Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza,
oprac. Stanisław Pietraszko, BN I 158, 1956.
WSTĘP
motto: „Sztukę poetycką można określić jako zbiór przepisów naśladowania natury w spo-sób odpowiadający tym, dla których tworzy się to naśladowanie” (z Encyklopedii Diderota).
W szkole „dobrego myślenia”.
„Stanisław Konarski - na czele odrodzonej literatury polskiej” - opinia Dmochowskiego.
szkoła Konarskiego wywarła duży wpływ na Dmochowskiego.
Lata szkolne.
ur. 2 grudnia 1762 r. w Oprawczykach (w województwie podlaskim).
nauka u jezuitów, póżniej u pijarów (ośrodki pracy naukowej, ideologicznej), mając 16 lat, Dmochowski zostaje pijarem.
w 1741 r. Konarski otworzył kolegium szlacheckie „zdrowa ideologia” (odcięcie się od ma-terializmu i scholastyki.
porzucenie metafizyki na rzecz logiki (najpewniejsza szkoła rozumu) i etyki (opracowanie no-wych cnót obywatelskich).
Teoria literatury w szkole Konarskiego.
„O sztuce dobrego myślenia, bez którego dobrze mówić nie można” - teoria wymowy, wyda-na w 1767 r.
logika podstawą retoryki i poetyki, która nie jest już teorią poezji, a która uczy opisu i rozumie-nia utworów literackich, a nie pisania wierszy.
Konarski sam wybierał lektury, np. ostrzegał przed Seneką, wprowadził utwory Odrodzenia.
Teatr szkolny pijarów.
głównie francuski klasycyzm - prekursorstwo.
Wychowanie obywatelskie.
filozofia = sztuka życia.
w czasie Sejmu Wielkiego pijarzy pisali przemówienia sejmowe (konkretne, historyczne), brali udział w walce politycznej po stronie postępowej.
Literackie początki.
„Gratulatio novi anna 1785” („Kolęda dla narodu na rok 1785).
satyry, katalog cnót i wad ludzkich.
wydane anonimowo.
„List Sandomierzanki do Podolanki”.
pierwsza polemika w dziejach polskiej krytyki literackiej.
prawdopodobnie autorem jest Dmochowski.
krytyka „Podolan” Krajewskiego.
tłumaczenie „Sądu Ostatecznego” Jounga.
Warszawa 1785 r.
zadedykowane Naruszewiczowi,
temat: nicość człowieka wobec Boga, wszystko się zmienia, kruchość bogactw.
Dmochowski cenił Jounga nie tylko jako moralistę, ale również za oryginalność.
tłumaczenie „Myśli nocnych” Jounga.
1798 r.
zadedykowane Krasickiemu.
temat: Rewolucja, na emigracji prechodzi kryzys swojego Oświecenia.
przekład „Raju utraconego” Miltona.
historia walki szatana z Bogiem.
satyry, np. „Orzeł i paw” (Stanisław August i Czartoryski).
podręcznik „O cnotach towarzyskich i występkach im przeciwnych”.
1787 r.
Dmochowski uczył wymowy w Łomży, w Radomiu, ale nie udało mu się w Szkole Głównej.
Wśród poglądów literackich epoki.
program poetycki (sformułowanie wytycznych dla nowej literatury):
walka z barokową beztreściowością, saskim panegirykiem, straganowym romansem.
postulat poznawczej i wychowawczej wartości literatury.
dramat:
duże możliwości wychowawcze gatunku.
otwarcie w Warszawie pierwszej w Polsce sceny publicznej - 1765 r.
„Monitor” ogłasza szkic klasycystycznego kodeksu reguł dramatycznych:
trzy jedności.
zróżnicowanie między tragedię a komedią - na zasadzie różnic stanowych.
postulat prawdopodobieństwa.
dramat - umotywowany konflikt charakterów.
Horacy.
najbliższy polskiemu Oświeceniu teoretyk i twórca starożytności
kult starożytnych autorów (Oświecenie = klasycyzm i pseudoklasycyzm).
powaga starożytnych teorii.
mitologia - popularna droga obrazowania itd.
klasyczne sztuki jako element politycznej ideologii.
klasycyzm i pseudoklasycyzm - spreczności w obozie klasycyzmu, w „Monitorze”:
ciągle żywe tradycje saskie (koncepty, panegiryzm).
brak jednej estetyki literackiej.
teza o naśladowaniu natury w sztuce.
odtwarzanie osobistych stanów duchowych poglądy Karpińskiego sentymentalizm.
odtwarzanie rzeczywistości.
te stany duchowe, które odpowiadają najwyższym wartościom, np. miękkość serca a su-rowość.
otwarcie furtki skrajnemu subiektywizmowi i irracjonalizmowi, brak antyrealizmu.
przeciwstawienie człowiek - świat.
związek człowiek + przyroda.
nasycenie obrazów uczuciem skuteczność antyfeudalnej krytyki.
psychologiczny portret człowieka.
Rokoko.
1779 r. Józef Szymanowski „Listy o guście” - zarys estetyki rokoka.
ideał literatury:
„delikatne drażnienie zmysłów, subtelny erotyzm”.
„wdzięczna gładkość”.
„piękna natura” - to tylko kategoria estetyczna (np. u Dmochowskiego piękne = dobre).
wpływy „Encyklopedii” Diderota.
Kołłątaj.
propagator klasycyzmu w sztukach plastycznych i literaturze.
Rzewuski.
atak na literaturę Oświecenia.
swobody republikańskie.
walka z sukcesją tronu.
antyracjonalizm w filozofii.
fideizm w religii.
piętnował dworską poezję.
Teoria paszkwilu.
ogólność adresu satyry (bez nazwisk) - Zabłocki to krytykuje, demaskowanie klasowego og-raniczenia.
„Sztuka rymotwórcza”.
Mikołaj Boileau.
satyry.
„Sztuka poetycka” 1674 r. - dowcipny utwór poetycki, satyryczny i dydaktyczny:
części 1 i 4 - chaotyczny przegląd zasad sztuki poetyckiej.
części 2 i 3 - najważniejsze gatunki literatury francuskiej.
Racine, Molier, La Fontaine, Boileau - reprezentowali klasycyzm.
naśladowanie to odtwarzanie tego, co w człowieku niezmienne - właściwości duszy.
rozum + natura + klasyczność starożytna = zasada estetyczna.
rozum = gust.
ale nie tylko treść jest ważna, forma także Boileau „ulega tym samym tendencjom, a który-mi walczył”.
„Encyklopedia” Diderota radziła uczyć się „Sztuki poetyckiej” na pamięć.
w Polsce „Sztuka poetycka” i „List do Pizonów” znajdowały się w aparacie ideologicznym Oś-wiecenia.
Dmochowski.
„Sztuka rymotwórcza”:
pierwsi biografowie, Wolski i Osiński, twierdzili, że to „najpierwszy z dzieł jego poety-ckich”.
nie znamy konkretnego roku powstania (ok. 1788).
odpowiedź na aktualne problemy literatury.
wzory i autorytety.
Horacy i Boileau - zapożyczył od nich schemat konstrukcyjny, porządek, stosunek podmiotu do omawianych spraw.
to nie tłumaczenie „Sztuki poetyckiej” - samodzielność, choć jest tu bardzo dużo cytatów z innych autorów, to jakby antologia cytatów.
wzory: Horacy, Arystoteles, Vida, Boileau, Batteux, Pope, Diderot.
podstawowe założenia estetyki Dmochowskiego.
zasada naśladownictwa: natura jest „zbiorem piękności, które trzeba umieć wynaleźć”.
inwencja jest władzą dowcipu.
gust - nierozłączny z rozumem, „Wszystko, co dobre, jest wynikiem rozumnego działania”.
systematyka gatunków literackich (przejęta od Boileau).
systematyka gatunku literackiego.
gatunki literackie to różne formy obrazu życia odzwierciedlającego różne odcinki rzeczywisto-ści.
tradycyjna hierarchia gatunków (epos i tragedia na szczycie), ale Dmochowski podkreślał, że ważne jest mistrzostwo w każdym gatunku.
o gatunku nie decydują kryteria formalne, ale nastrój, idee, treść.
Dmochowski broni mitologii jako tradycyjnej metody obrazowania, ale bez ideologicznej fun-kcji.
tragedia - trzy jedności.
komedia - element krytyki + pozytywny program moralny.
tragedia ikomedia - zbliżenie: podobny typ przeżyć bohaterów.
satyra - krytyka bez nazwisk.
sielanka, oda - Dmochowski zalecał ograniczenie erotyki (ideał cnotliwego obywatela).
akcenty sentymentalne wzbogacają klasycystyczny system, ale też są ugięciem się tendencji oświeceniowych pod naporem antyracjonalistycznych.
1792-1794 Dmochowski wśród jakobinów:
działacz rewolucji.
sam sprzeciwił się swojej poetyce imienna krytyka króla.
poemat dydaktyczny.
sztuka przykładu artystycznie Dmochowski oddawał typowe cechy gatunków.
walka o realizm.
zasada typowości.
Drogi kariery.
po Oświeceniu oskarżano Dmochowskiego za to, że utwierdził w Polsce gust francuski, szty-wność gatunkową, jałowość treści, skostnienie w poezji, klasycystyczny dogmatyzm w kryty-ce
„Sztuka rymotwórcza” jako wstydliwa plama.
w oczach współczesnych.
1789 r. jako lektura pomocnicza w szkolnictwie:
poetyka.
przegląd dziejów literatury polskiej.
Kołłątaj pomógł Dmochowskiemu odejść z zakonu.
współpraca z Kołłątajem.
kryzys poglądów ze „Sztuki rymotwórczej”.
sława dzięki tłumaczeniu „Iliady”.
konflikt z kulturalną Warszawą:
Dmochowski ożenił się.
przyjaźnił się z Kołłątajem.
pseudoklasycy (romantycy) - mieli szereg zastrzeżeń do „Sztuki rymotwórczej”.
1826 r. syn, Franciszek Salezy Dmochowski, wydał poprawioną wersję (według niego to po-prawki ojca, ale wątpliwe):
styl, słownictwo.
gust - duża rola.
złagodzona krytyka schyłku epoki.
atak Mickiewicza.
z osobistych pobudek (Franciszek Salezy skrytykował „Sonety Krymskie”).
Mickiewicz skrytykował nawet, niesłusznie, przekład „Iliady”.
atak na pseudoklasycyzm.
TEKST
motto: „Sam nie pisząc, zasady poezji wyłożę,/ Skąd brać myśli, co wieszcza kształci i sposobi,/ Gdzie sztuka, gdzie błąd wiedzie, co szpeci, co zdobi” (Horacy, List do Pizonów).
dedykacja - do Stanisława Augusta.
przedmowa:
Arystoteles - „stanowi powszechne prawidła”.
Horacy - „umyślne zdaje się nieporządek udawać”.
Wida - „zdaje się bardziej Wergiliusza niż natury trzymać”.
Boalo Despro - „Daje i naukę i przykład uczniowi”.
Pope - „myśli oryginalnie”.
„Z Horacego i Despra czerpałem myśli”.
PIEŚŃ.
cel: „Co istotną jest cechą dobrego poety,/ Jakim mu trzeba torem bieżyć do swej mety,/ Cze-go szukać, a czego chronić się należy - / To ja zamyślam śpiewać dla świata młodzieży”.
apostrofa: „Guście, (…) Ty kieruj piórem moim./ Zacne dowcipy…”.
„Natura jest jedynym ozdób wizerunkiem,/ Byleś je brał rozumnie, nie ślepym trafunkiem”.
„Wszystko może w naturze do robót twych służyć,/ Byleś tylko miał dowcip i umiał jej użyć”.
„Rozum niech będzie mistrzem, a nie widzimisię”.
zachęta do różnorodności w mowie (np. słodycz z powagą, żart z ostrzem).
dzieje polskiej literatury:
„Pierwszy płód wierszów polskich jest <<Boga Rodzica>>”.
„Samą tylko szczególnie pisali łaciną…”.
„Jan Kochanowski, w rytmach swoich nieśmiertelny,/ Całemu narodowi powieki otworzył”.
Dmochowski wymienia takich autorów, jak: Badziński, Otwinowski, Potocki, Szymono-wicz, Gawiński…
„A nade wszystko szanuj mowę ojczystą./ Nie znać języka swego - hańbą oczywistą”.
przypisy Dmochowskiego do pieśni I.
PIEŚŃ.
sielanka - jak młoda pasterka zbiera ozdoby na polu; „Wszystko w niej prosto idzie”, „zawsze się pasterz głosem natury ozywa”.
„W radości grać wesoło, w smutku nucić żale,/ Flory wdzięki, owoce Pomony opiewać”.
elegia - „Nie lubię ja tych wierszy, gardzę tym autorem,/ Co o swoich mi prawi ogniach zim-nym piórem” (krytyka fałszywego smutku).
tren.
oda.
epigramat.
satyra - cytaty z Naruszewicza, ma ostrzejsze pióro niż inni; Krasicki o czymkolwiek pisze, jest doskonałym wzorem.
bajka - „Tok jej prosty, zaleta z rzeczy i stosunku./ Lecz i w tym mało dobrze pisało gatunku”; dobrze pisał Krasicki i „Fonten” we Francji.
przypisy Dmochowskiego do pieśni II.
PIEŚŃ.
zasada prawdopodobieństwa w teatrze.
protest przeciwko krwawym scenom.
akcja szybsza pod koniec dzieła.
cnota odnosi tryumf.
wielki sukces dramaturgów greckich.
teatr w Polsce - przez długie lata słabo - tylko szkolne dialogi; Kochanowski, Morsztyn, Bo-homolec.
„Grzech mieszać prawdę z fałszem, jakby mogło właśnie/ Iść razem objawienie i pogańskie baśnie”.
„Nade wszystko niech widzą dobry koniec w dziele”.
przypisy Dmochowskiego do pieśni III.
PIEŚŃ.
„Sztuce niebeśpiecznej odlewania wierszy/ musi ten być ostatni, kto nie będzie pierwszy”.
o chwale, jaką zyskają poeci - tylko dobrzy.
„Niechaj cnota i serce twe w pismach jaśnieje”.
zwrot do Muz, spełnienie celów.
przypisy Dmochowskiego do pieśni IV.
Spis materyi (z 1788 r.).
Dodatek - fragmenty „Sztuki rymotwórczej” wedle wydania III.
6