Temat: Stres w pracy.
W obecnych czasach każdy członek organizacji jest narażony na coraz
to nowsze i bardziej skomplikowane czynniki związane z jej funkcjonowaniem, które mogą źle wpływać na równowagę psychiczną człowieka. Stres jest nieodłącznym elementem naszego życia niezależnie od roli jaką spełniamy
w społeczeństwie. Nie sposób go się całkowicie pozbyć, a jednocześnie trudno się z nim oswoić. Każdemu z nas stres kojarzy się z różnego rodzaju nieprzyjemnymi reakcjami fizjologicznymi, napięciem emocjonalnym, poczuciem zagrożenia czy lękiem. Niewątpliwie jednym z głównych źródeł stresu jest przedsiębiorstwo lub firma w której pracujemy, dlatego też celem referatu jest przybliżenie tematu stresu w pracy.
Część pierwsza będzie zawierała pochodzenie oraz definicje pojęcia stresu. W drugiej części omówię przyczyny powstawania stresu w pracy. Część trzecia dotyczyć będzie skutków jakie stres wywołuje u człowieka. W czwartej ostatniej części przedstawię sposoby radzenia sobie ze stresem.
Pojęcie stresu wprowadzone zostało przez Hansa Hugona Selye'a, który poświęcił aż pięćdziesiąt lat pracy naukowej temu zjawisku. Z tego też powodu nosił przydomek dr Stress. Opublikował on ponad 1400 artykułów i 30 książek na temat stresu.
Psychologia wyróżnia trzy odrębne, lecz ściśle powiązane ze sobą definicje stresu. Poniżej postaram się wyjaśnić te definicje.
Po pierwsze, stres jako reakcja fizjologiczna organizmu. Jest to odpowiednie zachowanie się organizmu na różnorodne czynniki, które powodują zagrożenie lub wywołują lęk u człowieka. Występują tzw. reakcje fizjologiczne, których powstawanie jest sterowane przez autonomiczny układ nerwowy.
Po drugie, stres jako bodziec zewnętrzny. Tutaj spotykamy się z pojęciem „stresory”. Można je zdefiniować jako czynniki, które wywołują reakcję obronną organizmu przeżywającego przeciążenie wywołane trudną czy konfliktową sytuacją lub innym zmartwieniem. Prościej mówiąc stan stresu jest pewnego rodzaju mobilizacyjną odpowiedzią organizmu na wymagania środowiska zewnętrznego oraz wewnętrznego.
Wyciągając z tego wnioski można stwierdzić, że stres to nie jest lęk, niepokój, złość, gniew, choroba czy zdenerwowanie. Jest to specyficzny stan organizmu, na który składają się wszystkie nietypowe zmiany biologiczne, które występują w organizmie człowieka pod wpływem zmian środowiska. Wyróżnia się na ogół pięć kategorii czynników stresotwórczych:
Organizacyjne,
Środowiskowe,
Społeczno - polityczne,
Rodzinne,
Egocentryczne.
Po trzecie, stres jako niemożność radzenia sobie w pracy i życiu. Jest to rodzaj presji lub pewnego rodzaju wymagań stawianych wobec danej jednostki, która nie jest zdolna sprostać postawionym wymaganiom. Jest to zbieżność, która u części ludzi powoduje wzrost pobudzenia i nasilenia działań w celu wyeliminowania owego źródła stresu. Z kolei u innych jednostek wywołuje reakcje stresowe często nawet niewspółmierne do skali trudności. Jest to typowa reakcja powstała z emocjonalnej oceny sytuacji i irracjonalnego pesymizmu.
Bardzo trudno jest określić jakie czynniki wywołują stres w danej organizacji, które nie występują w innej. Zwrócić uwagę należy na to, że organizacja ma swoje indywidualne właściwości dzięki czemu bodźce wywołujące stres mogą występować w bardzo specyficznej formie, zakresie i natężeniu. W pracy spotykają nas różnego rodzaju sytuacje stresowe takie jak np. konflikty ról, wzmożony wysiłek fizyczny i psychiczny, wszelkiego rodzaju kontrole i oceny czy też możliwość utraty pracy. Są to różne czynniki, począwszy od psychologicznych a skończywszy na społecznych. Występowanie tych czynników łącznie uniemożliwia na precyzyjne określenie, który czynnik i w jakim stopniu wpływa na powstawanie stresu. Należy również wspomnieć, że każdy zawód charakteryzuje się typowymi dla siebie stresorami, przy istnieniu uniwersalnych, które są właściwe przy wykonywaniu każdej pracy.
M. Łoboda jako ważne przyjmuje następujące czynniki występujące w organizacji, które zidentyfikował jako stresory związane:
Ze złymi fizycznymi warunkami pracy:
- hałas (Nadmierny hałas (pow. 65 dB) obniża zdolność koncentracji, jest źródłem stresu, powoduje wspomniane wcześniej zmęczenie. Adaptacja do hałasu nie jest praktycznie możliwa. Polega na przytępieniu słuchu, bądź na odwracaniu uwagi.),
- oświetlenie (Niedostateczne i nieodpowiednie oświetlenie, migotanie, prowadzą do zmęczenia wzroku. Należy zatem zapewnić równomierne oświetlenie całej powierzchni o widmie zbliżonym do światła dziennego.), temperatura i inne),
- temperatura (Zaleca się aby temperatura pomieszczenia przy 50% wilgotności, w warunkach bezruchu powietrza wynosiła dla pracy: umysłowej: 21 - 13 °C, lekkiej fizycznej: 18 - 19 °C, ciężkiej fizycznej: 17 °C, bardzo ciężkiej fizycznej: 16 °C.),
- kolory (Nieumiejętne stosowanie kolorów w miejscu pracy może powodować rozdrażnienie, senność. Czerwony - silnie pobudza umysłowo, przyspiesza oddech, krążenie krwi, zwiększa nerwowość. Pomarańczowy - nastraja pogodnie, zwiększa motywację, wzmacnia siłę woli. Żółty - stymuluje mózg, wzmacnia system nerwowy, poprawia pamięć. Zielony - reguluje krążenie krwi, uspokaja, podtrzymuje aktywność. Niebieski - obniża ciśnienie krwi, uspokaja, pobudza umysł do pracy. Brązowy - tworzy aurę bezpieczeństwa, w dużej ilości może przygnębiać.).
Z organizacją pracy (monotonia, deficyt czasu, zmianowość, nadmierna lub wieloznaczna odpowiedzialność),
Ze sposobem wykonywania pracy (ograniczenia inicjatywy i samodzielności),
Sposobem pełnienia ról organizacyjnych (konflikt ról),
Z relacjami interpersonalnymi (zaburzone relacje z przełożonymi i podwładnymi),
Z funkcjonowaniem jednostki jako elementu organizacji (brak poczucia wpływu),
Z rozwojem zawodowym (brak możliwości awansu bądź możliwość utraty pracy),
Z równoczesnym funkcjonowaniem w organizacji i poza nią (konflikty ról).
Jako główne źródło stresu najczęściej wymienia się wykonywany zawód. Układane są listy wykonywanych zawodów bardziej lub mniej stresogennych. W Wielkiej Brytanii sporządzono listę 60 zawodów. Dokonano oceny stopnia natężenia w skali od 0 co odpowiada najniższemu natężeniu stresu do 10 czyli największy stres. Oto niektóre z nich:
Policjant - 7,5,
Pilot samolotu cywilnego 7,5,
Pracownik reklamy 7,3,
Polityk 7,0,
Pracownik obsługi komputera 3,7,
Kosmetyczka 3,5,
Bibliotekarz 2,0.
Psychiatrzy z Washington University w Seattle Thomas Holms i Richard Rahe opracowali skalę 43 wydarzeń życiowych, którą wolontariusze uszeregowali według tego, jak wielkiego przystosowania wymaga każde wydarzenie. Zgodnie z tą kolejnością każdemu wydarzeniu przypisano pewna ilość punktów. Tak powstał słynny kwestionariusz Skali Ocen Społecznego Przystosowania (Socjal Redjustment Rating Scale - SRRS). Różnym wydarzeniom wymagającym przystosowania przypisano wartości punktowe. Śmierci współmałżonka, jednemu z najsilniejszych stresów, przypisano wartość 100 punktów. Poniżej przedstawię niektóre stresory przedstawione w punktach:
Rozwód (75),
Zawarcie małżeństwa (50),
Ciąża (40),
Nowy członek rodziny (39),
Duża pożyczka na dom (31).
Niektóre stresory związane z pracą:
Zwolnienie z pracy (47),
Przejście na emeryturę (45),
Zmiana zasad funkcjonowania biznesu (39),
Zmiana stanowiska pracy (36),
Zmiana zakresu odpowiedzialności (29),
Współmałżonek zaczyna lub kończy pracę (26),
Kłopoty z szefem (23),
Zmiana godzin lub warunków pracy (20).
Stres może objawiać się trzema typami symptomów:
Pogarszanie się stanu zdrowia somatycznego, które przejawia się poprzez: zwiększone tętno, wysoki poziom cholesterolu, nałogiem palenia, wrzodami żołądka i/lub dwunastnicy, chorobą wieńcową itp.
Pogarszanie się stanu zdrowia psychicznego, przejawiające się:
niską motywacją do pracy, obniżoną samooceną, dyssatysfakcją z pracy, nerwica itp.
Zaburzenie procesów organizacyjnych, przejawiających się w:
niskiej efektywności pracy, absencji, konfliktów interpersonalnych, niezadowoleniem z organizacji pracy, rezygnacją z pracy itp.
Poniżej przedstawię tabelę z wyróżnionymi typami reakcji na stres oraz najczęściej występującymi ich objawami:
Tabela 1. Typowe reakcje na stres organizacyjny
Reakcje psychologiczne |
Reakcje behawioralne |
Reakcje fizjologiczno - somatyczne |
alienacja lęki nuda „wypalenie zawodowe” spadek motywacji zagubienie depersonalizacja depresja niezadowolenie z pracy niezadowolenie z życia zaburzenia emocjonalne przemęczenie frustracja napięcie emocjonalne wrogość irytacja niska samoocena obrażanie się niedowartościowanie pracoholizm |
absencja w pracy błędy w działaniu wypadki agresywność nadmierne karanie nadużywanie alkoholu nikotynizm kofeinizm lekomania narkomania złe pełnienie roli mała wydajność pracy rezygnacja z pracy zmiana celu strajki |
wysokie ciśnienie tętnicze kołatanie serca przyspieszone tętno suchość w ustach nadmierne pocenie się przyspieszone oddychanie duszność bóle głowy niestrawność wrzody żołądka bóle pleców sztywność karku podatność na infekcje |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J.F. Terelak, Psychologia organizacji i zarządzania, Warszawa 2005, str. 268.
Każdy człowiek jest inny zarówno w sensie fizycznym jak i psychicznym dlatego też nie istnieje uniwersalna recepta na zwalczenie stresu. Bardzo ważnym elementem jest również osobowość, inteligencja, doświadczenie w zakresie przebytych już stresów oraz warunki w jakich funkcjonuje dany człowiek.
Zofia Ratajczak zakłada istnienie czterech strategii zaradczych tworzących określoną sekwencję działań, podyktowaną przez tzw. rozwój sytuacji zagrożenia takich jak np. utrata pracy czy egzamin:
Strategia prewencyjna, którą można zastosować przed nastąpieniem zagrożenia, które może mieć miejsce w przyszłości. Zapobieganie może być najbardziej sensowne, oszczędne a tym samym najlepsze do zaakceptowania. Jest się już psychicznie przygotowanym, a także jest czas, by lepiej się przygotować i wykorzystać później swoje zasoby w walce z zagrożeniem.
Strategia walki, ataku, aktywnego mierzenia się z „agresywnym” czynnikiem bezpośrednio zagrażającemu życiu, zdrowiu itp. Wydatek energetyczny i intelektualny jest tu ogromny. Nie zawsze jest to strategia optymalna.
Strategia obrony (ochrony) siebie, oszczędzania sił i środków, ukrywania się, zasłaniania i czekania, aż zagrożenie zmniejszy się samo. To jednak może nie nastąpić.
Strategia ucieczki to powszechnie znany sposób radzenia sobie w sytuacjach beznadziejnych, gdy już nic nie można zrobić ani zmienić. Człowieka ogarnia wówczas poczucie bezradności, niemożności, a takie odczucia same w sobie tworzą syndrom rzeczywistej bezradności i rzeczywistego braku sił.
Działania, które skierowane są na zapobieganie stresowi w organizacji mogą obejmować cały szereg różnych czynności, do których należy:
Monitorowanie i troska o dobry klimat społeczny w organizacji. Można tego dokonać poprzez tworzenie dobrych relacji interpersonalnych oraz zwiększenie zakresu psychologicznej swobody pracownika.
Zmiana struktury organizacji, utworzenie nowych i likwidacja niektórych komórek organizacyjnych.
Przeformułowanie zadań oraz ról pełnionych przez poszczególnych pracowników na określonych stanowiskach. Zwiększenie poczucia kontroli pracowników nad swoją sytuacją w organizacji.
Zmiana systemu motywacji.
Zapewnienie partycypacji.
Dostarczenie wiedzy o nowych tendencjach w rozwoju organizacji oraz wynikających stąd zagrożenia również w odniesieniu do czynników wywołujących stres.
Eliminacja psychicznego i fizycznego przeciążenia oraz niedociążenia pracą.
Zapewnienie indywidualnej i społecznej pomocy pracownikom odczuwającym stres.
Troska o wysokie morale w pracy,
Spójność grup pracowniczych,
Doskonalenie empatycznych umiejętności przełożonych.
Techniki redukcji stresu wśród jednostek można pogrupować w trzech kategoriach:
Metody środowiskowe (czyli metody związane z redukcją stresów tkwiących
w otoczeniu):
Redukcja wagi wydarzenia,
Redukcja niepewności,
Relaks poprzez słuchanie spokojnej muzyki.
Techniki fizjologiczne (odpowiednie gdy występuje nagły wzrost adrenaliny):
Relaksacja mięśniowa,
Kontrolowanie oddechu,
Biofeedback (To najnowsza metoda likwidowania stresu, której poddawani byli do tej pory tylko sportowcy i kosmonauci. Metoda ta polega na zbadaniu rodzaju fal, które wytwarza nasz mózg i zastosowaniu ćwiczeń, bardzo przypominających udział w grze komputerowej. Efektem terapii jest zwiększenie odporności psychicznej i wyraźna poprawa nastroju.)
Techniki umysłowe (odpowiednie gdy czynniki psychologiczne mają znaczący wpływ na poziom stresu):
Relaksacja wyobrażeniowa,
Racjonalne, pozytywne myślenie,
Przypomnienie sobie pozytywnych wydarzeń i osiągnięć,
Autosugestia (autohipnoza).
Najczęściej zalecanymi metodami radzenia sobie ze stresem to:
Utrzymywanie kontaktu z naturą - pachnący świeżością las i śpiew ptaków może dostarczać energii, której nie posiadają betonowe osiedla.
Posiadanie wolnego czasu dla siebie - zrobienie sobie przyjemności, poprzez spacer lub usiąść w spokoju w wygodnym fotelu.
Rozmowa z kimś kto cię wysłucha - rozmowa pozwala wyładować napięcie,
Stosowanie technik relaksacyjnych - może to być joga, medytacja czy proste kontrolowanie oddechu. Takie metody mogą sprawić, że człowiek poczuje się wyciszony i spokojny.
Uprawianie sportu - ćwiczenia fizyczne są niewątpliwie lepszym sposobem na niwelowanie stresu niż obsesyjne myślenie o tym co może się wydarzyć
i zamartwiać się.
Zdrowe odżywianie - istnieje związek między psychiczną a fizyczną stroną człowieka. Unikanie używek: alkohol, papierosy, narkotyki, kawa. Tylko
w „zdrowym ciele - zdrowy duch”.
Rozwijanie w sobie poczucia humoru.
Lepsze gospodarowanie czasem - sporządzanie planu dnia, a nawet tygodnia, spis rzeczy, które trzeba załatwić pilnie i takich, które mogą jeszcze zaczekać.
Stawianie sobie realistycznych celów - ustalenie co chce się osiągnąć i w jakim czasie. Nie można być dla siebie zbyt wymagającym.
Podsumowując można wyciągnąć wnioski, iż stres w pracy jest głównie wynikiem niedopasowania wymagań pracy i możliwości człowieka. Nadmierny stres jest i będzie zawsze obecny w pracy. Nieskuteczna walka czy zapobieganie tych czynników może doprowadzić do natychmiastowych lub odległych w czasie skutków negatywnych zarówno dla zdrowia człowieka jak i dla pracy, którą wykonuje. Dlatego też przy radzeniu sobie ze stresem najlepsza i najskuteczniejsza jest profilaktyka.
Bibliografia:
J. Szopa, M. Harciarek. Stres i jego modelowanie, Redakcja Naukowa, Częstochowa 2004.
M.J. Dyrda, Socjologia i psychologia społeczna w zarządzaniu organizacjami, Warszawa 2004.
J.F. Terelak, Psychologia organizacji i zarządzania, Warszawa 2005.
Z. Ratajczak, Stres - radzenie sobie - koszty psychologiczne, w: Człowiek w sytuacji stresu (red.) I. Heszen - Niejodek i Z. Ratajczak, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2000.
J. Gutmann, Jak sobie radzić ze stresem?, Wyd. JEDNOŚĆ, Kielce, 2001.
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=116, A. Teisseyre, Nowe spojrzenie na stres.
Zob. F. Smolarek, Autonomiczny układ nerwowy w praktyce chirurgicznej, „Problemy” 1978,9, s. 20-25. Cyt. za: J. Szopa, M. Harciarek. Stres i jego modelowanie, Częstochowa 2004, s. 76.
Zob. Por. T. Marek, Stres i obciążenie psychiczne pracą, Ergonomia 1995, s. 135. Cyt. za: J. Szopa, M. Harciarek. Stres i jego modelowanie, Redakcja naukowa, Częstochowa 2004, s. 76.
J. Szopa, M. Harciarek, Stres i jego modelowanie, Redakcja naukowa, Częstochowa 2004, s. 77.
J. Szopa, M. Harciarek, Stres i jego modelowanie, Redakcja naukowa, Częstochowa 2004, s. 78.
M.J. Dyrda, Socjologia i psychologia społeczna w zarządzaniu organizacjami, Warszawa 2004, s. 311-312.
Zob. M. Łoboda, Czynniki stresogenne w organizacji [w:] A. Biela (red), Stres…, str. 67-94, cyt. za: M.J. Dyrda, Socjologia i psychologia społeczna w zarządzaniu organizacjami, Warszawa 2004, s. 312.
Zob. W. Oniszczenko, Stres to brzmi groźnie, ŻAK Wydawnictwo Akademickie, 1998, str. 22-23, cyt. za: M.J. Dyrda, Socjologia i psychologia społeczna w zarządzaniu organizacjami, Warszawa 2004, s. 312 - 313.
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=116, A. Teisseyre, Nowe spojrzenie na stres.
J.F. Terelak, Psychologia organizacji i zarządzania, Warszawa 2005, str. 268.
Z. Ratajczak, Stres - radzenie sobie - koszty psychologiczne, w: Człowiek w sytuacji stresu (red. I. Heszen-Niejodek i Z. Ratajczak), Wydawnictwo UŚ, Katowice 2000, str. 75.
M.J. Dyrda, Socjologia i psychologia społeczna w zarządzaniu organizacjami, Warszawa 2004, s. 319.
J. Gutmann, Jak sobie radzić ze stresem?, Wyd. JEDNOŚĆ, Kielce, 2001.
1