Omów zagadnienie bioróżnorodności (sposoby i kryteria oceny, obszary szczególnie ważne i cenne, zagrożenia dla bioróżnorodności), dokumenty międzynarodowe na ten temat). Możliwe działania w skali lokalnej.
Bioróżnorodność to rozmaitość form wśród organizmów a także cała zmienność na poziomie chromosomalnym, gatunkowym, ekosystematycznym.
Definicja przyjęta przez Konwencję o biologicznej różnorodności brzmi natomiast następująco:
Bioróżnorodność- jest to zróżnicowanie organizmów żywych, które występują na Ziemi oraz bliższych biogeograficznych jednostek.
Oficjalna definicja bioróżnorodności określa ją jako różnorodność gatunkową wszystkich żywych organizmów, które występują na Ziemi, we wszystkich ekosystemach: morskich, lądowych, wodnych oraz w zespołach ekologicznych, do których organizmy żywe należą. Różnorodność może być zarówno wewnątrzgatunkowa jak i w obrębie ekosystemów.
Bioróżnorodność to pojęcie wyrażające cały dynamizm przyrody żywej. Geny danego gatunku zmieniają się w czasie ewolucji oraz w przestrzeni na skutek oddziaływań selekcyjnych ze strony środowiska naturalnego oraz człowieka.
Liczba oraz występowanie gatunków w ekosystemach zależą od pewnych czynników, głównie fizycznych i biotycznych. Bioróżnorodność jest ostatnio bardzo popularna, jest to obecnie główny paradygmat ekologii oraz współczesnej polityki środowiskowej i ochrony przyrody. Najważniejszy element bioróżnorodności stanowi różnorodność gatunkowa, która często utożsamia się ze zróżnicowaniem ekologicznym. Określenie gatunkowej różnorodności rozpoczyna się od klasyfikacji systematycznej, w niektórych przypadkach wchodzi się czasem w pewne dziedziny biologii. Wydaje się, że najistotniejsze znaczenie dla różnorodności biologicznej ma zróżnicowanie na poziomie genetycznym.
Natura 2000
Program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci) obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu są dwie unijne dyrektywy: Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa). Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone.
Dyrektywa ptasia
Objęcie ochroną:
a) gatunków zagrożonych wyginięciem;
b) gatunków podatnych na szczególne zmiany w swoich siedliskach;
c) gatunków uznanych za rzadkie ze względu na niewielkie populacje lub ograniczone lokalne rozmieszczenie;
innych gatunków wymagających specjalnej uwagi ze względu na szczególny charakter ich siedlisk.
Dyrektywa siedliskowa
Zabezpieczenie:
a) siedlisk zagrożonych lub reprezentatywnych dla wyróżnionych regionów geograficznych.
b) egzystencji roślin oraz zwierząt zagrożonych i rzadkich.
Wpływ zanieczyszczeń na bioróżnorodność
Wrażliwość na zanieczyszczenia jest różna. Dla niektórych organizmów morskich zanieczyszczenie wody może przyczynić się do zahamowania działania enzymów a tym samym zablokować aktywność organizmu. Większe zakwaszenie wód może powodować w przypadku silnie wrażliwych gatunków nawet śmierć ( płoć, łosoś i in.). Zakwaszenie wody może być jednak zjawiskiem korzystnym dla niektórych roślin, masowo rozwijają się głównie mchy wodne oraz glony i sinice.
Czasami w zbiornikach wodnych może dojść do pojawienia się zakwitów glonów. Zjawisko takie powoduje znaczny spadek zawartości tlenu w wodzie, co przyczynia się do śmierci innych organizmów.
Wpływ zanieczyszczeń atmosfery na bioróżnorodność
Również do atmosfery trafiają znaczne ilości zanieczyszczeń. Zwiększenie ich emisji związane jest ze wzrostem uprzemysłowienia oraz rozwojem motoryzacji. Atmosfera zanieczyszczana jest główne poprzez gazy i pyły. Substancje te przenoszone są w formie gazów oraz pyłów na znaczne odległości, dzięki sile wiatru. Zjawisko to powoduje zmianę w naturalnym składzie powietrza i jest szkodliwe nie tylko dla roślin, zwierząt ale także dla ludzi. Najczęstszymi zanieczyszczeniami atmosfery są tlenki siarki, węgla i azotu oraz pyły. Większość z nich opada po pewnym czasie na ziemię ale tlenek azotu i siarki mogą reagować z wodą, występującą w powietrzu i powodować powstawanie tzw. kwaśnych deszczy.
Kwaśne deszcze powodują niszczenie roślin, zbiorników wodnych, budynków itp.
Wpływ człowieka na bioróżnorodność
Człowiek wykorzystuje różnorodność natury w różny sposób. Nasze pożywienie pochodzi od dzikich zwierząt i roślin, niektóre leki są tegoż samego pochodzenia, podobnie większość produktów przemysłowych ma pochodzenie naturalne. Z wierzby płaczącej uzyskuje się aspirynę, z cisa uzyskano dobrze rokujący lek przeciwnowotworowy.
Znaczne urozmaicenie środowiska wpływa także na urozmaicenie piękna otaczającego świata. Pomimo, iż człowiek działa wyjątkowo niszcząco na środowisko, to i tak nasza epoka jest bardzo bogata w różnorodne gatunki fauny i flory.
6.Ustawodawstwo dotyczące ochrony przyrody w Polsce: główne założenia.
a) plan urządzenia lasu:
- zachowanie lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz równowagę przyrodniczą;
- ochrona lasów i ekosystemów leśnych szczególnie cennych ze wzgl. na: zachowanie różnorodności przyrodniczej, leśnych zasobów genetycznych, walory krajobrazowe;
- ochrona gleb i terenów szczególnie narażonych na zniszczenie lub uszkodzenie;
- ochrona wód powierzchniowych i głębinowych, retencji zlewni, w szczególności na obszarach wododziałów i na obszarach zasilania zbiorników wód podziemnych;
- produkcji, na zasadzie racjonalnej gospodarki, drewna oraz surowców i produktów ubocznego użytkowania lasu;
b) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów
c) zachowanie różnorodności biologicznej
d) zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego
e) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony
f) ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień
g) utrzymanie lub przywracanie do właściwego stanu siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody
h) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.
7. Czerwone księgi i czerwone listy gatunków ( kategorie zagrożenia) i ich rola w ochronie gatunkowej.
Czerwona księga gatunków zagrożonych publikowana przez Międzynar Unię Ochrony Przyrody i jej zasobów (IUCN) to lista zagrożonych wyginięciem gatunków i organizmów. Czerwona księga z 2008r zawiera spis 44838 gatunków, z których 16928 jest zagrożonych wyginięciem, tym ptaki (356) np. bocian garbaty.
W Czerwonej Księdze IUCN wyróżnione zostały 3 kategorie zagożenia wyginięciem: zagrożone, zagrożone i narażone, czyli podatne na wyginięcie w najbliższej przyszłości np. panda wielka, płetfal błękitny, wydra morska, nosorożec indyjski.
Czerwona lista ma na celu rejestracje, klasyfikację i ocenę stanu populacyjnego gat zagrożonych i zanikających.
Polska Czerwona Księga Zwierząt jest rejestrem zagrożonych gatunków zwierząt na terenia Polski. Została stworzona na wzór międzynar. Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych. W 2002r Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie opublikował Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, która jest uproszczoną wersją „czerwonej księgi”.
8. Ekonomiczne i cywilizacyjne skutki degradacji środowiska.
Cywilizacyjne skutki degradacji środowiska:
-Efekt cieplarniany jest spowodowany przez emisję do atmosfery dużych ilości tzw. gazów cieplarnianych tj. dwutlenku węgla, ozonu oraz freonów. Następstwem efektu cieplarnianego jest podwyższenie się średniej temperatury na Ziemi. Skutkuje to topnieniem lodowców, przesuwaniem się stref klimatycznych na północ, wymieraniem gatunków, gwałtownymi zmianami pogody oraz częstszym występowaniem zjawisk ekstremalnych (fale upałów, susze, huragany, trąby powietrzne, gradobicia).
- Dziura ozonowa jest spowodowana głównie przez emisję freonów oraz tlenków azotu. Powłoka ozonu w górnych warstwach atmosfery (przy powierzchni ziemi ozon jest szkodliwy) chroni organizmy żywe przed szkodliwym promieniowaniem UV. Bez tej powłoki zaistnienie życia na Ziemi byłoby niemożliwe. Największy ubytek ozonu notowany jest nad Antarktydą. Skutkami ubytku ozonu są: częstsze poparzenia skóry, częstsze występowanie raka skóry, uszkodzenie wzroku oraz niższe plony (ponieważ promieniowanie UV uszkadza chlorofil).
- Smog jest spowodowany przez emisję głównie spalin i pyłów do atmosfery przez samochody oraz zakłady przemysłowe. Tworzy się przeważnie nad dużymi metropoliami. Smog może doprowadzić do lokalnego opadu kwaśnego deszczu. Skutki smogu to przeważnie niszczenie elewacji budynków, pomników itp., gorsze samopoczucie, niższy poziom zdrowia mieszkańców, alergie oraz astmę. Miasta borykające się z problemem smogu to np.: Tokio, Ateny, Los Angeles, Pekin.
- Kwaśne deszcze są spowodowane przez emisję do atmosfery głównie tlenków siarki i tlenków azotu. W kontakcie z wodą tworzą silne kwasy: kwas siarkowy oraz kwas azotowy. Kwaśne deszcze występują głównie w rejonach silnie zurbanizowanych. Mają bardzo negatywny wpływ na środowisko powodując m.in. niszczenie budynków, niszczenie lasów (Karkonosze) oraz zakwaszanie gleby.
- Ozon przygruntowy został przemieszczony nad powierzchnię Ziemi np. w trakcie burzy lub powstał w dolnych warstwach atmosfery w wyniku reakcji chemicznych. Spowodowany jest obecnością tlenków azotu, węglowodorów i innych substancji pochodzących przede wszystkim ze spalin samochodowych, które ulegają przemianom fotochemicznym ( reakcje zachodzące pod wpływem działania promieniowania elektromagnetycznego).
- Hałas jest spowodowany głównie przez środki transportu, urządzenia techniczne, ale także zachowania społeczne powodujące nieustanną emisję dźwięków w otoczeniu. Uszkodzenia słuchu są najstarszą i najpowszechniejszą chorobą zawodową w Polsce. Konsekwencją hałasu są również zaburzenia organiczne oraz agresja, depresja i inne.
Ekonomiczne skutki degradacji środowiska:
- w obszarach klimacie gorącym wysoka temperatura powietrza ogranicza wzrost roślin ( w rejonach uprawy zbóż ozimych ocieplenie zim może zaburzyć ich rozwój)
- nieuchronne podniesienie poziomu mórz spowoduje zalanie wielu żyznych rolniczych obszarów leżących nad samym morzem
- spadnie produkcja żywności w krajach trzeciego świata, natomiast w krajach rozwiniętych w klimacie umiarkowanym nastąpi wzrost produkcji
- przesunięcie się na północ granicy produkcji ziemniaka
9. Strategia ochrony bioróżnorodności w Polsce.
Przedmiotem niniejszej Strategii jest, zgodnie z przytoczoną na wstępie definicją, cała różnorodność biologiczna na wszystkich poziomach jej organizacji, a więc różnorodność wewnątrzgatunkowa (genetyczna), międzygatunkowa i ponadgatunkowa (ekosystemów i krajobrazów).
Na poziomie genetycznym największą uwagę przywiązuje się do zachowania puli genowej gatunków użytkowanych gospodarczo, ze względu na ich znaczenie dla wyżywienia i rolnictwa. Dotyczy to przede wszystkim wytworzonej przez hodowców zmienności wewnątrzgatunkowej roślin uprawnych, drzew i krzewów leśnych i ozdobnych oraz zwierząt gospodarskich. Poziom ten, wykazujący największe zróżnicowanie, w przypadku gatunków dzikich jest najsłabiej rozpoznany. Stąd też aktywne działania na rzecz ochrony i zachowania zmienności wewnątrzgatunkowej w przypadku populacji gatunków dziko żyjących napotykają na duże trudności.
Na poziomie gatunkowym wyróżnić można szereg grup gatunków wymagających szczególnej uwagi. Zainteresowanie każdą z tych grup może być podyktowane innymi względami. Należą do nich przede wszystkim gatunki użytkowane gospodarczo (np. rośliny lecznicze, grzyby, ślimak winniczek), gatunki szczególnie cenne i/lub objęte ochroną prawną, w tym ginące i zagrożone, gatunki flagowe (np. bocian biały, morświn, foki, żubr) i kluczowe (np. drapieżniki, owady zapylające, rośliny żywicielskie), czy wreszcie gatunki konfliktowe (np. kormoran, wydra, bóbr).
Ostatni z poziomów - systemy ekologiczne, obejmuje różnorodność ekosystemów oraz ich układów przesądzających o różnorodności krajobrazów przyrodniczych. Ten poziom został objęty świadomymi działaniami ochronnymi i przyjęty jako odrębny przedmiot ochrony. Stało się tak z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, rozwój gospodarczy sprawił, że zarówno ochrona gatunkowa jak i obszarowa (obejmująca jedynie wybrane, szczególnie cenne obszary) nie okazała się wystarczająco skuteczna. Po drugie stwierdzono, że zanikające krajobrazy (mozaiki ekosystemów leśnych, łąkowych, polnych oraz związanych z osadnictwem), ukształtowane w historycznym procesie harmonijnego współdziałania przyrody i człowieka powinny być chronione jako dziedzictwo ludzkości.
10. Formy ochrony przyrody w Polsce:
a) parki narodowe - obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. W Polsce utworzono dotychczas 23 parki narodowe, które zajmują 1% powierzchni kraju.
b) rezerwat przyrody - obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym - ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, zwierząt i grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Według stanu na 31.12.2007 w Polsce istniało 1423 rezerwatów przyrody, zajmujących 0,54% powierzchni kraju.
c) park krajobrazowy - obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Utworzono 120 parków krajobrazowych zajmujących 8% obszaru Polski.
d) obszar chronionego krajobrazu - obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem. 31.12.2007r. w Polsce istniało 412 obszarów chronionego krajobrazu, zajmujących 22,3 % powierzchni kraju.
e) obszar Natura 2000 - tworzy sieć składającą się z: 1)obszarów specjalnej ochrony ptaków; 2) specjalnych obszarów ochrony siedlisk; 3) obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty. 30.10.2009r. liczba obszarów wynosiła 823 i pokrywała 11% powierzchni kraju.
f) pomnik przyrody - są pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów. Pomnikami są np. okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Liczba pomników przyrody w Polsce wynosi około 35 tys.
g) stanowisko dokumentacyjne - to nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Stanowisko może także zostać ustawione w miejscach występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt. Liczba stanowisk dokumentacyjnych 31.12.2007r. wynosiła 153. Zajmowały one 781ha.
h) użytek ekologiczny - to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Liczba użytków ekologicznych, ustanowionych na łącznej powierzchni 46 136 ha, w końcu 2007r. wynosiła 6686.
i) zespoły przyrodniczo - krajobrazowe - obejmują fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe i estetyczne. Liczba zespołów 31.12.2007r. wynosiła 207 i zajmowały one powierzchnię 93 510ha.
j) ochrona gatunkowa - to ostatnia forma ochrony przyrody. Obejmuje ona okazy gatunków oraz siedliska i ostoje roślin, zwierząt i grzybów. Jej celem jest zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących na terenie kraju lub innych państw członkowskich Unii Europejskiej rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną (na podstawie przepisów umów międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest stroną), gatunków roślin, zwierząt, grzybów oraz ich siedlisk i ostoi. Jak również zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.