Figury retoryczne - szczególne sposoby kształtowania wypowiedzi wyróżnione i sklasyfikowane przez antyczną- gramatykę i poetykę jako właściwe sztuce oratorskiej i poetyckiej, a więc niedostępne zwykłemu, pospolitemu porozumiewaniu się.

Derywacja - tworzenie wyrazów pochodnych (derywatów) od innych wyrazów i form podstawowych przy zastosowaniu właściwych danemu językowi środków słowotwórczych.

Aliteracja - powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku wyrazów sąsiadujących ze sobą w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu.

Paronomazja - zestawienie podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych etymologicznie, jak i niezależnych, uwydatniające ich znaczeniową bliskość, obcość lub przeciwieństwo.

Asonans (rym) - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu lub zdania.

Elipsa - pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który daje się na ogół zrekonstruować na podstawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi.

Reticentia (aposiopesis) przerwanie wypowiedzi i porzucenie pewnego jej wątku motywowane wzruszeniem, odrazą, wstydliwością.

Wieloznaczność (polisemia) - wieloznaczność słów, wyrażeń, zdań lub innych składników wypowiedzi, zależna od zróżnicowania ich kontekstu oraz sytuacji użycia.

Inwersja - szyk wyrazów w zdaniu, który na tle obyczaju języka literackiego odczuwa się jako niezwykły bądź z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych od siebie składniowo wyrazów.

Zeugma - brak odpowiedniości między logiczną, a gramatyczną budową wypowiedzi, towarzyszący często konstrukcji syntaktycznej zwanej zeugmą.

„ a w nawałnicy przyszła chmura sroga i tuman ognia”

Metafora - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów.

Metonimia - zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej obiektywnej zależności. Np. Kwitnący ogród, zamiast kwiaty kwitnące w ogrodzie, skrzyneczka zamiast trumna

Synekdocha - odmiana metonimii oparta zwłaszcza na zależnościach ilościowych i zakresowych między zjawiskami, których nazwy zostały użyte jedna zamiast drugiej.

„przeprawiony wiosły” oznacza przeprawiony łodzią z wiosłami. Grób liliją zasiewa ( zamiast liliami)

litota - figura retoryczna polegająca na zastąpieniu wyrazu wyrażającego cechę czegoś wyrażeniem przeciwstawnym zaprzeczonym, np. niemały zamiast wielki;

hiperbola - przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie.

asocjacja - ugrupowanie, zespół; psych. kojarzenie wyobrażeń, z których jedno przywołuje na myśl drugie; chem. łączenie się cząsteczek w większe zespoły.

enallage (gr. enallagé `zamiana') lit. figura stylistyczna polegająca na zamianie wyrazu właściwego na oderwany lub złożonego na pojedynczy.

antonomazja - 1. używanie imienia własnego znanej postaci literackiej lub historycznej jako nazwy określonego typu ludzkiego, np. Kolumb w znaczeniu "odkrywca"; Don Juan - "uwodziciel"; Sokrates - "mędrzec" itp. Przykładu żartobliwej antonomazji dostarcza wiersz W. Szymborskiej Wieczór autorski: "Nie być bokserem, być poetą, / mieć wyrok skazujący na ciężkie norwidy";

2. zastępowanie imienia własnego (-) epitetem lub (-) peryfrazą. Np. Gromowładny zamiast Jowisz; autor Kosmosu lub Pornografii zamiast Gombrowicz. A. zaliczana była do odmian metonimii i wymieniana wśród tropów poetyckich (figury retoryczne).
Inna nazwa: pronominatio.

metafora - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe, zmienione znaczenie, zwane metaforycznym, kształtuje się zawsze na fundamencie znaczeń dotychczasowych pod presją szczególnych okoliczności użycia, np. niezwykłej (-) referencji, a zwłaszcza niezwykłego (-) kontekstu słownego, wprowadzającego składniowe zależności między wyrazami dotąd w takich zespoleniach nie występującymi. Zależna od kontekstu plastyczność znaczeniowa wyrazów, która umożliwia tworzenie metafor, jest ogólną właściwością języka gwarantującą jego semantyczną zdolność do obsługiwania nieskończonej liczby rozmaitych i zmieniających się sytuacji (polisemia).

poliptoton - odmiana paronomazji polegająca na powtórzeniu (często wielokrotnym) tego samego słowa w różnych przypadkach, lub też na gromadzeniu szeregu spokrewnionych etymologicznie form leksykalnych (figura etymologiczna). Np.

Lecz jeśli to myśl, o czym wżdy myślę?

Okrutna myśli, czemuż myślić muszę?

Derywacja - tworzenie wyrazów pochodnych (derywatów) od innych wyrazów i form podstawowych przy zastosowaniu właściwych danemu językowi środków słowotwórczych

apostrofa - bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu (personifikacja), występujący najczęściej w przemówieniu ((-) mowa) lub retorycznym i uroczystym utworze poetyckim (np. w (-) odzie), a kreujący w obrębie wypowiedzi postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście odmiennego od rzeczywistego czytelnika czy słuchacza.

Personifikacja rodzaj animizacji polegający na przedstawieniu tworów nieoży­wionych, zjawisk natury i kosmosu, zwierząt, roślin, a zwłaszcza pojęć abstrakcyjnych jako działających lub przemawiających postaci ludz­kich.
Prozopopeja (gr. prosopopoiía = udramatyzowanie) - wprowadzenie w obręb wypowiedzi słów cudzych, będących jawnym tworem autorskiej imaginacji, a tylko pozornym (-) cytatem. Są to bowiem słowa przypisane bądź osobom, które nie mogłyby naprawdę zabrać głosu w danej sprawie (zmarłym lub nieobecnym), bądź też upersonifikowanym pojęciom, zjawiskom i przedmiotom (personifikacja).

Alegoria (gr. allegoria = mówienie obrazowe)- motyw lub zespół motywów (sceneria, postacie, wydarzenia) w utworze lit. lub dziele plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne, zwane alegorycznym. Jest ono zwykle oparte na tradycji literackiej - np. okręt - zagrożona ojczyzna, osioł - głupota, upór.

Pleonazm (gr. pleonasmós = nadmiar)- zgromadzenie wyrazów lub zwrotów bliskoznacznych bądź synonimicznych (synonimy), oceniane najczęściej jako usterka stylistyczna, choć mogące być celową (-) amplifikacją i służyć stylistycznemu oraz znaczeniowemu wzbogaceniu tekstu. Np. "Spod gruzów, oto spod ruin [...] w pustyni wołam, w posuszy [...] nade mną kruki kraczą / niesyte, nienasycone [...] opuściłeś nas i porzucił " (S. Wyspiański, Legion); "Narwali bzu, naszarpali / Nadarli go, natargali" (J. Tuwim, Rwanie bzu). Inne nazwy: battologia, perissologia, tautologia.

Metabola (< gr. metabolé = zmiana)- wprowadzone jako celowy zabieg lit. przekształcenie leksykalne, semantyczne, składniowe lub rytmiczne, a także przemiana bohatera ((-) metamorfoza), bądź też nagły zwrot akcji.

Praeteritio zapowiedz przemilczenia pewnych spraw, wykorzystana jako okazja do zwrócenia na nie uwagi słuchacza. Celowy chwyt oratorski przeniesiony potem do poezji epickiej zaliczany do figur retorycznych. np. Słowacki: sam znam jedną, lecz nie wspomnę o niej…itd.

Concessio pozorna zwłaszcza ironiczna, akceptacja jakiegoś twierdzenia lub argumentu przeciewnika pozwalająca mówcy przejść do innych spraw, aby w rezultacie tę niby przyjętą opinie zlekceważyć lub sprowadzić do absurdu.

Antyfraza: prosta realizacja ironii, wypowiedź, której sens właściwy jest przeciwieństwem sensu dosłownemu, pochwała, która jest naganą.
Paradoks (gr. parádoksos = niespodziewany, dziwny)- efektowne i zaskakujące swoją treścią sformułowanie, zawierające myśl skłóconą z powszechnie żywionymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, która jednak przynosi nieoczekiwaną prawdę - filozoficzną, moralną, psychologiczną, poetycką etc. Mechanizm p. opiera się na dwóch operacjach: zestawieniu całości znaczeniowych maksymalnie kontrastowych i ustaleniu między nimi stosunku wzajemnego zawierania się (inkluzji); np. "Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć" (S. J. Lec). Najprostszą formę p. stanowi oksymoron.
Powtórzenie- dwukrotne lub wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w obrębie określonego odcinka wypowiedzi. Zależnie od tego, czy powtarzające się elementy są jednostkami znaczeniowymi lub z takich jednostek się składają, czy też są to elementy nie posiadające samodzielnych znaczeń (mniejsze od morfemu, lub też elementy prozodyczne), odróżnia się p. leksykalne (anadiploza, anafora, anastrofa, antanaklasis, antymetabola, antistasis, conduplicatio, diafora, epanodos, epanalepsa, epifora, epizeuksis, geminacja, konkatenacja, ploke, poliptoton, prosapodosis, refren, symploke) i p. brzmieniowe (aliteracja, echolalia, glosolalia, instrumentacja głoskowa, rym, rytm, strofa). P. dotyczyć mogą również schematów budowy niezależnie od ich konkretnego wypełnienia, np. schematów akcentowych, intonacyjnych, składniowych, kompozycyjnych (paralelizm)

Aluzja literacka- pojawiające się w utworze świadome, znaczące nawiązanie do innego dzieła lit., apelujące do wiedzy i dociekliwości odbiorcy, który winien owo nawiązanie dostrzec i właściwie zinterpretować.
Epitet (< gr. epíthetos = dodatkowy)- wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika, najczęściej odniesiony doń przymiotnik, np. twarde głazy (e. przymiotnikowy), imiesłów, np. tańczący jastrząb, zburzone szczęście (e. imiesłowowy), lub też połączony przez (-) apozycję inny rzeczownik, np. wieża gigant (e. rzeczownikowy).
E. określa właściwości przedmiotu, np. wysokie drzewa, lub stosunek mówiącego do tego przedmiotu, np. odrażający postępek, często jedno i drugie równocześnie, np. lodowaty podmuch. Postać e., jego funkcje i sposób użycia w tekście są ważnymi współczynnikami charakterystyki stylu. Antyczna (-) retoryka zaliczała e. do figur retorycznych i uznawała go za środek przydający plastyczności przedstawianemu światu oraz wspaniałości i bogactwa wysłowieniu. Funkcje takie spełniał e. zdobniczy (epithetum ornans), zazwyczaj podlegający silnej konwencjonalizacji w obrębie poszczególnych stylów i zmieniający swój charakter zależnie od wyobrażeń epoki na temat poetyckiej ozdobności słowa. Np. typowe epitety z poezji sentymentalnej: słodki, luby, wdzięczny, pieszczony, rozkoszny; z poezji młodopolskiej: odwieczny, senny, bezbrzeżny, przepastny, samotny, daremny. Niektóre e. zdobnicze utarły się na tyle, że straciły historyczne nacechowanie stylowe, stając się obiegowymi (-) poetyzmami, np. lazurowe niebo, kryształowe wody, szmaragdowe łąki, złote włosy, perłowe zęby itp. Szczególną odmianę e. zdobniczego stanowi e. złożony, powstały z kombinacji dwóch wyrazów ((-) złożenie), szczególnie częsty w poezji klasycystycznej i ukształtowany na wzorach antycznych, m.in. homeryckich. Np. u Naruszewicza: cudotworny, żartkolotny, szerokowładny, zbożosiejny. Najbardziej skonwencjonalizowaną formą e. jest e. stały, tworzący trwały związek frazeologiczny z określonym wyrazem. Taki charakter miały e. odnoszące się do mitologicznych bogów i bohaterów greckich, np. białoramienna Hera, gromowładny Zeus, sowiooka Atena, prędkonogi Achilles. E. stały użyty samotnie łatwo może stawać się ekwiwalentem określanego nim zazwyczaj imienia własnego (antonomazja). E. tworzący w połączeniu z określanym wyrazem związek metaforyczny (metafora) nosi nazwę e. metaforycznego, np. gorzki uśmiech, zwiędłe serca, skrzydlata myśl. Rodzajem e. metaforycznego jest oksymoron oraz e. metonimiczny, np. białe sady (metonimia).
Ironia (łac. < gr. eironeía = udawanie głupszego) właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wyrażonym wprost, ale zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Sygnałem ironiczności jest zakwestionowanie znaczenia dosłownego przez intonację, mimikę, czy też okoliczności towarzyszące wypowiedzi i wreszcie przez właściwą odbiorcy znajomość spraw i ludzi, do której się autor odwołuje. Wypowiedź ironiczną charakteryzuje dystans mówiącego wobec znaczeń własnej mowy, a więc także wobec jej przedmiotu. Zależnie od sytuacji i. służyć może celom satyrycznym ((-) satyra), być formą (-) dowcipu, współczynnikiem (-) parodii i (-) persyflażu, przejawem drwiny, szyderstwa i (-) sarkazmu. Dokumentuje wyższość mówiącego, który pozwala sobie wobec tematu i odbiorcy na igranie sprzecznymi sensami, ale świadomie zwrócona być może również przeciw samemu autorowi, jego sytuacji i twórczości, przybierając wówczas postać autoironii. Zaliczana zazwyczaj do tropów stylistycznych (figury retoryczne), występowała w retorycznych klasyfikacjach w różnych odmianach. Jako postaci i. wymieniano m.in. (-) antyfrazę, (-) asteizm, (-) concessio, (-) hiperbolę, (-) litotę;

Gradacja (< łac. gradatio = stopniowanie) - stopniowanie polegające na uszeregowaniu składników wypowiedzi w porządku nasilania się (g. rosnąca) lub słabnięcia (g. opadająca) danej cechy. Często wzmacnia ekspresywne zabarwienie wypowiedzi.
Opis (ang. description)- w liryce jeden z komponentów monologu lirycznego. W przeciwieństwie do opowiadania o. przedstawia pozazdarzeniowe składniki świata przedstawionego, tło, na którym przebiegają wydarzenia, wygląd postaci itp.; jest w zasadzie ujęciem pozaczasowym, ukazuje składniki i właściwości danego przedmiotu w ich statyczności i - szczególnie często - w usytuowaniu przestrzennym. O opisie poetyckim mówi się wówczas, gdy zmierza on nie do rzeczowego przedstawienia stosunków między ukazywanymi zjawiskami i ich właściwościami, ale podporządkowuje je ujęciom lirycznym, służy więc przede wszystkim wytworzeniu odpowiedniej atmosfery, jego przedmiot jest traktowany jako swojego rodzaju odpowiednik emocji bohatera itp.
Obraz - konstrukcja semantyczna, stworzona za pośrednictwem figur retorycznych. Dzięki przekształcaniu znaczenia użytych słów pozwala ukazać od niespodziewanej strony rzeczy czy zjawiska, o których wypowiedź traktuje. Ten rodzaj obrazowości, określany często jako o. pośrednia, wiąże się przede wszystkim z metaforą.

Dialog (< gr. diálogos; ang. dialogue)- rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej dwóch osób na określony temat. Dla d. charakterystyczna jest wymienność ról nadawcy i odbiorcy wśród jego uczestników: ta sama osoba występuje raz jako podmiot mówiący, to znów jako adresat słów wypowiadanych przez innego rozmówcę. W utworach lirycznych (liryka) konstrukcje dialogowe maskują często istotny tok monologowy wypowiedzi; jedynie w liryce sytuacyjnej (np. w sielance) d. występuje w analogicznej z grubsza formie jak w utworach dramatycznych lub narracyjnych.

Antyteza (< gr. antíthesis = przeciwstawienie)- zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi (najczęściej zdań). „Ty jak lód, a jam w piekelnej śrzeżodze.”
Paralelizm (gr. parallelismós = zestawienie, porównanie)- rodzaj powtórzenia: wprowadzenie w ciągu wypowiedzi elementów pod jakimś względem podobnych (budowa, realizujących wspólny schemat, równoległych pod względem formalnym lub znaczeniowym). P. występować może w obrębie każdego poziomu organizacji wypowiedzi. W warstwie brzmieniowej na powtarzalności analogicznych i uznanych za równoważne elementów opiera się rytm i instrumentacja (zwłaszcza rym). Przejawem p. intonacyjnego jest ekwiwalencja wersów stanowiąca główny czynnik struktury wierszowej, szczególnie w wierszu wolnym; w prozie rytmicznej i w wierszu regularnym p. intonacyjny wsparty bywa najczęściej p. syntaktycznym, który opiera się na identyczności lub podobieństwie budowy zdań czy zespołów zdaniowych. W planie treści utworu występować może p. tematyczny, polegający na wprowadzeniu odpowiadających sobie nawzajem motywów - np. w kolejnych strofach utworu lirycznego; szczególnie często pojawia się w pieśniach ludowych, w których następujące po sobie wersy zestawiane są na zasadzie konwencjonalnie ustalonej odpowiedniości motywów przyrody i motywów uczuciowych, np.Na polu wiśnie pochyliły się,/ Jasieńko z Kasią polubili się. Rozwinięciem p. tematycznego jest p. kompozycyjny, występujący wtedy, gdy w utworze równolegle narastają pewne rozbudowane całości kompozycyjno-treściowe, np. w Ślubach panieńskich A. Fredry dwie pary bohaterów (Aniela i Gustaw oraz Klara i Albin), łączący je analogiczny stosunek i odpowiedniość dwóch linii rozwijanej z ich udziałem akcji. Odmianami p. kompozycyjnego w utworach lirycznych są nawrót, pierścień i refren.

Charakterystyka - ogół zabiegów mających na celu prezentację, analizę i interpretację postaci literackiej.

Prozopografia (charakterystyka zewn.) - sposób przedstawienia wyglądu i zachowań postaci w utworze.

Etopeja (charakterystyka wew.) - sposób przedstawienia psychiki postaci, jej postawy moralnej i światopoglądowej oraz relacji między jej życiem wew. i właściwościami charakteru a cechami wyglądu i zachowaniem.

Portret literacki- odrębny fragment utworu, zawierający szczegółowy i plastyczny wizerunek postaci lub charakterystyka osobowości twórczej pisarza.

Correctio - celowe skorygowanie wcześniejszego sformułowania, mające uzupełnić i uwydatnić wypowiadaną myśl.

Paronomazja (gr. paronomasía) - zestawienie podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych etymologicznie, jak i niezależnych, uwydatniające ich znaczeniową bliskość, obcość lub przeciwieństwo. Semantyczne funkcje p. są bardzo zróżnicowane. Zaliczano ją do figur retorycznych. P. jest podstawą rozmaitych odmian gry słów; bywa źródłem żartów językowych, np.

Ma przyjechać do mnie Ania do Anina,

Ania z Manią, więc nie minie parę dni, a

Mania z Anią nie ominą mnie tu - i na

Imieniny me przyjadą do Anina.

A gdzie Mania oraz Ania, tam i Nina,

A przy Ninie - mama Niny - i Manina,

(Tj. mama Mani, bardzo miła pani,

I mamina mama, czyli babka Mani).

J. Tuwim, Lament aniński

---