Rozwój społeczny dziecka od 0 do12 lat
ROZWÓJ SPOŁECZNY
NIEMOWLĘCTWO:
Wiek w miesiącach:
ASPEKT
0-2 4
6
8
10
12-14
16 18-22
Rozwój społeczny i osobowoś-ciowy
Spontaniczne uśmiechy towarzyskie Pierwsze oznaki przywiązania, rozróżnienie siebie i innych Wyraźne przywiązanie Lęk przed nieznajomymi Zabawa z rówieśni-kami Wyraźne dowody samoświadomości
Przywiązanie to stan wewnętrzny. Możemy zauważyć jego istnienie poprzez obserwację zachowań przywiązaniowych: uśmiech, podtrzymywanie kontaktu wzrokowego, wołanie, dotykanie, uwieszanie się i płacz. Przywiązanie jest wewnętrznym stanem trwałym, a związane z nim zachowania wywołane są głównie wtedy, gdy jednostka potrzebuje opieki, wsparcia lub otuchy.
BOWLBY WYRÓŻNIA TRZY FAZY DZIECIĘCEGO PRZYWIĄZANIA:
I FAZA- niesprecyzowane ustosunkowanie i sygnalizacja- wzorce zachowań „wywołujące bliskość”: płacz, kontakt wzrokowy, kurczowe chwytanie się, tulenie się i reagowanie wyciszeniem na zabiegi opiekuna.
II FAZA- skupienie uwagi na jednej lub kilku osobach- osobach wieku ok.3 miesięcy dziecko zawęża pole działania własnych gestów przywiązaniowych. Częściej uśmiecha się do osób, które regularnie się nim zajmują. Przywiązanie dziecka nie jest jeszcze kompletne. Żadna z osób nie stała się jeszcze się jeszcze „bezpieczną bazą”. W tej fazie dzieci nie wykazują szczególnego zaniepokojenia wywołanego oddaleniem od rodziców ani strachu przed obcymi.
III FAZA- zachowanie oparte na bezpiecznej bazie- od 12 do 16 miesiąca nasilają się oznaki lęku przed obcymi i protestu przeciw oddzieleniu od rodziców.
„JA SUBIEKTYWNE”
Lewis twierdzi, że pierwsze zadanie dla dziecka stanowi odkrycie, ze jest ono oddzielone od innych i jako takie trwa w przestrzeni i czasie. Ten aspekt pojęcia „ja” nazywa się „ja subiektywne”. Zalążki tego Lewis lokalizuje w 2-3 miesiącu życia. W pełni nie nastąpi to, zanim dziecko nie osiągnie pełnego rozumienia stałości przedmiotu, czyli około 8-12 miesiąca. Wtedy zaczyna pojmować, że mamusia i tatuś istnieją, nawet, jeśli znikną z oczu.
„JA OBIEKTYWNE”
Drugim krokiem, według Lewisa jest zrozumienie przez dziecko, ze jest ono w świecie przedmiotem. Tak jak piłka posiada pewne właściwości tak i „ja” mam pewne przymioty i właściwości, takie jak płeć, rozmiar, imię lub takie cechy, jak nieśmiałość czy odwaga, zręczność lub niezdarność.
WYRAŻANIE EMOCJI
Niemowlęta potrafią odczytać emocje innych. Około 10 miesiąca rozwijają nieograniczony zestaw własnych wyrażeń emocjonalnych. W momencie narodzin dzieci korzystają z różnych wyrazów twarzy określających zainteresowanie, ból i obrzydzenie, zadowolenie. Po 2-3 miesiącach złość, smutek a po 6 miesiącach lęk. Lecz świadomych wyrażeń emocjonalnych takich jak zakłopotanie, duma, wstyd nie zaobserwujemy wcześniej niż na początku 2-do roku życia.
OD 2 DO 6 ROKU ŻYCIA
Wiek w latach
ASPEKT
2 3 4 5 6
ROZWÓJ SPOŁECZNY
Coraz mniej widoczne zachowania przywiązaniowe, pojawiają się one wyłącznie w sytuacjach stresowych
Wielokrotna zamiana ról w zabawie z rówieśnikami
Pewne przejawy altruizm; dobór towarzyszy zabawy tej samej płci
Pierwsze oznaki przyjaźni
W kontaktach z rodzicami wybuchy złości ustępują negocjacji
Agresja głównie fizyczna
Agresja coraz częściej przybiera charakter werbalny
Zabawy tematyczne
Przyjmowanie ról w zabawie
ZWIĄZKI Z RODZICAMI
Do 1 roku- wyraźne przywiązanie do jednego z opiekunów; ujawnia silono przez całą gamę zachowań przywiazaniowych (uśmiech, płacz, tulenie);
2-3 lata- przywiązanie równie silne, lecz wiele zachowań przestaje być widoczne, ale nie znikają zupełnie. Trzylatki nadal chcą siedzieć na kolanach mamy lub taty, nadal szukają bliskości z rodzicami. W sytuacji wolnej od stresów i lęków dziecko w tym wieku potrafi oddalać się od bezpiecznej bazy.
4-5 lat- przywiązanie ulega przemianie jakościowej. Bowlby opisał ten etap lub poziom jako partnerstwo korygowane ze względu na cel. Dziecko musi zrozumieć, że związek trwa, mimo że rodzice są daleko.
PODPORZĄDKOWANIE I BUNT
2-lata- częściej stosują się do próśb mających na celu zachowanie bezpieczeństwa (nie dotykaj gorące) lub do zakazów wynikających z dbałości o rzeczy (nie drzyj książeczek). Rzadziej do próśb o przełożenie jakiejś czynności na później lub wynikającej z troski (pójście spać, umycie raczek). Z reguły ich opór jest bierny, nie wykonują polecenia. Tylko w niewielkim procencie sytuacji dziecko mówi „nie” lub czynnie sprzeciwia się rodzicom.
3-4 lata- jawna odmowa wykonania poleceń. Odmowa zdaje się być ważnym i zdrowym aspektem pewności siebie i wynika z bezpiecznego przywiązania, jak również i większej dojrzałości. Bunt natomiast jest oznaką niepewnego przywiązania pozabezpiecznego lub nadużyć.
6 lat- oznaki bezpośredniego buntu słabną; u sześciolatków rzadziej obserwujemy napady gniewu, marudzenie lub podobne wybuchy; po części, dlatego, że zdolności poznawcze i językowe rozwinęły się już do tego stopnia, że umożliwiają podejmowanie prób negocjacji.
ZWIĄZKI Z RÓWIEŚNIKAMI
3-4 lata- zaczynają preferować zabawy z rówieśnikami i bawią się z nimi w sposób bardziej wspólny i skoordynowany. Razem budują, bawią się w piaskownicy, tworzą wspólne fantazje. We wszystkich tych działaniach obserwujemy zarówno pozytywne jak i negatywne zachowania, zabarwione zarazem agresją i altruizmem.
AGRESJA- najczęściej definiuje się jako zachowanie posiadające wyraźny zamiar zranienia kogoś lub uszkodzenia czegoś.
Zanik agresji fizycznej na rzecz werbalnej odzwierciedla zanikający u przedszkolaka egocentryzm i wzrost zrozumienia myśli i uczuć innych dzieci. Spadek ten spowodowany jest również powstającymi już w grupach 3-4-latków strukturami dominacji.
Druga zmiana to porzucenie agresji instrumentalnej (ma na celu zniszczenie lub pozyskanie jakiegoś przedmiotu) na rzecz agresji wrogiej ( ma na celu urażenie drugiej osoby lub uzyskanie korzyści).
2 do 4lat 4 do 8 lat
Agresja fizyczna szczytowe nasilenie
zanika
Agresja werbalna stosunkowo rzadko w wieku 2 lat, wzrasta wraz z poprawą umiejętności językowych
dominująca forma agresji
Cel agresji głównie agresja instrumentalna skierowana raczej na uszkodzenie lub pozyskanie jakiegoś przedmiotu niż na bezpośrednie zranienie kogoś
Więcej agresji wrogiej, której celem jest zranienie kogoś lub jego uczuć
Okazje do agresji najczęściej jako reakcja na konflikt z rodzicami najczęściej jako reakcja na konflikt z rówieśnikami
ZACHOWANIA PROSPOŁECZNE
Zachowania altruistyczne
Pierwsze możemy dostrzec już w wieku 2-3 lat. Zaoferują swoją pomoc dziecku, które się skaleczyło, zaproponują zabawkę lub spróbują pocieszyć inna osobę.
Dzieci różnią się zakresem prezentowanych zachowań altruistycznych. Małe dzieci wykazujące względnie więcej empatii i altruizmu są również tymi, które same są zdolne sprawnie regulować stan własnych emocji. Te różnice między poziomem empatii i altruizmu mają prawdopodobnie związek z określonym sposobem wychowania.
PRZYJAŹNIE (spędzanie przynajmniej 30% wolnego czasu)
Oznaki przebywania w otoczeniu tylko niektórych towarzyszy zabawy obserwujemy już u 18-to miesięcznego dziecka.
3,5-letnie dzieci- tylko 20% ma przyjaciela
4-letnie dzieci- już 50% tych samych dzieci
65% przypadków przyjaźni dzieci w wieku przedszkolnym występuje między rówieśnikami tej samej płci i trwają do czasu rozpoczęcia nauki szkolnej.
Z pewnością pierwsze tego typu związki z rówieśnikami są bardzo prymitywne i nawet, gdy zdarzy się, że bawią się razem, dzieje się tak najczęściej wtedy, kiedy korzystają z tych samych zabawek. Pary przyjaciół już w wieku przedszkolnym okazują sobie większą sympatię, częstsze odwzajemnienie uczuć i szerszy zakres wzajemnych interakcji, więcej pozytywnych i mniej negatywnych zachowań oraz większe wsparcie w nowych sytuacjach, niż to się zauważa w innych parach dzieci w tym wieku. Różnice w przyjaźni przedszkolaków i wzajemnych zachowaniach rówieśników polegają nie tylko na segregacji płciowej. Wzajemne oddziaływanie dwóch chłopców różni się od współdziałania dwóch dziewczynek także pod względem jakościowym. Stosunki między dziewczynkami to tzw. styl wspomagający. W zakres owego wspomagania wchodzą takie zachowania, jak wspierania partnera, wyrazy aprobaty dla jego działań i podsuwanie własnych pomysłów. Związki chłopców mają natomiast (według Maccoby) charakter zawężony lub ograniczony. Styl ograniczony dąży do wykolejenia wzajemnych stosunków- do powstrzymywania partnera i sprawienia, że będzie się wycofywać z interakcji, a prowadzi do skrócenia okresu trwania i rychlejszego jej zakończenia. Cechują go sprzeczki, wtrącanie się, przechwalanie i inne formy popisywania się. Obydwa te style zachowań daje się zaobserwować już w wieku przedszkolnym. Podobne różnice w typach związków widoczne są u starszych dzieci i dorosłych. Związki dziewcząt i kobiet mają bardziej intymny charakter. Dorośli mężczyźni skupiają się raczej na zadaniach, a kobiety na więzi.
POWSTANIE POCZUCIA WŁASNEGO „JA”
W wieku ok.2 lat dziecko zaczyna rozumieć, że sam jest przedmiotem w otaczającym świecie i że jego również określa szereg rozmaitych cech. Ok.6 lat dziecko potrafi podać niemalże pełną definicje samego siebie, biorąc pod uwagę wiele cech. Dzieci w wieku 4-7 lat mają pojęcie o własnych umiejętnościach w rozmaitych dziedzinach. Jednak pojawienie wysokiej lub niskiej samooceny nie nastąpi prędzej niż około 7 roku życia.
„JA” SPOŁECZNE
Innym aspektem rodzącego się poczucia własnego „ja” jest jego wzrastająca świadomość bycia zawodnikiem w społecznej grze. W wieku 2 lat dziecko zna na pamięć rozmaite kwestie, rutynowe zachowania w zabawie i w sytuacjach obcowania z innymi ludźmi. A w okresie przedszkolnym dziecko zaczyna rozumieć, co te role oznaczają. Zatem w jednych sytuacjach postrzega siebie jako „pomocnika”, a gdy mówi innym, co mają robić, widzi siebie w roli „szefa”.
POJĘCIE PŁCI
Pod względem społecznym dziecko musi poznać, jakie zachowania wynikają z faktu bycia chłopcem a jakie z bycia dziewczynką. Innymi słowy, musi nauczyć się odpowiedniej dla siebie roli płciowej. Najpierw pojawia się tożsamość płciowa, która jest zdolnością określania własnego rodzaju i rozróżniania pośród innych ludzi kobiet i mężczyzn. Już w wieku 9-12 miesięcy dzieci traktują twarze męskie i kobiece jakby należały do dwóch różnych kategorii. W wieku 2,5-3 lat większość dzieci potrafi nazwać i określić płeć innych osób. Jednak niezbędne nazywanie nie oznacza pełnego rozumienia. Drugi krok to stabilność płci- świadomość, że przez całe życie pozostaniemy osobnikami danej płci- nastąpi to w wieku ok. 4 lat.
Ostatni krok to stałość płci- uznanie, że ktoś zachowuje swoją płeć, mimo, że np. włoży inna odzież- pojawia się nie wcześniej niż około 5-6 roku życia, kiedy to nastąpi zrozumienie innych pojęć stałości.
Następnym ważnym zadaniem jest nauczenie się, z czym wiąże się bycie chłopcem lub dziewczynką w danej kulturze. W każdej kulturze dorośli dysponują stereotypami ról płciowych. Nawet 2-latki potrafią skojarzyć pewne działania i przedmioty z mężczyznami lub kobietami. Około 3-4 lat dzieci potrafią przypisać płci określone profesje, a około 5-go roku zaczynają przypisywać pewne cechy osobowościowe, a tego typu wiedza jest na pewno dobrze rozwinięta w wieku 8-9 lat.
Ciekawostką jest, że już 18-24 miesięczne dziecko zaczyna preferować zabawki stereotypowo powiązane ze swoją płcią i dzieje się to na kilka miesięcy wcześniej, niż będą zdolne do utożsamienia się na stałe z własna płcią. Wpływ na to mają rodzice, którzy kupują dziecku odmienne rodzaje zabawek i reagują pozytywnie, gdy np. ich synowie bawią się samochodzikami. Jednak najbardziej owocna jest teoria schematu płci. Żeby stworzyć taki schemat płci dziecko nie potrzebuje rozumieć stałości i stabilności płci.
SAMOKONTROLA
Wraz z rozwojem pojęcia własnego „ja” w parze z nim musi iść rozwój innego aspektu „ja”, mianowicie samokontroli. Proces zdobywania samokontroli polega zasadniczo na powolnym przechodzeniu kontroli z rodziców na dzieci. Poprawiające się zdolności językowe dziecka ułatwiają w ogromnym stopniu komunikację pomiędzy nim a rodzicami, a zatem możliwe jest objaśnienie mu reguł zachowania.
RÓZNICE INDYWIDUALNE
W okresie przedszkolnym związki z rówieśnikami i zachowania społeczne są tak zróżnicowane, jak nigdy w całym dzieciństwie. Niektóre dzieci są nadzwyczaj agresywne, zbyt śmiałe, nieposłuszne, inne nieśmiałe, powściągliwe. Różnice te mogą mieć źródła w temperamencie.
Badania nad temperamentem obrazują wagę rozpoznania roli rodziny dla rodzącej się osobowości dziecka i jego zachowań społecznych.
Diana Baumrind skupiła się na czterech aspektach funkcjonowania rodziny:
◊ ciepło i opieka;
Wykazano, że dzieci rodziców oferujących dużo ciepła i opiekuńczych są bardziej bezpiecznie przywiązane w pierwszych dwóch latach życia, mają wyższy stopień samooceny; są bardziej empatyczne, altruistyczne, bardziej czułe na czyjąś krzywdę i złe samopoczucie; w przedszkolu i szkole podstawowej osiągają wyższe poziomy ilorazu inteligencji; rzadziej łamią prawo w okresie w okresie dorastania i rzadziej wykazują zachowania przestępcze w dorosłości. Wysoki poziom czułości może ograniczać niekorzystne wpływy środowiska na dziecko.
◊ poziom oczekiwań, które ona określa w kategoriach „dojrzałości wymagań”;
Lepsze wyniki obserwujemy u dzieci, którym rodzice stawiają wysokie wymagania. Takie dzieci są bardziej pewne siebie, częściej charakteryzuje je hojność i altruizm w stosunku do innych i wykazują niższy poziom agresji.
◊ jasność i stałość reguł;
Rodzice konsekwentnie stosujący wyraźnie określone wcześniej zasady- rzadziej dochowują się nieposłusznych i niepokornych dzieci. Jednakowo istotną rzeczą jest forma kontroli stosowanej przez rodziców. Najbardziej optymalne wyniki uzyskują ci rodzice, którzy nie są przesadnie restrykcyjni, objaśniają dziecku własne postępowanie i unikają kar fizycznych.
◊ komunikacja pomiędzy dzieckiem a rodzicem;
Otwartość i regularność rozmów pomiędzy dzieckiem a rodzicem jak najbardziej prowadzi do pozytywnych rezultatów. Słuchanie dziecka jest jednakowo ważne jak mówienie do niego. Okazuje się, że dzieci z takich rodzin są bardziej emocjonalnie i społecznie dojrzałe.
Mimo, że każda z tych cech rodzinnych może mieć znaczenie z osobna, właściwie nigdy nie występują one pojedynczo. Pojawiają się w kombinacjach i strukturach. Baumrind wyróżnia trzy takie struktury lub style:
Pobłażliwy styl wychowania- oznacza wysoki poziom sprawowania opieki, lecz brak mu żądań dojrzałości, należytej kontroli i komunikacji.
Autorytarny styl wychowania- charakteryzuje się wysokim poziomem kontroli i żądań dojrzałości, lecz niedostateczną opiekę i komunikację.
W autorytatywnym stylu wychowania obserwujemy wysoki poziom wszystkich czterech czynników.
W terminologii Maccoby i Martina pojawia się jeszcze jeden, niezaangażowany lub niedbały styl wychowania.
Na efekt wychowania wpływ ma także struktura rodziny, w której wychowuje się dziecko.
Optymalną dla dziecka strukturą rodziny jest obecność obojga rodziców biologicznych. Wszystkie inne możliwości (matka-ojczym, ojciec-macocha, samotna matka, samotny ojciec itp.) często wiążą się z mniej pozytywnymi rezultatami. Generalnie negatywne konsekwencje częściej obserwujemy u chłopców niż u dziewczynek, choć niektóre badania dowodzą, że w okresie dojrzewania również można u nich zauważyć podobne, a nawet silniejsze skutki.
Niepełne struktury rodzinne mają negatywny (lub mniej pozytywny) wpływ z trzech powodów.
1) Samotne wychowanie dziecka lub rozwód redukuje zasoby finansowe i emocjonalne potrzebne do wspierania dziecka.
2) Każdego rodzaju przeobrażenie rodziny niesie ze sobą wstrząs. Odnosi się to nawet do narodzin rodzeństwa w normalnej pełnej rodzinie.
3) Samotne rodzicielstwo, rozwód i obecność macochy lub ojczyma zwiększa prawdopodobieństwo, że klimat rodzinny będzie odsuwać się coraz dalej od charakteru autorytatywnego ku mniej pożądanym stylom wychowania.
Oto kilka przykładów:
♠ dzieci dorastające z jednym rodzicem
dwa razy częściej rezygnują ze szkoły średniej;
dwa razy częściej mają dzieci przed ukończeniem 20 roku życia;
rzadziej są w stanie utrzymać jedno miejsce pracy;
♠ w pierwszych latach po rozwodzie zwykle opuszczają się w nauce, stają się bardziej agresywne, smutne;
♠ dorośli, których rodzice się rozwiedli, sami też częściej rozstają się ze swoimi współmałżonkami;
♠ częstsze zachowania chuligańskie.
OD 6 DO 12 LAT
Wiek w latach
ASPEKT
6 7 8 9 10 11 12
Rozwój osobowości i pojęcia „ja”
Pojecie własnego „ja” staje się coraz bardziej abstrakcyjne i mniej oparte na wyglądzie; w opisach innych ludzi coraz częstsze dostrzeganie cech wewnętrznych i trwałych
Ogólne pojęcie własnej wartości.
Przyjaźń oparta na wzajemnym zaufaniu
Niemal całkowita segregacja płciowa w zabawie i przyjaźni
Pojawia się trwała przyjaźń, może trwać przez wszystkie lata
POJĘCIE WŁASNEGO „JA”
Przy określaniu siebie 10-latek stosuje zasadę porównywania się z innymi. Jednocześnie pojęcie własnego „ja” stopniowo coraz rzadziej dotyczy cech zewnętrznych, a coraz częściej opiera się na trwałych wartościach wewnętrznych.
POSTRZEGANIE INNYCH
Dzieci skupiają się już na cechach wewnętrznych i wartościach innego człowieka. Stwierdzenia zawierające pewne wewnętrzne cechy osobowości nazwano ujęciem psychologicznym. W wieku 8-9 lat zauważyć można szczytowe porównywanie zachowania z innymi osobami.
POJĘCIE PRZYJAŹNI
Dzieci w wieku 6-12 lat w sposób czynny unikają wzajemnych kontaktów z płcią przeciwną, tworzą dotyczące jej negatywne stereotypy i wyraźnie wolą towarzystwo osobników tej samej płci.
Odtąd przyjaciele to osobnicy szczególni, posiadający mile widziane cechy, inne niż jedynie pozostawanie w fizycznej bliskości. Są to ludzie hojni wobec siebie, którzy sobie pomagają i wzajemnie ufają. Segregacja płciowa w wieku 7 lat jest niemal stuprocentowa. Liczba przyjaciół stopniowo się powiększa. Dzieci w wieku szkolnym są bardziej krytyczne wobec przyjaciół i często się z nimi kłócą. Szybciej zażegnują konflikt z przyjacielem niż z kimś obcym. Przyjaźń chłopców i dziewczynek w dalszym ciągu różni się pod względem jakościowym. Grupy chłopców są większe i bardziej otwarte na nowych członków, bawią się na dworze. Dziewczynki bawią się w parach i mniejszych, bardziej dobranych grupach, w domu lub jego pobliżu.
ZWIĄZKI Z RODZICAMI
Przypuszczenie, że przywiązanie dziecka do rodziców uległo osłabieniu, byłoby wielkim błędem. Dzieci w wieku szkolnym nadal traktują rodziców jako bezpieczną bazę; nadal polegają na ich obecności, wsparciu i uczuciu i nadal duże znaczenie ma dla nich ocena płynąca ze strony rodziców. Zmartwienia rodziców dotyczą już innych aspektów wychowania.
AGRESJA
Chłopcy są o wiele mniej powściągliwi, jeśli chodzi o przejawianie agresji fizycznej. Jednak ostatnio wyszło na jaw, że dziewczynki swoją agresję okazują w inny sposób- określono go mianem agresji społecznej. Celem agresji społecznej jest zniszczenie czyjegoś poczucia własnej wartości lub stosunków z rówieśnikami.
ROLA SZERZEJ POJĘTEJ SPOŁECZNOŚCI
• ZNACZENIE UBÓSTWA-
* pracujące matki maja mniejszy wybór ośrodków opieki dziennej dla dzieci, gdyż nie na wszystkie je stać;
* rodziny żyją w małych mieszkania, często się przeprowadzają, przez co dzieci często zmieniają szkołę;
* rodzice ubodzy inaczej traktują swoje dzieci; nie kupują im odpowiednich zabawek, mniej z nimi rozmawiają, okazują mniej ciepła, mniej tłumacza, częściej stosują kary cielesne, są surowsi;
* dzieci częściej rodzą się z wadami i uszkodzeniami;
* mają trudności w przyswajaniu wiedzy;
* skrajne przypadki to obcowanie z gangami ulicznymi, dealerami narkotyków.
• TELEWIZJA I JEJ ZNACZENIE
* Nie ma wątpliwości, że programy, które z gruntu mają charakter dydaktyczny lub, których celem jest wpojenie odpowiednich wartości, przynoszą pozytywne efekty. Najwyraźniej widać to na przykładzie przedszkolaków. Programy te poszerzają zasób słownictwa maluchów, uwypuklają zdolność dzielenia się z innymi, dobroć, uczynność.
* Niestety, wśród uczniów szkół podstawowych i średnich nadmierne oglądanie telewizji wiąże się z niższymi wynikami testów, szczególnie sprawdzających takie umiejętności, jak czytanie, arytmetyka i pisanie.
* Programy są przesycone agresją. Przedstawiona w tych programach przemoc jest zwykle ukazana jako skuteczny sposób rozwiązywania problemów i często zostaje nagrodzona: brutalnie zachowujący się ludzie otrzymują to, czego chcieli. Nie można mieć wątpliwości, że nadmierne przebywanie pod działaniem przemocy epatującej z ekranu telewizora jest jednym z powodów zachowań agresywnych, przestępstw i przejawów brutalności w społeczeństwie. Dowody na to pochodzą zarówno z badań laboratoryjnych, jak i obserwacji przeprowadzonych w naturalnym otoczeniu. Przemoc telewizyjna ma wpływ na dzieci w każdym wieku, obojga płci, na każdym z poziomów socjoekonomicznych i intelektualnych. Inne dowody wskazują, że stałe oglądanie przemocy na ekranie prowadzi do znieczulicy emocjonalnej wobec przemocy, że agresja jest odpowiednim sposobem rozwiązywania problemów, oraz do redukcji zachowań prospołecznych.
● ROLA STRESU
Arnold Sameroff uważa, że dziecko może poradzić sobie z jedną czy dwiema trudnymi sytuacjami, lecz jeżeli dochodzi do ich kumulacji, wiele czynników ryzyka nakłada się na siebie, co powoduje, że zmniejsza się prawdopodobieństwo prawidłowego rozwoju intelektualnego, emocjonalnego lub społecznego. Badania prowadzone nad odpornością i podatnością dzieci sugerują, że pewne ich właściwości lub okoliczności mogą uchronić je przed szkodliwym wpływem nawarstwiających się stresów lub życiowych wstrząsów. Oto kilka czynników ochronnych:
# wysoki poziom inteligencji dziecka;
# kompetentny wpływ wychowania;
# dobra szkoła;
# bezpieczne przywiązanie do rodzica;
# silna sieć wzajemnej pomocy pomiędzy przyjaciółmi, rodziną i sąsiadami.
Efekt końcowy wychowania jest łącznym wynikiem poziomu stresu, z jakim dziecko musi sobie radzić, oraz kompetencji lub korzystnych okoliczności, jakimi dysponuje. Bieda nie determinuje złych rezultatów, ale staje się poważną przeszkodą na drodze rozwoju większości dzieci.