjne jak choćby bielawskie zakłady włókiennicze „Bielbaw” i „Bieltex” ograniczyły produkcję do skali tak małej, że zwolniły ok. 80% załóg licząc od stanu zatrudnienia w 1989r.

Wprawdzie (stan na grudzień 1999r.) ogółem w powiecie dzierżoniowskim zarejestrowanych było w systemie Regon 8590 podmiotów gospodarczych, w tym 192 w sektorze publicznym i 8398 w sektorze prywatnym, to jednak nie potrafiły one zagospodarować satysfakcjonującej liczby osób [12,s.19].

„Firmy produkcyjne powiatu dzierżoniowskiego zatrudniają średnio od 5-20 osób. Jest tylko 6 zakładów, których liczba pracowników wynosi więcej niż 250 osób[12,s.20].

Przytoczone przykłady upadku przemysłu i dane dotyczące bezrobocia to zjawiska spięte jedną klamrą. Pomiędzy nimi istnieją ścisłe relacje. Bezrobocie, społeczna apatia, poszukiwania przez ludzi miejsca w nowej rzeczywistości polityczno-gospodarczej to otoczenie, w którym jest jakby więcej miejsca na zjawiska patologiczne.

Literatura :

[ 1 ] Dobek - Ostrowska B. „ Proces demokratyzacji Europy Środkowo-

Wschodniej - przesłanki i przebieg W : Demokracje Europy

Środkowo - Wschodniej w perspektywie porównawczej, red.

1. Antoszewski, R. Herbut, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego Wrocław 1998.

[ 2 ] Sobkowiak. L , Delegitymizacja systemu politycznego PRL.

W : Z podań nad przemianami politycznymi w Polsce po 1989 roku ,

red. S. Dąbrowski, B. Rogowska, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 1998

[ 3 ] Batko. A , Podstawy wiedzy o społeczeństwie,

Wydawnictwo < Zamiast Korepetycji > Kraków 1994

[ 4 ] Tygodnik „ Polityka „ m.23 z dn. 5.06.1999 r. ,

10 lat na wolności

[ 5 ] Tomalska. H , Wiedza o społeczeństwie,

PHU „D i P” Warszawa 1992

[ 6,s.29 ] Serwis informacyjny CBOS m. 5 z 1994 r.

[ 7 ] Wojtaszczyk. A , Transformacja systemowa w Polsce

W : Wiedza o społeczeństwie, red. A. Wojtaszczyk ,

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995

[ 8,s.67 ] Szubert - Zarzeczny. W, Polityka ekonomiczna w Polsce

w pierwszym okresie transformacji ustrojowej. W : Z badań

nad przemianami politycznymi w Polsce po 1989 roku, red.

S. Dąbrowski, B. Rogowska, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 1998

[ 9 ] Kalinowska.F, Kompendium wiedza o społeczeństwie,

Wydawnictwo „ Efka „, Piła 1997

[ 10 ] „Gazeta Wyborcza” m 45 z dn. 22.02.2002 r. „18 proc. Polaków bez

pracy” przedruk artykułu W: „ Angora” m. 9 z dn. 9.03.2002

[ 11 ] „ Analiza stanu przestępczości i patologii społecznej na terenie

działania KPP Dzierżoniów za 2002 r.

[ 12 ] „ Strategia rozwoju powiatu dzierżoniowskiego na lata

2001 -2006 „, Wydawnictwo „ Edytor” Dzierżoniów 2001

[ 13 ] Helbich. A „ Sytuacja demograficzna” W ; Sytuacja społeczna

Dolnego Śląska, red. W. Ostasiewicz , Z. Pisz,

Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2000

[ 14 ] Mazurek. E, Sipuczyńska - Rudnicka. K, Rynek pracy,

W: Sytuacja społeczna Dolnego Śląska, red. W Ostasiewicz, Z.Pisz,

Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2000

[ 15 ] Niewiadomska. A , Publiczna pomoc społeczna

W: Sytuacja społ....

[ 16 ] Dąbrowski. S, Dzierżoniów, Zarys monografii miasta,

Wydawnictwo DTSK „ Silesia” , Wrocław - Dzierżoniów 1998

18

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---