Bierzcie i czytajcie z tego wszyscy, to jest bowiem praca nasza, która do was będzie wysłana

WYKŁAD 1

Ochrona środowiska – ochrona wszelkich elementów środowiska przed niekorzystnym wpływem działalności człowieka i zachowanie ich możliwie naturalnego charakteru.

Polega na:

- aktywnym i racjonalnym kształtowaniu środowiska,

- racjonalnym gospodarowaniu zasobami przyrody,

- przeciwdziałaniu lub zapobieganiu szkodliwym wpływom na środowisko powodującym jego zniszczenie czy uszkodzenie.

Ochrona środowiska – zespół idei, środków i działań zmierzających do utrzymania środowiska w stanie zapewniającym optymalne warunki bytowania człowieka i gwarantującym ciągłość najważniejszych procesów w biosferze jako podstawy produkcyjnej i konsumpcyjnej działalności człowieka.

Kierunki w ochronie środowiska:

- ochrona i racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody (wody, surowce),

- ochrona walorów środowiska realizowana w ramach konserwatorskiej ochrony przyrody,

- ochrona i kształtowanie krajobrazu,

- ochrona walorów turystycznych i wypoczynkowych,

- ochrona walorów turystycznych i wypoczynkowych,

- ochrona zieleni miejskiej,

- ochrona środowiska życia człowieka przed uciążliwościami.

Ochrona przyrody – zespół idei, środków i działań zmierzających do zachowania, a w razie potrzeby także odtworzenia obiektów przyrody w postaci pierwotnej lub mało zmienionej we wszystkich formach różnorodności, łącznie z warunkami i procesami decydującymi o jej trwałości (Dobrzańska, Dobrzański, Kiełczewski)

Środowisko geograficzne – termin tautologiczny, odpowiednik środowiska przyrodniczego, zespół elementów biotycznych (roślinność, zwierzęta) i abiotycznych (atmosfera, gleby, wody, klimat) powiązanych ze sobą i wzajemnie na siebie oddziaływujących, przedmiot badań geograficznych.

Środowisko przyrodnicze (naturalne, geograficzne) – powłoka ziemska w skład której wchodzą wzajemnie przenikające się tutaj warstwy litosfery, hydrosfery i atmosfery wraz z rozwijającą się na nich florą i fauną.

EPIGEOSFERA – zewnętrzna powłoka ziemska, zbiór komponentów lub system zbudowany z geokompleksów

Składa się z całości lub części następujących sfer:

- morfosery,

- litosfery,

- atmosfery,

- hydrosfery,

- pedosfery,

- biosfery.

Miąższość od 30 do 200m.

Części składowe środowiska przyrodniczego:

- budowa geologiczna,

- utwory powierzchniowe,

- rzeźba terenu,

- warunki klimatyczne,

- wody,

- pokrywa glebowa,

- szata roślinna,

- świat zwierzęcy,

- czasem działalność człowieka.

Hierarchiczny układ geokompleksów:

Ze względu na podatność na zmiany:

1. Komponenty fitogeniczne – najbardziej stabilne i odporne na przekształcenia,

2. Hydro-klimatyczne – podporządkowane i kształtowane przez fitogeniczne

3. Biogemiczne – najmniej trwałe i podatne na zmiany, od najbardziej odpornych gleby, roślinność po zwierzęta

MODEL GEOKOMPLEKSU

Jednostka przestrzenno-strukturalna

- relatywnie zamknięty wycinek przyrody stanowiący całość dzięki zachodzącym w nim procesom, współzależnościom budujących go komponentów

- fragment epigeosfery zamknięty granicami naturalnymi i cechujący się prawidłowym układem wzajemnie powiązanych geokomponentów

Wg E. Neefe

Geokompleksy homogeniczne – topiczne,

heterogeniczne – choryczne

Wg G. Haase i H. Lesera

Geokompleksy pełne – homogeniczne i heterogeniczne,

częściowe

Topiczne lokalne

Choryczne regionalne

Regionalne zonalne

MODEL MATRYC-PŁATÓW-KORYTARZY

Podstawowe elementy składowe tego modelu krajobrazu stanowią matryce, płaty i korytarze, których układ przestrzenny tworzy mozaikę krajobrazową, a poszczególne krajobrazy mogą się różnić proporcjami i relacjami przestrzennymi matryc, płatów i korytarzy.

Widacki wyróżniał na podstawie stopnia złożoności granice:

1. Proste – czyli granice elementarne rozdzielające jednostki najniższych szczebli tektonicznych,

2. Złożone – czyli geokompleksy o co najmniej jeden stopień niższej randze taksonomicznej niż jednostki przez nie rozdzielane:

- łączące – cechy obu jednostek sąsiadujących,

- dzielące – różne od dwu podobnych do siebie jednostek,

- rozróżniające – oddzielające dwie różne.

Granice jednostek możne także traktować jako ekotony. Ekotony, czyli strefy przejściowe między dwoma różnymi obszarami, przez które te obszary na siebie oddziałują. Charakterystyczny dla ekotonów jest tak zwany efekt brzegowy, oznaczający zwiększenie różnorodności i gęstości różnego rodzaju obiektów, a także mozaikowości ich rozmieszczenia. Ekoton może stanowić zbiór względnie jednolitych jednostek przestrzennych na danym poziomie hierarchicznym, uporządkowanych przestrzennie i związanych funkcjonalnie, będących efektem horyzontalnej kontrastowości różnych środowisk, reprezentowanych przez rozdzielane jednostki (Pietrzak)

Matryca to najbardziej rozległy, zwarty i najsilniej powiązany wewnętrznie element krajobrazu, tworzący jego tło i odgrywający dominującą rolę w jego funkcjonowaniu. Na matrycy rozmieszczone są mniejsze, różnorodne elementy, które ona otacza, wpływając na dynamikę krajobrazu znacznie bardziej niż one.

Przykłady matryc – grunty orne

Płaty to „nielinijne” powierzchnie różniące się od otoczenia odrębnością środowiska, kształtem i jednorodnością. Mogą współdominować z matrycą w krajobrazie lub występować rzadziej, a nawet tylko sporadycznie. Są podporządkowane matrycy, choć często decydują także o specyfice krajobrazu. Pod względem genezy wyróżnia się płaty reliktowe będące fragmentem wcześniejszego krajobrazu, zaburzeniowe, powstające w wyniku lokalnego oddziaływania jakiegoś czynnika na matrycę, wprowadzone (introdukowane), oraz płaty zasobów środowiska, różniące się od otoczenia specyficznymi warunkami zasobami (Forman, Godron).

Przykłady płatów:

- zabudowanie mieszkalne wraz z budynkami gospodarczymi i ich bezpośrednim otoczeniem, mocno przekształconym przez człowieka,

- zabudowanie zajmujące znaczne, ale stosunkowo zwarte powierzchnie, tworzą wraz ze zbiegającymi się w ich obrębie drogami węzły,

- sztuczne zbiorniki wodne (stawy hodowlane),

- płaty lasów i zadrzewień o niewielkich areałach w miejscach mało przydatnych dla rolnictwa, charakteryzujące się dużą różnorodnością gatunkową,

- płaty starorzeczy.

Korytarz to wąski, linijny bądź pasmowy element krajobrazu, różniący się od przestrzeni otaczającej go po obu stronach, mogący łączyć ze sobą poszczególne płaty i stanowiący główną drogę migracji materii, energii i informacji w krajobrazie. (Forman, Godron, Pietrzak)

Korytarze, podobnie jak i granice krajobrazowe, mogą też pełnić funkcję specyficznego siedliska, bariery, przewodnika źródła czy odbiornika, a więc krajobrazy mogą być zarówno dzielone, jak i łączone przez korytarze. Miejsca połączeń korytarzy mogą także tworzyć płaty, określane jako węzły. (Forman, Godron)

W sposób zbliżony do korytarzy funkcjonują także tak zwane łańcuchy wysp środowiskowych, nazywane także korytarzami przerywanymi. (Ciszewska 2001)

Podział korytarzy jest bardzo zbliżony do podziału płatów:

1. Korytarze zaburzeniowe – są efektem zakłócenia w krajobrazie mającego postać linii (pasa),

2. Korytarze resztkowe – rozumiane są jako pozostałość jakiegoś dawnego, o wiele bardziej rozległego krajobrazu,

3. Korytarze zasobów środowiskowych – to rezultat jednorodnej, liniowej dystrybucji zasobów środowiska w przestrzeni,

4. Korytarze wytworzone – to rezultat ludzkiego działania,

5. Korytarze odtworzone – to wynik ponownego wytworzenia korytarza w obszarze wcześniej przekształconym.

Stabilność korytarzy wynika z mechanizmu, który doprowadził do jego powstania (Forman, Godron).

Przykłady korytarzy:

Korytarze antropogeniczne

- drogi oraz ich bezpośrednie otoczenie,

- rowy melioracyjne, występujące w dnach dolin,

- korytarze wałów przeciwpowodziowych.

Korytarze naturalne:

- płaskie dna dolin rzecznych i położone w ich obrębie koryta cieków (korytarze posuwane),

- dna dolin bocznych, a także występujące tu koryta cieków,

- korytarze wąwozów lessowych.

W sytuacjach przecięcia się korytarzy den dolin i korytarzy drogowych, korytarz drogowy przecinający dolinę stanowi barierę zakłócającą ciągłość korytarza dna doliny, powodując zarówno utrudnienia migracji materii i zwierząt wzdłuż doliny, jak i wprowadzenie różnych zanieczyszczeń i zakłóceń, aczkolwiek sytuacja ta może ulec odwróceniu w przypadku zdarzeń ekstremalnych (German).

WYKŁAD 2

KRAJOBRAZ – pojęcie wieloznaczne

Za twórcę teorii krajobrazu w Niemczech uważa się Hettnera (1859-1941), Ostaszewska K (2002) oraz Richling i Solon (1996).

Twórcę terminu ekologia krajobrazu w 1939 roku był Troll. Od X wieku używanie na terenie Niemiec.

Richling 2004 „Geoekologia i ochrona krajobrazu”

Pojmowany w różny sposób:

- jako typ użytkowania terenu,

- widok z dowolnego miejsca,

- złożony system charakteryzujący się określoną strukturą i dynamiką,

- jako system przyrodniczy złożony z podporządkowanych podsystemów

Znaczenie pojęcia:

Kondracki i Richling (1983) krajobraz definiują jako część epigeosfery stanowiącą złożony przestrzennie geokompleks o swoistej strukturze i wzajemnych powiązaniach.

Richling i Solon (1996) najczęściej przyjmowanym sposobem rozumienia krajobrazu jest: pełna, ale heterogeniczna całość, funkcjonująca zgodnie z prawami przyrody, obdarzona zdolnością do samoregulacji i charakteryzująca się pewnym indywidualizmem.

KRAJOBRAZ heterogeniczny fragment terenu złożony z powiązanych wzajemnie geokomponentów. Tworzy on system dynamiczny, podlegający ewolucji i charakteryzujący się określoną fizjonomią. Stanowi sumę procesów fizycznych, biologicznych i historycznych ustanawiających wartości społeczne i tworzących związki pomiędzy krajobrazem.

Ostaszewska 2002

Krajobraz jest to układ powiązanych komponentów przyrody (abiotyczne – budowę geologiczną, rzeźbę terenu, przyziemną warstwę atmosfery, wodę, biotyczne – szatę roślinną, zwierzęta i włączając komponenty w stanie naturalnym, jak i przekształcone na skutek działalności człowieka), powstały na i w pobliżu powierzchni Ziemi.

Tak szeroka definicja oznacza, że metodyka badań krajobrazu może być rozwijana w różnych kierunkach:

- metodyka badania układu komponentów, uznanego za niezależny od postrzegającego podmiotu,

- metodyka badania układu będącego środowiskiem pewnego obiektu,

- wydobywanie cech indywidualnych badanego krajobrazu,

- wydobywanie podobieństw cech.

Geoekologia i ochrona środowiska

Krajobraz – część zewnętrznej sfery Ziemi stanowiąca holistyczny system przyrodniczy wysokiej rangi, o swoistej strukturze i wzajemnych powiązaniach. Krajobraz obejmuje także człowieka oraz efekty jego działalności i wyodrębnia się pod względem strukturalnym, dynamicznym i fizjonomicznym. Jest obdarzony zdolnością do samoregulacji. Rozpatrywany jest jako całość złożona z oddziałujących na siebie geokomponentów lub/i systemów przyrodniczych niższej rangi.

Krajobraz w ujęciu innych dyscyplin naukowych (geochemii krajobrazu, geobotaniki, architektury krajobrazu)

Geochemia krajobrazu zajmuje się badaniem cech chemicznych poszczególnych składowych układów przyrodniczych i sposobu przemieszczania się substancji chemicznych w krajobrazie. Bada ona zachodzące przekształcenia chemiczne w temperaturze niższej od 100°C, przy dostępie tlenu, normalnym ciśnieniu atmosferycznym i udziale organizmów żywych. Przebieg procesów geochemicznych zależy od obiegu wody i dopływu energii słonecznej.

Krajobraz geochemiczny – wycinek epigosfery o określonym typie migracji pierwiastków chemicznych atmosfery, litosfery, hydrosfery i substancji organicznej. Jest złożony z zespołu krajobrazów elementarnych, zajmujących lokalne wododziały, zbocza oraz obniżenia. Klasyfikacji krajobrazów geochemicznych dokonali Perelman (7 jednostek taksonomicznych), Głazowska (5 jednostek taksonomicznych), Połynow (wydzielił elementarne krajobrazy geochemiczne).

Klasyfikację krajobrazów geochemicznych prowadzi się na podstawie jakościowej i ilościowej analizy wodnej i atmosferycznej migracji pierwiastków z uwzględnieniem obiegu biologicznego. Krajobraz to kompleks dynamiczny, a uwzględnienie dynamicznego obrazu zróżnicowania terenu na każdym poziomie hierarchii taksonomicznej zapewnia obserwacje procesów na jonowym szczeblu organizacji materii (Ostaszewska 1992). W koncepcji krajobrazów geochemicznych podstawowe znaczenie ma analiza podporządkowania sąsiadujących jednostek.

Krajobrazy elementarne zajmują lokalne wododziały, zbocza oraz obniżenia

Ujęcie geobotaniczne:

Krajobraz to realnie istniejący, przestrzenny, dynamiczny układ strukturalno-funkcjonalny na ponad ekosystemalnym poziomie organizacji biosfery.

Elementami składowymi tak rozumianego krajobrazu są ekosystemy (których granice i zasięgi wyróżniane są najczęściej na podstawie zróżnicowania zbiorowisk roślinnych) połączone między sobą nieprzypadkowymi relacjami wzajemnymi oraz zależnością od wspólnych warunków środowiska.

Krajobraz należy traktować jako jeden z wielu poziomów hierarchicznej organizacji przestrzennej układów ekologicznych.

Wyróżnia się je wyłącznie na podstawie zróżnicowania strukturalnego roślinności, umożliwia tworzenie hierarchicznych systemów jednostek, uwzględnia możliwości włączania zróżnicowania innych komponentów do procesu wyróżniania krajobrazów

Architektura krajobrazu:

Krajobraz przez architektów jest traktowany przede wszystkim w kategoriach fizjonomicznych, wg Bogdanowskiego jest to fizjonomia środowiska i stanowi formalny wyraz jego treści.

Jednostki architektoniczno-krajobrazowe są wyróżniane na podstawie:

- ukształtowania terenu

- pokrycia (roślinności, zabudowy)

- cech historycznych

Sporządza się dla każdej z nich osobne studia i wydziela się jednostki częściowe. Nakłada się mapy jednostek częściowych i uzyskuje syntetyczne jednostki architektoniczno-krajobrazowe. Mozaika tych jednostek stanowi zapis stanu krajobrazu, czyli jego zasób.

CECHY WSPÓLNE DEFINICJI KRAJOBRAZU

Ze wszystkich definicji krajobrazu wynika, że:

- krajobraz zajmuje wycinek przestrzeni i można go przedstawić na mapie

- charakteryzuje się określoną fizjonomią, którą można przedstawić na rysunku lub fotografii

- jest systemem dynamicznym, o sposobie funkcjonowania zależnym od naboru jego części składowych, powiązań między nimi i rodzaju dominujących procesów

- podlega ewolucji, czyli ma swoja historię

CYKLE ROZWOJU KRAJOBRAZU – hipotetyczny sposób zmian krajobrazu polegający na występowaniu w nieprzypadkowym porządku szeregu procesów i zjawisk prowadzących od stadium początkowego, do dającego się dosyć dokładnie przewidzieć stadium dojrzałego. Po jego osiągnięciu może rozpocząć się kolejny cykl rozwojowy, najczęściej w wyniku pojawienia się czynnika silnie zaburzającego dotychczasowe warunki. Przykładem takiego czynnika, działającego w dużej skali przestrzenno-czasowej, są ruchy dźwigające lub zmiana klimatu, zaś w małej skali katastrofalna powódź, osuwisko, krańcowe formy działania człowieka.

PLANOWANIE KRAJOBRAZU to ciągły proces zmierzający do optymalizacji sposobu wykorzystania określonych fragmentów powierzchni Ziemi, z zachowaniem ich produktywności i piękna.

PLANOWANIE KRAJOBRAZU – sztuka organizowania przestrzeni na potrzeby człowieka przez permanentne, wielodyscyplinarne i zintegrowane działania w trzech płaszczyznach: przyrodniczej, społeczno-ekonomicznej, fizjonomicznej.

Proces planowania krajobrazu powinien zmierzać do optymalizacji sposobu użytkowania krajobrazu z zachowaniem podstawowych wartości przyrodniczych, kulturowych i estetycznych.

Jest częścią planowania przestrzennego. Bazuje na wynikach kompleksowych analiz krajobrazu. Narzędziami są akty prawne regulujące wszelkie działania związane z wykorzystaniem obszaru.

Planowanie krajobrazowe ma charakter multidyscyplinarny i hierarchiczny. Planowanie przebiega „z góry w dół”.

Planowanie krajobrazowe ma długą tradycję:

- Wielka Brytania 1949 akty prawne regulujące kontrolę i planowanie sposobu wykorzystania terenu

- USA od 1969r. obowiązuje rozporządzenie dotyczące polityki w zakresie środowiska, które pociągnęło za sobą intensywny rozwój planowania krajobrazu

- 1973r. zarządzenie środowiskowe wprowadzono w Kanadzie, stanowiło o obowiązku wykonania wpływu inwestycji na środowisko

- od 1988r. wszystkie kraje UE są zobowiązane do oceny efektów projektów związanych ze środowiskiem przyrodniczym

Podstawę planowania ekologicznego powinno stanowić dobre rozpoznanie przyrodnicze i podział danego terenu na jednostki naturalne.

Kierunkiem planowania krajobrazu jest RENATURALIZACJA – odtwarzanie krajobrazu, oznacza stworzenie stanu, jaki występował przed istnieniem czynników zakłócających. Chodzi tutaj również o odtworzenie sposobu funkcjonowania.

Renaturalizacja obejmuje m.in.:

- rekonstrukcję warunków hydrologicznych, glebowych, geomorfologicznych

- usunięcie zanieczyszczeń chemicznych i manipulacje biologiczną

W Polsce renaturalizacją objęto obszar Poleskiego Parku Narodowego.

W Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (2000) planowanie krajobrazu rozumiane jest bardzo szeroko, przede wszystkim jako wszelkie działania mające na celu poprawę jakości krajobrazu poprzez jego zachowanie, odnowę, czy kształtowanie.

W Polsce istniej obowiązek uwzględniania walorów krajobrazowych we wszystkich opracowaniach:

• instrumentach planowania przestrzennego

  • studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin

  • miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

  • opracowaniu ekofizjograficznym

  • prognozie oddziaływania na środowisko

• ochrony przyrody

  • plan ochrony PN, PK, R

• ochrony składników środowiska

• związanych z działalnością inwestycyjną

  • projekty budowlane

  • oceny oddziaływania inwestycji na środowisko

Zadaniem planowania przestrzennego jest kształtowanie ładu przestrzennego.

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ład przestrzenny rozumie jako:

Art. 2

„takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne”

Największy wpływ na krajobraz mają samorząd terytorialne – decydują o kształcie zagospodarowania przestrzennego.

Gminy na podstawie nadanych im ustawowych uprawnień, posiadają autonomię w sprawach zagospodarowania przestrzennego.

Jednym z zadań gminy jest kształtowanie ładu przestrzennego realizowane poprzez instrumentarium planowania przestrzennego.

Jedynie w planie zagospodarowania przestrzennego określa się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu.

Taka więc będzie jakość krajobrazu, jakie będą aspiracje lokalnych społeczności.

Nowa ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nakłada obowiązek:

- powoływania gminnych komisji urbanistyczno-architektonicznych jako organów doradczych w sprawach zagospodarowania przestrzennego

- komisje te mają składać się z osób o wykształceniu i przygotowaniu fachowym związanym bezpośrednio z teorią i praktyką planowania przestrzennego, w tym co najmniej w połowie z osób rekomendowanych przez branżowe stowarzyszenia i samorządy zawodowe

- zgodnie z intencją ustawy, komisje te mają stanowić głos doradczy na wszystkich etapach sporządzania planu

Priorytety polityki przestrzennej w krajach UE zawiera Europejska Strategia Zrównoważonego Rozwoju.

Ogólne zasady kształtowania przestrzeni ujęte są w kilku zasadniczych dokumentach UE:

- Paneuropejska Strategia Różnorodności Biologicznej i Krajobrazu, 1995

- Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego, 1999

- Europejska Konwencja Krajobrazowa, 2000

- Europejska Strategia Zrównoważonego Rozwoju, 2001

W krajach Wspólnoty Europejskiej wypracowano szereg dokumentów szczegółowych, regulujących przepisy dotyczące specyficznych obszarów, jak np.:

- terenów przygranicznych

- zagadnień związanych z ochroną przyrody i naturalnych siedlisk

Konieczność planowania oraz kształtowania krajobrazu wynika między innymi z bardzo szybkiego nasilania się ANTOPOPRESJI i związanych z tym PROCESÓW DESTRUKCYJNYCH W KRAJOBRAZIE. Należą do nich ograniczenia i zaburzenia:

- struktury krajobrazu

- różnorodności krajobrazu

- spójności przestrzennej obszarów przyrodniczo cennych

- stabilności strumieni materii i energii w krajobrazie

- zasobów krajobrazu

- społecznej użyteczności jakości krajobrazu

OBCIĄŻENIE, DEGRADACJA, DEWASTACJA KRAJOBRAZU

Obciążenie krajobrazu – zespół czynników zewnętrznych działających na krajobraz. Szczególnym typem jest obciążenie graniczne, rozumiane jako stan powodujący uruchomienie procesów degradacyjnych, prowadzących do trwałej zmiany struktury i funkcjonowania krajobrazu.

Degradacja krajobrazu:

- zmiany w strukturze i funkcjonowaniu geokompleksów

- może być następstwem procesów naturalnych (np. powodzie, pożary, trzęsienia ziemi i in. lub działalności antropogenicznej (emisja zanieczyszczeń, zmiany geotechniczne podłoże, składowanie odpadów i in.

- objawia się m.in. zmniejszeniem aktywności biologicznej, zubożeniem składu gatunkowego, zmianami jakości komponentów środowiska, w tym ich cech fizycznochemicznych

- w skrajnym przypadku może prowadzić do całkowitego zaniku życia biologicznego na danym terenie lub zastąpienia pierwotnej flory i fauny na skutek wprowadzania obiektów antropogenicznych (hałdy, wykopy, zabudowa przemysłowa i komunalna) istotnie zakłócających harmonijność krajobrazu

Dewastacja krajobrazu – całkowite i nieodwracalne naruszenie struktury i funkcjonowania środowiska przyrodniczego lub jego elementu na określonym terenie, wskutek działalności człowieka.

Polega na załamaniu równowagi środowiska pod wpływem czynników, których nasilenie oddziaływania przekracza granice tolerancji układu. Skutkiem dewastacji są nieodwracalne, w naturalny sposób, zmiany środowiska, wymagające – rekultywacji i ponownego zagospodarowania. Skrajnym przykładem d.k. jest katastrofa ekologiczna.

Obszary najcenniejsze z punktu widzenia przyrodniczego podlegają w krajach UE działaniom konserwatorskim, polegającym na ochronie najcenniejszych z punktu widzenia przyrodniczego siedlisk fauny i flory europejskiej.

Umocowanie prawne w:

- dyrektywach UE (np. Siedlikowa i ptasia)

- konwencjach międzynarodowych (Berneńskiej, Ramsarskiej, Bońskiej, Barcelońskiej)

- prace nad stworzeniem systemu ochrony trwają już od 1996r. w ramach Paneuropejskiego Programu Ekologicznego

- program Natura 2000 – narzędzie służące do osiągnięcia spójnego systemu ochrony

KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA – to świadome oddziaływanie na środowisko w celu nadania mu cech korzystnych dla człowieka oraz zwiększenie jego pojemności

KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO – to bardzo szeroki zestaw działań, które realizowane są w odniesieniu do komponentów i elementów (abiotycznych i biotycznych) środowiska przyrodniczego, służących utrzymaniu lub przywróceniu jak najbardziej zbliżonych do naturalnych cech jego struktury i funkcjonowania.

Praktyki korzystnego ekologicznie kształtowania krajobrazu powinny być stosowane we wszystkich przejawach działalności gospodarczej, lecz szczególnie istotne są w obrębie tych kierunków aktywności człowieka, które bezpośrednio oddziałują na przyrodę, jako górnictwo i rolnictwo, gospodarka leśna i turystyka.

Przewoźniak (1991) domenę kształtowania krajobrazu dzieli na jego: ochronę, pielęgnację, restytucję, rewaloryzację i rekultywację, w oparciu od najmniejszego do największego zakresy realizowanych działań.

Ważną rolę w programowaniu zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich mają odegrać PROGRAMY ROLNOŚRODOWISKOWE będące instrumentami polityki UE.

INSTRUMENTY KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA w zakresie rolnictwa ekologicznego lub zrównoważonego:

• utrzymanie żyzności gleby poprzez dostarczanie odpowiednich związków florze i faunie glebowej

• prawidłowe planowanie płodozmianów w cyklu minimum 4-letnim

• płytki zabiegi uprawowe, utrzymujące naturalny skład mikroorganizmów glebowych

• dobór rodzimych gatunków i ras zwierząt hodowlanych oraz roślin uprawnych

• wykluczenie lub ograniczone stosowanie nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin

• zabiegi z zakresu pielęgnacji i wzbogacania krajobrazu rolniczego, jak np.:

  • zwiększanie retencji wody przez tworzenie nowych i utrzymanie istniejących zbiorników wodnych, regulację przepływu wody w ciekach i rowach melioracyjnych, ochronę mokradeł

  • ograniczenie spływu powierzchniowego w wyniku zagęszczenia barier przeciwerozyjnych i zwiększenia lesistości terenu

  • tworzenie barier geochemicznych, powstrzymujących spływ nawozów mineralnych i pestycydów do wód powierzchniowych oraz ich migrację z wodami gruntowymi

INSTRUMENTY KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA w gospodarce leśnej np.:

• utrzymywanie trwałości lasu poprzez rezygnację z rębni zupełnych

• powszechne stosowanie naturalnego odnowienia lasu

• ograniczanie użytkowania do najcenniejszych gospodarczo części biomasy, przy pozostawaniu reszty w stanie możliwie niezmienionym

• traktowanie funkcji ekologicznych lasu jako nadrzędnych w stosunku do funkcji gospodarczych

POJĘCIA ZWIĄZANE Z KSZTALTOWANIEM KRAJOBRAZU

Według Przewoźniaka (1991) kształtowanie krajobrazu to wszystkie formy bezpośredniego i pośredniego oddziaływania człowieka, zmierzające do racjonalnego , czyli minimalizującego konflikty wykorzystania jego zasobów. Według Przewoźniaka podstawowymi formami kształtowania krajobrazu są: rekultywacja krajobrazu, restytucja, pielęgnacja, ochrona zachowawcza

Kształtowanie krajobrazu – świadome pośrednie i bezpośrednie formy oddziaływania człowieka na krajobraz, zmierzające do racjonalnego wykorzystania jego zasobów.

Do podstawowych form kształtowania krajobrazu zaliczane są:

• ochrona zachowawcza

• pielęgnacja krajobrazu

• restytucja

• rewitalizacja

• rewaloryzacja

• rekultywacja

Ochrona zachowawcza krajobrazu – to zachowanie istniejących właściwości o zapobieganie ich niszczeniu, jednak bez możliwości dokonywania przekształceń bez względu na potrzeby.

Pielęgnacja krajobrazu – polega na utrwaleniu jego aktualnych właściwości z możliwością dokonywania przekształceń, gdyby pojawiły się tego potrzeby.

Rewitalizacja krajobrazu – kompleksowe działania podejmowane głównie na obszarze miast, historycznych dzielnic śródmiejskich i na terenach poprzemysłowych w celu ich ekologicznej, kulturowej, społecznej i gospodarczej odnowy. Ożywienie społeczno-gospodarcze rewitalizowanych obszarów następuje poprzez ich modernizację i rewaloryzację, przesiedlenia i zasiedlenia mieszkańców oraz promowanie aktywności społecznej lokalnej. Przystąpienie do procesu rewitalizacji wymaga budowy systemu rewitalizacji, a następnie opracowania szczegółowych programów dla konkretnych obszarów. Terminy używane zamiennie: renowacja, rehabilitacja, odnowa.

Restytucja krajobrazu – działania mające na celu przywrócenie pierwotnego stanu krajobrazu zniszczonego przez nieracjonalną gospodarkę człowieka. Może obejmować działania zmierzające do odnowienia wybranych lub wszystkich składowych krajobrazu.

REWITALIZACJA KRAJOBRAZU

Od początku lat 90.

• rozwój gospodarki globalnej

• w miastach krajów wysoko rozwiniętych narastały problemy związane z upadkiem tradycyjnego przemysłu

• powiększającym się bezrobociem

• wykluczeniami społecznymi

Problemy społeczno-ekonomiczne i urbanistyczne, wymaga nowej zintegrowanej polityki terytorialnej państwa wobec zdegradowanych obszarów miejskich.

Wieloaspektową rewitalizację miast obejmującą:

• rozwój kapitału ludzkiego i społecznego

• aktywizację gospodarczą

• rehabilitację zasobów mieszkaniowych

oparto na planowaniu strategicznym i związywaniu partnerstwa między władzą rządową i samorządową oraz społecznością lokalną.

Kraje „starej” UE:

• odpowiednie przepisy prawne dla działalności instytucji animujących i koordynujących proces rewitalizacji oraz instytucji wykonujących poszczególne zadania programu operacyjnego

• umożliwienie zastosowania – w stosunku do terenów wyznaczonych do rewitalizacji – odrębnych zasad planowania przestrzennego gospodarki nieruchomościami oraz realizacji projektów

• tworzenie odpowiednich funduszy oraz programów rewitalizacji we wszystkich krajach

• udział znacznych rządowych środków publicznych w przedsięwzięciach rewitalizacyjnych

• w programach rządowych określane są cele, które mogą być realizowane w oparciu o pomoc finansową państwa. W latach 1990-2006 kraje członkowskie „starej” UE wykorzystywały środki finansowe EFRR w ramach programu IW URBAN

• udział partnerów prywatnych w finansowaniu rewitalizacji obszarów zdegradowanych stymulowany jest odpowiednim systemem motywacji finansowych, dostosowanych do różnych gru mieszkańców i użytkowników

POLSKA

Problem rewitalizacji obszarów zdegradowanych w Polsce dotyczy:

• przedwojennych obszarów zurbanizowanych

• terenów poprzemysłowych

• powojennych osiedli mieszkaniowych

POLSKA po 1989r.

• kwestia miejska – państwo zbyt wiele pozostawiało działaniu samoregulującego się mechanizmu wolnego rynku, niemal całkowicie „zwalniając się” z polityki społecznej i ekonomicznej

• państwo nie uregulowało ustawowo – wzorem krajów Europy Zachodniej – podstaw planistycznych, organizacyjnych i finansowych procesu rewitalizacji, jak również form partycypacji społecznej

• nie powstały instytucje rządowe, które zarządzałyby odpowiednimi krajowymi programami i finansami w procesie rewitalizacji miast

POLSKA od połowy lat 90.

• kilkanaście miast w Polsce podjęło pionierski trud organizacji programów rewitalizacji

• rady miejskie podjęły odpowiednie uchwały w celu stworzenia instrumentów organizacyjnych i finansowych przedsięwzięć (Szczecin, Sopot, Lublin, Płock)

• opieranie się na doświadczeniach niektórych krajów Europy Zachodniej

Ostatnie 5 lat

• Charakteryzuje ożywiona dyskusja wokół problemu rewitalizacji miast w Polsce, wywołana naszym członkowstwem w UE

• uruchomieniem funduszy strukturalnych

• 2004r. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z pomocą Forum Rewitalizacji przeprowadziło kilka konferencji szkoleniowych z udziałem ekspertów zagranicznych w celu przekazania doświadczeń w opracowywaniu lokalnych programów rewitalizacji, wymaganych przy składaniu wniosków o fundusze unijne na przedsięwzięcia rewitalizacyjne w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.

• w ZPORR zdefiniowanie pojęcia „rewitalizacja”, sformułowanie celów programu, ustalono kryteria delimitacji obszaru rewitalizacji, wskazano rodzaje projektów kwalifikujących się do wsparcia funduszami UE

Definicja rewitalizacji w ZPORR „kompleksowe, zintegrowane, kilkuletnie, lokalne programy inicjowane przez samorząd terytorialny dla realizacji działań: technicznych, gospodarczych i społecznych – przy uwzględnieniu zasad: spójności terytorialnej i ochrony środowiska naturalnego – na zróżnicowanych obszarach, takich jak” zdegradowane dzielnice miast lub obszary poprzemysłowe i powojskowe”

Rewaloryzacja krajobrazu – zwiększenie wartości przyrodniczej obszarów nie zdewastowanych, ale też nie wykorzystywanych w sposób optymalny.

Rekultywacja krajobrazu – przywracanie terenom zdewastowanym działalnością człowieka ich funkcji biologicznej

Ze względu na sposób prowadzenia rekultywacja dzieli się na:

• techniczną, obejmującą czynności mechaniczne zmierzające do ukształtowania i stabilizacji form rzeźby terenu, uregulowania stosunków wodnych, odtwarzania gleb metodami technicznymi poprzez pokrycie zdewastowanego gruntu warstwą gleby oraz wprowadzenie roślinności próchnico twórczej

• biologiczną, polegającą na wytworzeniu pokrywy glebowej poprzez np. wprowadzenie roślinności próchnico twórczej oraz nawożenie

WYKŁAD 3

Programy rolnośrodowiskowe

• Środki finansowe na realizację programów 85% z budżetu UE, 15% z budżetu krajowego

• Wysokość uzależniona od wyboru pakietów (działań rolno środowiskowych)

• Środki finansowe mają zrekompensować ewentualną zniżkę plonów oraz poniesione koszty

• Środki wypłacane będą przez Biura Powiatowe Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR)

• Dotacje w ramach programów rolno środowiskowych można uzyskać korzystając jednocześnie z tzw. Dopłat bezpośrednich

Warunki uzyskania dotacji przez gospodarstwo

• Gospodarowanie w niekorzystnych warunkach

• Obszary górskie – gdzie produkcja rolna jest utrudniona ze względu na niekorzystne warunki klimatyczne i ukształtowanie terenu; do obszarów górskich zalicza się gminy i obręby ewidencyjne, w których ponad połowa użytków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m.;

• Obszary nizinne – gdzie występują ograniczenia produktywności rolnictwa związane z niską jakością gleb, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, niekorzystnymi warunkami wodnymi, niesprzyjającą rzeźbą terenu oraz wskaźnikami demograficznymi i znacznym udziałem ludności związanej z rolnictwem;

• Obszary ze specyficznymi naturalnymi utrudnieniami – obejmuje gminy i obręby ewidencyjne rejonów podgórskich, które zostały wyznaczone na potrzeby ustawy z dnia 15.11.1984 o podatku rolnym; co najmniej 50% powierzchni użytków rolnych znajduje się powyżej 350 m n.p.m.

• Minimalna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie, uprawniająca do udziału w programie, wynosi 1 ha

• Decyzję o wdrażaniu działań rolno środowiskowych należy podjąć na 5 lat

• Rolnik będzie mógł wybrać do realizacji od 1 do 3 pakietów

FIZJOGRAFIA (physis – natura, graphein – pisać, rysować, gr.) – termin w znaczeniu dokumentacji środowiska przyrodniczego dla potrzeb planowania przestrzennego wprowadzono w Polsce w latach 30. XX wieku podczas opracowania plany ogólnego aglomeracji warszawskiej (Warszawa funkcjonalna – Syrkus i Chmielewski 1935). Po II wojnie światowej posługiwano się najczęściej nazwą fizjografia urbanistyczna, traktując ją jako dział geografii (geografia stosowana)

EKOFIZJOGRAFIA – termin zaproponowała Wiesława Różycka w 1975 r. dla podkreślenia wagi problemów ekologicznych w planowaniu przestrzennym. Na świecie operuje się określeniami planowanie przyrodnicze lub planowanie krajobrazowe.

Art.. 72 Prawo ochrony środowiska

5. Przez OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE rozumie się dokumentację sporządzania na potrzeby studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa, charakteryzującą poszczególne elementy przyrodnicze na obszarze objętym studium lub planem i ich wzajemne powiązania.

6. Minister właściwy do spraw środowiska, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej określa w drodze rozporządzenia rodzaje, zakres i sposób wykonywania opracowań ekofozjograficznych, o których mowa w ust. 4. uwzględniając odpowiednio potrzeby, dla których sporządzane są te opracowania, konieczność zapewnienia trwałości podstawowych procesów przyrodniczych a obszarze objętym planem zagospodarowania przestrzennego oraz dane będące podstawą sporządzania tych opracowań.

CEL OPRACOWAŃ EKOFIZJOGRAFICZNYCH

• dostosowanie funkcji, struktury i intensywności zagospodarowania przestrzennego do uwarunkowań przyrodniczych,

• zapewnienie trwałości podstawowych procesów przyrodniczych na obszarze objętym planem zagospodarowania przestrzennego,

• zapewnienie warunków odnawialności zasobów środowiska,

• eliminowanie lub ograniczenie zagrożeń i negatywnego oddziaływania na środowisko,

• ustalenie kierunków rekultywacji obszarów zdegradowanych.

ZAKRES OPRACOWAŃ EKOFIZJOGRAFICZNYCH

1. rozpoznanie i charakterystyka stanu oraz funkcjonowania środowiska, udokumentowane i zinterpretowane przestrzennie,

2. diagnoza stanu i funkcjonowania środowiska

3. wstępna prognoza dalszych zmian zachodzących w środowisku, podlegająca na określaniu kierunków i możliwej intensywności przekształceń i degradacji środowiska, które może powodować dotychczasowe użytkowanie i zagospodarowanie,

4. określenie przyrodniczych predyspozycji do kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej, podlegające w szczególności na wskazaniu obszarów, które powinny pełnić przede wszystkim funkcjonowanie przyrodnicze,

5. ocena przydatności środowiska, polegająca na określaniu możliwości rozwoju i ograniczeń dla różnych rodzajów użytkowania i form zagospodarowania obszaru,

6. określenie uwarunkowań ekofizjograficznych , formułowanych w postaci wniosków z analiz prognoz i ocen, o których mowa w pkt. A-e, stosownie do przedmiotu i skali sporządzonego planu zagospodarowania przestrzennego.

Informacje zawarte w opracowaniach ekofizjograficznych powinny stanowić istotną część danych wejściowych do planów zagospodarowania przestrzennego różnych szczebli oraz mają stanowić postawę dla opracowania prognoz oddziaływania na środowisko projektów tych planów.

DEFINICJE

Stan środowiska przyrodniczego – to chwilowy obraz struktury krajobrazu, najpopularniejszą metodą jest mapa (obraz kartograficzny) ukazujący stan środowiska w danej chwili.

Jakość środowiska przyrodniczego – to stan środowiska wyrażony jego parametrami chemicznymi, fizycznymi lub biologicznymi (bioindykatorami) odniesionym do urzędowo lub umownie określonych form i standardów.

Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego – wyraża się poprzez procesy zachodzące w przyrodzie (naturalne oraz antropogeniczne). Powinny być prowadzone ciągłe pomiary stanu środowiska. W sposób uproszczony funkcjonowanie środowiska można badać poprzez zestawienie co najmniej kilku sekwencji czasowych stanów środowiska.

Informacje o ekofizjografii dzielą się na: własne i zapożyczone

Źródła informacji fizycznogeograficznej:

• dane przestrzenne (kartograficzne)

• dane opisowe (często mają charakter georeferencyjny)

Pole podstawowe w opracowaniach ekofizjograficznych

Trzy warianty:

• jednostki są wyznaczane na początku opracowania i do nich są przypisywane informacje;

• jednostki SA efektem złożenia (syntezy) informacji uzyskanej na etapie diagnozy i służą następnie do prowadzenia ocen ekofizjograficznych;

• jednostki mają charakter operacyjny i SA stosowane tylko na etapie wskazań, do prezentacji ustaleń ekofizjograficznych przekazywanych planistom

Urozmaicone dane skłaniają że nie należy z góry definiować pola podstawowego, którego posłuży do zbierania informacji.

Zbytnie rozdrobnienie pól jest mało praktyczne.

EKOFIZJOGRAFIA

Nowy typ opracowania określającego przyrodnicze uwarunkowania dla planowania zagospodarowania przestrzennego, powinna obejmować znacznie szerszy zakres zagadnień niż prace fizjograficzne prowadzone do początku lat 90-tych. Nowością w stosunku do studiów poprzednich jest:

• pełne uwzględnienie dynamiki (procesów) zachodzących w środowisku przyrodniczym

• rozwinięcie problematyki sozologicznej, dotyczącej źródeł i skutków antropogenicznego oddziaływania na środowisko

• obszerniejsze włączenie do problematyki przyrody ożywionej, w tym przede wszystkim stanu i dynamiki fauny i jej znaczenia w funkcjonowaniu środowiska (problematyka roślinności była uwzględniana już we wcześniejszych fizjografiach

• przeprowadzenie prognozy zmian w środowisku wywołanych obecnym użytkowaniem

Podstawa prawna Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku w sprawie opracowań ekofizjograficznych zaproponowało schemat koncepcyjny ekofizjografii.

Przewidziano dwa rodzaje opracowań ekofizjograficznych:

1. podstawowe (standardowe) opracowane dla projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (dla gminy lub jej części, zespołu gmin lub jego części) lub projektu planu zagospodarowania przestrzennego województwa;

2. problemowe sporządzane dla planów, w przypadku wystąpienia specyficznych problemów (np. szczególnie wartościowych cech środowiska przyrodniczego, nietypowych zagrożeń dla ludzi)

Zakres materiałów źródłowych: m.in. mapy glebowo-rolnicze, plany urządzenia lasu, plany ochrony, pomiary terenowe, dane teledetekcyjne, archiwalne materiały kartograficzne, planistyczne inwentaryzacyjne, studialne.

Zakres opracowania ekofizjograficznego obejmuje cztery fazy: diagnozę, ocenę, prognozę i wskazania

DIAGNOZA KRAJOBRAZU - Ocena stanu krajobrazu rozpatrywana w odniesieniu do stanu poszczególnych elementów struktury oraz funkcjonowania krajobrazu.

Diagnozę poprzedza inwentaryzacja (rozpoznanie) środowiska przyrodniczego umożliwiająca:

• Identyfikację struktury przestrzennej,

• Analizę funkcjonowania badanego obszaru.

Inwentaryzacja i diagnoza krajobrazu stanowią pierwszą fazę analizy krajobrazowej przeddecyzyjnej, służącej przygotowaniu koncepcji, projektu lub planu ochrony i kształtowania krajobrazu.

Warunki diagnozy dają podstawę prognozowania stanu obszaru w różnych, skrajnych scenariuszach. W przypadku nie interweniowania, w dotychczasowy sposób jego funkcjonowania oraz po modyfikacjach. Zestawienie wyników prognozy umożliwia optymalizację stanu środowiska przyrodniczego oraz jego funkcjonowania.

SCHEMAT KONCEPCYJNY SPORZĄDZANIA OPRACOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNEGO

I ETAP DIAGNOZY najobszerniejszy i najdłużej realizowany etap, obejmuje rozpoznanie i charakterystykę opisanych poniżej elementów.

1. Struktura środowiska przyrodniczego - charakterystyka

• W układzie komponentowym (abio- i biotyczne komponenty środowiska przyrodniczego). Dla różnych poziomów planowania (skal geograficznych) różne są parametry środowiska charakteryzujące jego strukturę.

• Opis zasobów środowiska np. geologicznych (złoża surowców), wodnych (wielkość, dostępność) , glebowych, roślinnych (biomasa drewna)

• Charakterystyka procesów (funkcjonowania ) środowiska przyrodniczego, pełna wymaga długotrwałych obserwacji o charakterze monitoringowym, dla celów praktycznych na podstawie dostępnych informacji określa się funkcjonowanie geodynamiczne, hydrologiczne, klimatyczne, biologiczne.

Funkcjonowanie geodynamiczne obejmuje przede wszystkim procesy denudacyjne związane z uruchamianiem, przemieszczaniem i depozycją materiału powierzchniowego (erozja, abrazja, ruchy masowe, obrywy, zjawiska krasowe, itp.) i dotyczy komponentu geologicznego oraz rzeźby terenu.

Funkcjonowanie hydrologiczne dotyczy ruchu wód na powierzchni terenu (parowania, retencji powierzchniowej, infiltracji) i sposobu ich migracji pod powierzchnią terenu (głównie w odniesieniu do wód gruntowych i płytszych użytkowników poziomów wodonośnych).

Funkcjonowanie klimatyczne obejmuje w pierwszym rzędzie kierunki przemieszczania się mas powietrza uwarunkowane ogólną cyrkulacją atmosferyczną i/lub różnym stopniem nagrzewania się powierzchni terenu w efekcie zmiennego nasłonecznienia: ich konsekwencją są np. różnice w przewietrzaniu terenu i występowanie spływów lub zastoisk chłodnego powietrza albo zjawisk o charakterze inwersyjnym.

Funkcjonowanie biologiczne obejmuje procesy sukcesji, regresji lub degradacji roślinności i wzajemnego zasilania biologicznego terenów, ujmowane w koncepcji bioróżnorodności, a także migracje zwierząt.

• Należy uwzględnić wszelkie ograniczenia prawne dla użytkowania i zagospodarowania środowiska, wynikające m.in. z form ochrony przyrody, ale także innych przepisów prawnych (ustawa o lasach, prawo geologiczne i górnicze, ustawa o ochronie gatunków rolnych i leśnych, prawo wodne, prawo ochrony środowiska)

• Antropogeniczne zagospodarowanie terenu (formy użytkowania ziemi)

• Źródła antropogeniczne oddziaływania na środowisko, inwentaryzacja punktowych, liniowych i małoobszarowych źródeł antropopresji (lokalizacji źródeł oddziaływania),

Są dwa podstawowe podejścia do charakterystycznych źródeł zmian w środowisku

1. Od strony przyczyn degradacji (np. składowanie odpadów wywołuje zmiany w rzeźbie terenu, glebach, wodach podziemnych, itp.)

2. Od strony komponentów środowiska, które podlegają skutkom degradacji (zmiany w ilości i jakości wód podziemnych mogą być wywołane przez: melioracje odwadniające, chemizację rolnictwa, pobór wód, itd.)

Drugie podejście wydaje się bardziej pro środowiskowe, jednak oba są dopuszczalne.

• Skutki zmian środowiska (degradacja środowiska), wiedza na temat skutków degradacji środowiska jest ograniczona ze względu na brak pomiarów jakości środowiska i zewnętrznych, postrzegalnych skutków oddziaływania, dlatego powszechnie jest modelowanie (często bardzo skomplikowane jak dla potrzeb ekofizjografii), jako metoda pośrednia : często stosuje się podejście eksperckie (subiektywne), na które komponenty i cechy środowiska najsilniej wpłynie oddziaływanie danego źródła antropopresji i gdzie ten wpływ wystąpi z największym prawdopodobieństwem .

Kluczem do powodzenia w określeniu skutków antropopresji jest wiedza o sposobach nigracji zanieczyszczeń do miejsca wytwarzania do miejsc deponowania. Pomocne może być schematyczne rozrysowanie dróg przemieszczania się zanieczyszczeń w środowisku w postaci tzw. Przyczynowo-skutkowych łańcuchów różnych form antropopresji w środowisku.

• Opis dotychczasowych zmian w środowisku

• Zmiany użytkowania i zagospodarowywania terenu?

• Zmiany sieci hydrograficznej obszaru? (melioracje, zanikanie naturalnych zbiorników wodnych, bagien i podmokłości, zmiany koryt rzecznych, sztuczne zbiorniki wodne)

• Zmiany jakości środowiska? (takie dane z reguły dostępne będą tylko dla ostatnich kilkunastu lat – w zakresie czystości wód, powietrza, gleb, stanu szaty roślinnej).

II ETAP OCENY

• Przeanalizowanie informacji przedstawionych w fazie diagnozy

• Wykorzystanie szeregu metod stosowanych w gruncie geografii fizycznej, ekologii krajobrazu i ekologii ogólnej (w odniesieniu do poziomu ekosystemów gatunków i ich populacji)

CELEM OCENY EKOFIZJOGRAFICZNEJ jest ustalenie przyrodniczej wartości terenu dla konkretnych form oraz sposobów zagospodarowania i stwierdzenie, czy uwarunkowania przyrodnicze pozwalają na wprowadzenie pożądanego zagospodarowania, czy tez wskazują na konieczność ochrony danego obszaru.

Spełnienie celu wymaga dokonania szeregu ocen cząstkowych.

Oceny cząstkowe

1. Ocena odporności środowiska na antropopresję

• procedura złożona (duża ilość zmiennych)

• uczestnictwo specjalistów z kilku dziedzin nauk przyrodniczych

• stosowanie odmiennych metod oceny na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym

• im mniejsza jest skala (większy obszar) opracowania, tym ocena jes bardziej subiektywna i niepewna

Analiza, czy wprowadzenie kilku najpowszechniejszych form antropopresji (uprawy roli, gospodarki leśnej, zabudowy, komunikacji, emisji powierzchniowej i punktowej do powietrza i wód, eksploatacji kopali, masowej rekreacji) może przyczynić się (i z jakim natężeniem) na przykład do:

• powstawiania leja depresyjnego („ucieczki wód podziemnych”)

• wystąpienia nadmiernej koncentracji zanieczyszczeń powietrza (zjawisk „smogowych”)

• pogorszenia jakości wód powierzchniowych

• wzmożenia erozji gleb

• zanieczyszczenia chemicznego gleb

• ustąpienia lub osłabienia tempa wzrostu roślinności leśnej i nieleśnej

1. Ocena zdolności środowiska do regeneracji

Zdolność do regeneracji najczęściej jest wyrażana długością czasu, jaki upływa między momentami ustalania działania czynników odkształcających środowisko a powrotem środowiska do stanu, który występował przed rozpoczęciem działania tych czynników.

Ważnym miernikiem jest różnica stanów środowiska w punkcie „początkowym” (przed oddziaływaniem) i „końcowym” (po regeneracji), gdyż środowisko rzadko wraca so stanu w pełni zgodnego z wyjściowym.

Jest trudna pod względem metodologicznym

Najpełniej w literaturze omówione są zagadnienia regeneracji (renaturalizacji)

• Jakości wód powierzchniowych

• Zbiorowisk roślinnych

Zakłada się, że regeneracja następuje wyłącznie pod wpływem procesów naturalnych, gdyż celowe działania człowieka (kształtowanie krajobrazu lub wężej wymieniona rekultywacja środowiska) mogą znacznie przyspieszyć regenerację środowiska, zburzając jednak naturalny cykl odnowienia przyrody.

1. Ocena zasięgu barier fizjograficznych i prawnych

Bariery w kontekście uwarunkowań przyrodniczych nazywane są progami

Cechy przyrodnicze uniemożliwiające lub bardzo silnie utrudniające działalność człowieka (bariery, progi):

• bardzo stromo nachylone stoki,

• obszary występowa moa intensywnych procesów geodynamicznych lub ich skutków,

• obszary o silnie zaburzonej strukturze geologicznej,

• tereny o bardzo niekorzystnych warunkach biotopoklimatycznych,

• obszary stale lub okresowo położone nad wodą,

• fragmenty dolin o dużym prawdopodobieństwie występowania powodzi,

• tereny z bardzo płytkim występowaniem wód gruntowych,

Wysokie koszty ich zagospodarowania sprawiają, że nie opłaca się prowadzić tu inwestycji.

Ważne są także straty ekologiczne. Takie tereny powinny zostać włączone do tzw. Terenów otwartych (w których dominują funkcje środowiskotwórcze)

Bariery bezwzględne – np. bariery prawne w parkach narodowych

Bariery względne – np. w obrębie innych obszarowych form ochrony przyrody, obszarów leśnych (lasów ochronnych)

1. Ocena przydatności środowiska do realizacji funkcji społeczno-gospodarczych

Kluczowe zadanie ekofizjografii

Na podstawie danych o:

• Strukturze (walorach i zasobach)

• Funkcjonowaniu środowiska

• Uzupełniająco o skutkach zmian w środowisku

• Barierach dla zagospodarowania

Określa się, jakie formy działań człowieka mogą być realizowane w środowisku (gospodarka rolna, leśna, osadnictwo, rekreacja, gospodarka rybacka, komunikacja, produkcja przemysłowa, itd.) i jaka może być intensywność zagospodarowania lub użytkowania.

Ocena ta wykorzystuje z reguły metody bonitacji punktowej, w formie rankingu warunków dla wprowadzania poszczególnych funkcji (od najlepszych do najsłabszych)

Przy ocenie przydatności funkcjonalnej terenów można także zastosować metodę potencjałów środowiska.

Funkcje antropogeniczne SA tu związane z poszczególnymi potencjałami przyrodniczymi, tworzącymi warunki do ich realizacji, a system bonitacji i pole podstawowe oceny (np. tzw geokompleks) są ujednolicone dla wszystkich potencjałów.

Potencjał środowiska (krajobrazu) to wszelkie zasoby i walory środowiska kreujące jego zdolność do zaspokojenia aktualnych i przyszłych potrzeb człowieka oraz podtrzymujące tę zdolność w wyniku działania w krajobrazie mechanizmów samoregulujących i odpornościowych.

Np. funkcja: górnictwo – potencjał: surowcowy – kryteria oceny: wielkość zasobów surowców geologicznych

1. Ocena zgodności aktualnego użytkowania i zagospodarowania z uwarunkowaniami przyrodniczymi

Posiadając obrazy:

• optymalnego rozkładu oceny przydatności środowiska dla realizacji różnych funkcji,

• odporności środowiska wynikającej z jego struktury i funkcjonowania,

• barier fizjograficznych i prawnych,

• informacje o aktualnym stanie użytkowania i zagospodarowania

uzyskuje się dane o stopniu zgodności działalności człowieka z warunkami przyrodniczymi.

Wyniki tej oceny należy koniecznie przedstawić w formie kartograficznej.

Należy zaznaczyć obszary, gdzie występują największe niedogodności między użytkowaniem a warunkami przyrodniczymi i wykazując, jakie funkcje są niezgodne, z jakimi cechami środowiska, np. zabudowa z glebami wysokiej jakości lub terenami zalewowymi, czy też uprawa roli z obszarami o małej odporności na erozję lub o bardzo dużych spadkach terenu.

1. Ocena (pełności) dotychczasowego zakresu ochrony zasobów i walorów przyrodniczych

Analiza wcześniejszych informacji (diagnozy, struktury, funkcjonowania i ochrony środowiska oraz ocena odporności, przydatności i barierowości środowiska dla zagospodarowania przestrzennego), pozwalają na stwierdzenie, które z obszarów predysponowanych do ochrony zostały już nią objęte, a które wymagają jeszcze ustanowienia tej ochrony.

1. Odniesienie skutków zmian w środowisku do obowiązujących norm i standardów, a także obszarów sąsiednich (zarejestrowanych na etapie diagnozy)

Ocena, w jakim stopniu jakość środowiska danego terenu odbiega od dopuszczalnych norm (w zakresie jakości – czystości człowieka, wód gleb, oraz odkształceń litosfery i biosfery) oraz od jakości terenów w otoczeniu, pozwala następnie na wywnioskowanie o skali przedsięwzięć, jakie należy podjąć, aby tę jakość poprawić.

1. Ocena potencjalnych i rzeczywistych konfliktów pomiędzy podmiotami gospodarującymi w środowisku

Konflikty powstają najczęściej, gdy na jednym obszarze koncentrują się zasoby i walory przyrodnicze przydatne dla realizacji wielu funkcji, np. rekreacji, górnictwa odkrywkowego i ochrony

Ocena konfliktów stanowi przejście do kolejnego etapu fizjografii – prognozy – gdyż sama zawiera pewnie elementy prognostyczne.

III. ETAP PROGNOZY

Wstępna prognoza skutków zmian w środowisku przyrodniczym, które zdają pod wpływem istniejącego użytkowania i zagospodarowywania – dużej ilości zmiennych, od których zależą przyszłe stany środowiska.

Przewidywaniem zmian w środowisku zajmują się przede wszystkim prognozowanie fizycznogeograficzne i ekologiczne, których metody zostały częściowo scharakteryzowane w publikacjach Bartkowskiego (1986) i Richlinga (1992)

Prognoza powinna objąć w pierwszym rzędzie przewidywane zmiany w:

• rzeźbie terenu ( np. pod wpływem odkrywkowej lub wgłębnej eksploatacji kopalin i procesów morfo dynamicznych),

• warunkach biotopoklimatycznych i jakości powietrza atmosferycznego (np. pod wpływem emisji zanieczyszczeń o charakterze punktowym, liniowym lub obszarowym),

• jakości wód powierzchniowych i podziemnych (np. pod wpływem odprowadzania ścieków lub chemizacji gospodarki rolnej i leśnej),

• ilości wód podziemnych i zasięgu występowania terenów hydrologicznych (np. pod wpływem poboru wód lub melioracji odwadniających),

• żyzności i jakości (czystości) gleb (np. pod wpływem erozji, nawożenia, emisji do powietrza ze źródeł przemysłowych i komunalnych),

• stanie sanitarnym lasów (np. pod wpływem zanieczyszczeń powietrza lub gradacji owadów),

• pokrywie roślinnej (np. wywołane sukcesją wtórną spowodowaną zaniechaniem użytkowania rolnego lub masową penetracją rekreacyjną).

IV ETAP WSKAZAŃ

Synteza ustaleń poprzednich faz (w szczególności oceny i prognozy) sporządzania dla potrzeb bezpośredniego wykorzystania przez zespół, który następnie będzie realizował plan zagospodarowania przestrzennego.

Istotne jest, aby wskazania były wyczerpujące, systematyczne, przejrzyste i zrozumiałe dla planistów.

Planiści powinni mieś dostęp do pełnej treści i części graficznej ekofizjografii.

Etap obejmuje trzy główne wskazania:

1. wskazania terenów przydatnych do pełnienia różnych funkcji społeczno-gospodarczych,

2. wskazanie terenów predysponowanych do pełnienia tzw. Funkcji przyrodniczych w strukturze przestrzennej obszaru objętego planem,

3. wskazania dotyczące możliwości ograniczenia lub wyeliminowania istniejących źródeł i skutków antropopresji, czyli minimalizacji zagrożeń środowiska

WYKŁAD 4

PANAEUROPEJSKA STRATEGIA OCHRONY RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ I KRAJOBRAZOWEJ

• przyjęta na Europejskiej Konferencji Ministrów Środowiska w Sofii w 1995 roku,

• w jej wdrażaniu biorą udział 54 państwa członkowie Europejskiej Komisji Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych

Nadrzędnym celem strategii jest:

• powstrzymanie i odwrócenie procesu degradacji biologicznej i krajobrazowej Europy;

• promocja działań zmierzających do ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej w Europie i poszczególnych jej regionach;

W szczególności dąży do:

• znacznego zmniejszenia i likwidowania zagrożeń różnorodności;

• ochrony i odtwarzania kluczowych ekosystemów, siedlisk, gatunków i cech krajobrazu poprzez utworzenie i efektywne zarządzanie Paneuropejską Siecią Ekologiczną (PEEN);

• zwiększenia odporności europejskiej różnorodności;

• wzmocnienia spójności ekologicznej całej Europy;

• znacznego zwiększania świadomości i udziału społeczeństwa w sprawach związanych z różnorodnością biologiczną i krajobrazową;

Strategia wprowadza 10 zasad koordynujących, porządkujących i wzmacniających dotychczasowe działania:

1. zasada rozważnego podejmowania decyzji

2. zasada unikania

3. zasada przezorności

4. zasada przemieszczania

5. zasada kompensacji za szkody ekologiczne

6. zasada integralności ekologicznej

7. zasada przywracania i odtwarzania

8. zasada najlepszej dostępnej technologii i praktyki ekologicznej

9. zasada zanieczyszczający płaci

10. zasada udziału społeczeństwa i dostępu do informacji dla społeczeństwa

EUROPEJSKA KONWENCJA KRAJOBRAZOWA

• jest wielostronną umową międzynarodową przyjętą w ramach Rady Europy

• sporządzono ją we Florencji 20 października 2000 r.

• weszła w życie 1 marca 2004 r.

• Polska jest wśród państw-sygnatariuszy EEK

• Polska podpisała EEK 21 grudnia 2001 r. a 27 września 2004 r. ostatecznie przyjęła umowę przez ratyfikację

• ustalenia EEK obowiązują w Polsce od 1 stycznia 2005 r.

• tekst umowy opublikowano po polsku w Dzienniku Ustaw w 2006 r.

• wdrażanie konwencji w kraju koordynuje Departament Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu Ministerstwa Środowiska

KRAJOBRAZ – fragment powierzchni ziemi postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i antropogenicznych (art.1)

Założenia, że krajobraz:

• pełno ważną ogólnospołeczną rolę w wielu dziedzinach (kulturze, ochronie przyrody)

• stanowi zasób sprzyjający działalności gospodarczej i umożliwiający poprawę warunków życia

• jest podstawowym składnikiem dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego (umacnia się tożsamość jednostek i społeczności lokalnych)

EEK odnosi się do:

• obszarów przyrodniczych, wiejskich, miejskich i podmiejskich

• obszarów lądowych, wód śródlądowych i morskich

• krajobrazów wyjątkowych (cennych i unikalnych), pospolitych, zdegradowanych

Cel EEK:

Promowanie działań na rzecz krajobrazu (jego ochrony, zarządzania i planowania), także organizowanie europejskiej współpracy w tym zakresie

Państwa-sygnatariusze zobowiązują się chronić krajobrazy, zarządzać nimi i planować je, stosując szerokie spektrum środków ogólnych i środków szczegółowych.

ŚRODKI OGÓLNE

• prawnie uznać krajobraz jako istotny komponent otoczenia ludzi, wyraz zróżnicowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz podstawę tożsamości

• ustanowić i wdrażać politykę krajobrazową, mającą na celu ochronę krajobrazu, jego zarządzanie i planowanie

• ustanowić procedury uczestnictwa społeczeństwa, władz lokalnych i regionalnych oraz innych zainteresowanych grup w działaniach na rzecz krajobrazu

• uwzględnienie pojęcia krajobrazu w politykach sektorowych, mających bezpośredni i pośredni wpływ na krajobraz (w planowaniu przestrzennym, gospodarce regionalnej, polityce kulturalnej, ekologicznej, społecznej, gospodarczej i in.)

ŚROSKI SPECJALNE

• podnoszenie świadomości społeczeństwa na temat wartości krajobrazów oraz zachodzących w nich zmian

• szkolenie w zakresie działań dotyczących krajobrazu (ochrony, zarządzania i planowania) edukacja krajobrazowa na różnych szczeblach,

• wiedza o krajobrazach na swoim terytorium (identyfikacja krajobrazów, określenie i analiza ich charakteru oraz rozpoznanie czynników przyczyniających się do ich zmiany)

• ocena zidentyfikowanych krajobrazów z uwzględnieniem ich swoistych wartości,

• współpraca międzynarodowa, transgraniczna, regionalna, lokalna; wdrażanie międzynarodowych programów krajobrazowych; rozwijanie wzajemne pomocy naukowej i technicznej i wymiany specjalistów

Działania

• najwyższym organem konwencji jest Konferencja Stron,

• podczas obrad konferencji Stron zasadniczym przedmiotem obrad jest ulepszenie procesu wdrażania zobowiązań wynikających z konwencji;

• podejmowanie wielu decyzji w sprawie realizacji celów i zasad konwencji

• promowanie idei krajobrazu w celu zwiększenia liczby państwa przystępujących do konwencji;

Od 2002 roku głównym forum państw-sygnatariuszy i miejscem międzynarodowej wymiany doświadczeń są spotkania warsztatowe (organizowanie regularnie, co pół roku przez różne kraje)

Seminaria narodowe, w trakcie których generowane są krajowe interdyscyplinarne dyskusje na tematy związane z krajobrazem; zostały np. zorganizowane seminaria narodowe w Armenii, Rosji, Rumunii, Albanii.

Wiele państw europejskich przystąpiło do realizacji prac badawczych i rozwojowych nawiązujących do sformułowań zawartych w EEK. Prace te dotyczą m.in.:

• identyfikacji krajobrazów,

• oceny krajobrazów,

• wypracowania standardów jakości krajobrazu

DZIAŁANIA REALIZACYJNE EEK W POLSCE

Słabe wdrażanie postanowień EEK dla polskiego prawa, istniejące przepisy prawne w bardzo ograniczonym stopniu pozwalają na realizację zasad i celów EEK

Szybko należy wdrożyć zasady i cele przepisów polskiego prawa, głównie w trzech ustawach: o ochronie przyrody, o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz Prawie ochrony środowiska.

Proponowane zmiany w:

1. ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

• wprowadzenie celu ochrony krajobrazu dobra wspólnego,

• wprowadzenie pojęć jednostek krajobrazowych

• wprowadzenie standardów jakości krajobrazu (standardy dla danego obszaru były by ustalane w studium uwarunkowań i kierunków rozwoju gminy

1. ustawie o ochronie przyrody

• zobowiązanie ministra do sporządzenia projektu krajowej polityki krajobrazowej wraz z programem działań; aktualizacja co 10 lat, małaby moc wiążącą dla strategii i planów oraz programów związanych z korzystaniem z zasobów środowiska, przyrody i krajobrazu

• zwiększenie efektywności ochrony krajobrazu w granicach obszarowych form ochrony przyrody

Podjęcie prac nad stworzeniem Czerwonej Księgi Krajobrazów Polskich z opisami najcenniejszych skali kraju było jednym z pierwszych kroków ku wdrażaniu celów i zasad EEK.

Pomysł Czerwonej Księgi Krajobrazów Polskich powstał w 2002 roku w Komisji Ochrony Krajobrazu. Przyrody Nieożywionej Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Pilotażowe prace przeprowadzono na zlecenie Ministra Środowiska w latach 2003-2004. Polegały one na sklasyfikowaniu rodzajów i typów, określeniu zakresu ich charakterystyki na wyborze kryteriów kwalifikujących krajobrazy do Czerwonej Księgi.

POJĘCIE SOZOLOGII

Sozologia – dziedzina uwzględniająca zagadnienia gospodarcze i techniczne, mające na celu dążenie, przez ochronę zasobów przyrody, do zabezpieczeń trwałości użytkowania tych zasobów (W. Goetel)

Sozologia – nauka o przyczynach i doraźnych skutkach, a także dalszych następstwach przemian zachodzących zarówno w naturalnych, jak i uprzednio już odkształconych układach przyrodniczych na mniejszych lub większych obszarach biosfery w wyniku działalności społecznej i gospodarczej człowieka oraz skutecznych lub przynajmniej możliwościach maksymalnego ich złagodzenia

Nauka ta wykorzystuje osiągnięcia innych dziedzin nauk nie tylko je zestawia, analizuje i syntetyzuje pod określonym kątem widzenia lecz także inicjuje i prowadzi specjalne kompleksowe badania, specyficzne dla jej własnych celów i potrzeb.

(W. Michajłow 1975)

POJĘCIE MAPY SOZOLOGICZNEJ

Mapy sozologiczne – odwzorowanie na płaszczyźnie różnych zjawisk przyrodniczych i antropogenicznych mających charakter degradacyjny dla środowiska, w celu optymalizacji informacji potrzebnych do jego prawidłowej ochrony (J. Stawin 1997 Zasady kartograficznego zdjęcia sozologicznego)

Mapy sozologiczna – są kartograficznymi opracowaniami przedstawiającymi przyczyny i skutki negatywnych przemian zachodzących w środowisku geograficznym pod wpływem działalności człowieka, a także sposoby ochrony naturalnych wartości tego środowiska (M. Stankiewicz 1983, 1986)

Mapy sozologiczne – są kartograficznymi opracowaniami przedstawiającymi stan środowiska przyrodniczego oraz przyczyny i skutki tak negatywnych jak i pozytywnych przemian zachodzących w tym środowisku pod wpływem różnego rodzaju działalności człowieka, a także sposoby ochrony naturalnych wartości tego środowiska (K. Trafas, A. Jankowski, R. Klimko, L.Kozacki, S. Żynda, A. Schwartz, W. Urbankowski 1989)

Mapa sozologiczna – jest mapą tematyczną przedstawiającą stan środowiska przyrodniczego oraz przyczyny i skutki – tak negatywnych, jak i pozytywnych – przemian zachodzących w środowisku pod wpływem różnego rodzaju działalności człowieka, a także sposoby ochrony naturalnych wartości tego środowiska.

PODZIAŁ MAP SOZOLOGICZNYCH

1. Podział wg charakteru prezentowanej informacji

1. Mapy analityczne:

• Kompleksowe – mapa czynników degradujących środowisko

• Jednozagadnieniowe – mapa hydrologiczna, mapa antropologiczna

1. Mapy syntetyczne (prognostyczne) :

• Kompleksowe – mapa dynamiki przemian degradacyjnych

• Jednozagadnieniowe – mapa prognozy degradacyjnych przekształceń powierzchni ziemi

1. Podział wg skali

1. Mapy szczegółowe

• 1:10 000 dla obszarów zurbanizowanych

• 1: 25 000 dla innych obszarów

1. Mapy przeglądowe

• 1:100 000

• 1:200 000

1. Mapy ogólne

• 1:500 000

• 1:1 000 000

• 1:2 000 000

Mapy sozologiczne wykonane w Polsce

1967 – mapa zaburzeń i zniszczeń w środowisku geograficznym woj. krakowskiego (5 map, 1:500 000)

1968 – kompleksowa mapa sozologiczna Babiogórskiego Parku Narodowego i obszarów przyległych (7 map, 1:10 000 i 1:25 000)

1968-1969 – kompleksowa mapa sozologiczna woj. krakowskiego (6 map, 1:300 000)

1969 – kompleksowa mapa zaburzeń i zanieczyszczeń środowiska geograficznego źródłowej części zlewni Wisły 1:25 000

1982 – Atlas sozologiczny miasta Sosnowca

1986 – mapa sozologiczna woj. leszczyńskiego 1:200 000

1988 – 1990 – mapa sozologiczna 1:50 000 Arkusz Piła

1990 – 1992 wydano 10 arkuszy wraz w objaśnieniem, w układzie 1965, obejmującymi prawie całe woj. poznańskie

1993 – 1996 – wydano ponad 50 arkuszy map w układzie 1965, które obejmowały obszary województw bydgoskiego, łódzkiego, katowickiego, kieleckiego, krakowskiego, nowosądeckiego i częstochowskiego

1994 –równolegle z analogową powstaje mapa cyfrowa (od 1993 roku za M. Kistowskim 1999), wykonana w programie MapInfo i opracowana w układzie arkuszowym 1942, którą zatwierdził Główny Geodeta Kraju w 1997 toku

1999 – powstają dwa arkusze cyfrowej mapy sozologicznej z woj. pomorskiego Kościerzyna i Krasin, w skali 1:50 000, w oprogramowaniu GIS MapInfo 4,1

Ośrodki sozologiczne w Polsce

KRAKÓW

• K. Brykowicz (1968, 1969, 1971, 1972) – UJ

• K. Waksmundzki (1967, 1968, 1969, 1971, 1972, 1973) – UJ

Autorzy Ci rozwijali kartograficzne metody:

• przedstawiania stanu środowiska;

• rozwoju procesów degradujących środowisko;

• ilustrowania tendencji do przekształceń środowieka;

• opracowali zasady kartograficznego zdjęcia sozologiczneho;

• opracowali tzw. kompleksowe mapy sozologiczne woj. krakowskiego i innych regionów

• K. Trafas (1989, 1996) – UJ

• projektowanie sygnatur sozologicznych;

• opracowanie legendy do mapy sozologicznej (współautor)

WARSZAWA

• S. Leszczycko (1971, 1974) IG PAN?

• J. Stawin (1974, 1975, 1977 – red) Instytut Kształtowania Środowiska

• K. Dąbrowska (1977) Instytut Kształtowania Środowiska

• L. Kastory (1977) Instytut Kształtowania Środowiska

Autorzy Ci rozwijali kartograficzne metody:

• Przedstawiania stanu środowiska,

• Rozwoju procesów degradujących środowisko

• Ilustrowania tendencji do przekształceń środowiska

• Opracowali zasady kartograficznego zdjęcia sozologicznego

• M. Stankiewicz (1983. 1986)

• Zajmował się pojęciem mapy sozologicznej i zakresem jej treści

POZNAŃ

• A. Schwartz (1986, 1989) - Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne

• W. Urbankowski (1986, 1989) - Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne

• L. Kozacki (1989, 1996) – UAM

• R. Klimko (1986, 1989, 1996) – UAM

• S. Żynda (1986, 1989, 1996) – UAM

Autorzy Ci zajmowali się:

• projektowaniem sygnatur sozologicznych,

• opracowaniem legend do map sozologicznych,

• sporządzaniem map sozologicznych

FIRMA GEOPOL Poznań

OPGK Koszalin

Pryzmat Rzeszów

KATOWICE

• W. Szczepański (1982)

• J. Babik (1982)

SOSNOWIEC

• A. Jankowski (1982, 1989, 1996) – UŚ

• sygnatury sozologiczne

• legenda do mapy sozologicznej

• sporządzanie map sozologicznych

GDAŃSK

• A. Kaczmarek (1999) – UG

• M. Kistowski (1999) – UG

• G. Krajewski (1999) – UG

Autorzy ci:

• projektowali sygnatury sozologiczne

• opracowali legendy do map sozologicznych

• sporządzali mapy sozologiczne

Instrukcje sporządzania map sozologicznych

1. Wytyczne techniczne K-3,6 Mapa sozologiczna w wersji analogowej i cyfrowej w skali 1:50 000, 1997 rok

2. Wytyczne techniczne GIS-4, Mapa sozologiczna Polski 1:50 000 w formie analogowej i numerycznej, 2005 rok

Mapy sozologiczne Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego

1990, mapa analogowa, skala 1:5 000, obejmuje zbiór elementów bez podziału na kategorie zagrożeń,

1995, mapa analogowa, skala 1:25 000, elementy podzielone na 5 grup – podział wzorowany na instrukcji, dodana grupa elementów ruchu turystycznego;

1999, mapa cyfrowa, skala 1:25 000, elementy podzielone na 5 grup – podział wzorowany na instrukcji, zmieniona kolejność grup w legendzie, dodana grupa elementów ruchu turystycznego

Mapy sozologiczne Brodnickiego Parsku Krajobrazowego

1997, mapa analogowa, skala 1:25 000, elementy podzielone na 5 grup – podział wzorowany na instrukcji, dodana grupa elementów ruchu turystycznego

2000, mapa cyfrowa, skala 1:25 000, elementy podzielone na 4 grupy – wzorowane na instrukcji, zmieniona kolejność grup w legendzie, wprowadzenie pełniejszej legendy do mapy sozologicznej, wprowadzenie nowych elementów do legendy np. utworzonych obiektów ochrony indywidualnej

Przykłady map sozologicznych opracowanych

pod kierunkiem prof. dr hab. L. Andrzejewskiego

• Kosiarska Jolanta, 1997, skala 1:10 000, Działdowo i okolice

• Marszelewska Alicja, 1998, skala 1:5 000, Lubawa

• Buzancowska Teresa, 1998, skala 1:25 000, gmina Biskupiec

• Podgórska Anita, 2000 , skala 1:50 000, ChPK, MicroStation

• Kapuścińska Małgorzata,1001, skala 1:15 000, Konin, CorelDraw

• Pokrzywnicka Kamila, 2001, skala 1:10 000, lewobrzeżna część Torunia, MapInfo

• Kwaśniewska Monika, 2002, skala 1:10 000, PN Boty Tucholskie, ArcView

• Racinowska Magdalena, 2003, skala 1:25 000, zlewnia reprezentatywna Strugi Toruńskiej, ArcView

• Piotrowski T., 2005, skala 1:25 000 gmina Czernikowo

• Korpal A., 2006, skala 1:10 000, Zaborski Park Krajobrazowy cz. N

pod kierunkiem prof. dr hab. J.Szupryczyńskiego

• Biesiadziński S., 2004, skala 1:10 000, Ciechocinek i okolice

CECHY LEGEND DO MAP SOZOLOGICZNYCH

• legendy do map wykonywane są w oparciu o wydane instrukcje

• legendy były zmieniane i dostosowywane do charakteru kartowanego obszaru

• różna liczba grup sygnatur

• różna zawartość znaków w poszczególnych grupach

• różne kolejności układy grup sygnatur

• wybrane obiekty, są wynikiem tylko bezpośredniego kartowania sozologicznego (np. rozmieszczenie śmieci)

• wybrane obiekty mają uaktualnione zasięgi, w odniesieniu do stanu z lat kartowania (np. jakość dróg)

• rozmieszczenie sygnatur zależy od specyfiki obszaru kartowania, długości czasu opracowania, liczby kartujących, rodzaju opracowania (opracowanie cyfrowe, a analogowe), wymagań zamawiającego opracowanie

ETAP I Prace wstępne

• ustalenie celu głównego i celów drugorzędnych;

• określenie metod pracy

• zapoznanie się z istniejącymi materiałami dotyczącymi obszaru i przedmiotu badać (publikacje, materiały kartograficzne, itp.)

• przygotowanie podkładów kartograficznych;

• przygotowanie sprzętu i materiałów

ETAP II Prace terenowe

• wstępne rozpoznanie obszaru kartowania terenowego;

• ustalenie harmonogramu prac terenowych;

• zebranie informacji dotyczących przedmiotu badać i będących w posiadaniu władz terenowych (np. gmin, nadleśnictw i innych);

• kartowanie terenowe (dokumentacja fotograficzna, lokalizacja i opis obiektu, rozmowy i wywiady)

ETAP III Cyfrowe opracowanie mapy sozologicznej

Główne założenia dla wykonywanej mapy cyfrowej

• budowa warstwowa („by każdy element mapy umieszczony był w innej warstwie stanowiącej osobny plik na dysku” Wytyczne Techniczne K-3.6,

• wykonana w środowisku projektowy ArcView

• możliwość wymiany danych z innymi programami GIS

Przygotowanie i obróbka rastra

• skanowanie

• rejestracja

• kalibracja rastra mapy

Budowa legendy do mapy sozologicznej (4 grupy wydzieleń oraz podgrupy)

1. Elementy środowiska naturalnego i zagospodarowania terenu;

• elementy uciążliwe dla środowiska

1. Elementy degradacji środowiska;

• degradacja powierzchni terenu

• degradacja powietrza

• degradacja wód

• degradacja świata roślin i zwierząt

1. Elementy ochrony środowiska

2. Elementy ruchu turystycznego i krajobrazu kulturowego

Walory mapy sozologiczne zlewni reprezentatywnej strugi toruńskiej dla zintegrowanego monitoringu środowiska

• wizualizuje przestrzenne rozmieszczenie obiektów degradacji o ochrony środowiska

• umożliwia wygenerowanie wybranych treści (warstw) mapy oraz och aktualizację

• pozwala na dokonywanie analiz przestrzennych, kierunków i trendów zmian środowiska

• umożliwia wymianę danych z innymi programami GIS

• jest podstawa dla dodawania kolejnych, nowych informacji do mapy w postaci nowych plików

WYKŁAD 5

Historia i znaczenie ekorozwoju

ŚWIAT

- Gottlieb (1993) doszukuje się początków koncepcji ekorozwoju w amerykańskim environmentaliźmie (ruchach środowiskowych) końca XIXw.

- Amerykańskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego (RPAA), Władze Tennessee Valley (TVA), Ruch Zielonych Miast, lata 20. XXw. zainteresowanie zrównoważonym rozwojem (choć termin ten nie był wówczas stosowany)

- Lata 50. i 60. dostrzeganie narastającego kryzysu cywilizacyjnego „Cicha wiosna” Rachel Carson (1962) ujawniające informacje o skrajnej degradacji środowiska. Koncepcja etyki środowiskowej określana też jako holistyczna etyka wspólnot autorstwa Aldo Leopolda i J. Bairda Callicota.

- Hippisowska subkultura „dzieci kwiatów” w USA oraz ruchy antykapitalistyczne w Europie Zachodniej

- 1969 raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta

- 1972 w konsekwencji raportu zorganizowano konferencję w Sztokholmie. Był to ważny krok w dochodzeniu do koncepcji ekorozwoju (na konferencji nie stosowano terminów ekorozwoju i rozwoju zrównoważonym). Powołano UNEP (Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych), który wraz z UNCTAD (Konferencją Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju) zorganizował w Cocoyac w Meksyku seminarium dotyczące zasobów środowiska i strategii rozwoju. Uznaje się, że w Cocoyac po raz pierwszy zastosowano termin rozwoju zrównoważony (sustainable development)

- Termin ekorozwoju wprowadzono na konferencji ONZ w Sztokholmie w 1972r. „Człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości, odpowiednich warunków życia w środowisku. Dobra jakość tego środowiska pozwala na życie w godności i dobrobycie. Stąd też człowiek ponosi wielką odpowiedzialność za ochronę i polepszenie środowiska tak dla obecnych, jak i przyszłych pokoleń”.

- Raporty Klubu Rzymskiego (wpływowi naukowcy, przedstawiciele biznesu) „Granice wzrostu” Meadowsów 1972, „Ludzkość w punkcie zwrotnym” M. Mesarovica i E. Pestela 1974, „Kształtowanie ładu międzynarodowego” J. Tinbergena 1976.

- 1978 w trakcie przeglądu Programu Środowiskowego Narodów Zdjednoczonych wprowadzono termin eco-development, czyli ekorozwój (Mebratu 1998)

- Pojęcie ekorozwoju sformułowano w 1975r. na III Sesji Zarządzającej Programem Ochrony Środowiska ONZ. Przyjęto, że społeczeństwo realizujące ideę ekorozwoju:

- uznaje nadrzędność wymogów ekologicznych, których nie należy zakłócać przez wzrost cywilizacyjny oraz kulturalny i gospodarczy

- jest zdolne do samosterowania swoim rozwojem w celu utrzymania homeostazy i symbiozy z przyrodą

- respektuje oszczędną produkcję i konsumpcję oraz wykorzystywanie odpadów

- dba o przyszłościowe konsekwencje podejmowanych działań

- W koncepcji „Światowej strategii ochrony przyrody” (1985), przyjętej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów sformułowano jedną z pierwszych definicji trwałego rozwoju (sustainable development). Był to bodziec do powołania WCED.

- Światowa Karta Przyrody – dokument pod auspicjami ONZ przyjęty w 1982r:

-przyroda powinna być szanowana i jej istotnych procesów nie należy zmieniać na gorsze

- Komisja Brundtlanda w tzw. Raporcie Brundtlanda najpopularniejsza i najczęściej przytaczana definicja trwałego i zrównoważonego rozwoju

- lata 80. i 90. XX wieku tworzyła i rozwijała koncepcję ekorozwoju na scenie naukowej, politycznej (William Clinton i Al. Gore w USA lub przedstawiciele „partii zielonych” w Niemczech, np. Joschka Fischer)

- 1983 powołanie Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju (WCED) Organizacji Narodów Zjednoczonych. W 1987r. WCED opublikowała raport „Nasza wspólna przyszłość”, który definiował rozwój zrównoważony jako: „rozwój zgodny z potrzebami obecnych pokoleń, nie umniejszający możliwości przyszłych pokoleń dla zaspokajania swoich potrzeb”

- WCED zorganizowała konferencję „Środowisko i rozwój” w Rio de Janeiro w czerwcu 1992r. Przyjęto dokumenty: Deklarację z Rio w Sprawie Środowiska i Rozwoju, Agendę 21 i Deklarację o Ochronie Lasów.

Wybrane zasady Deklaracji z Rio oraz Agendy 21 istotne dla kształtowania polityki ekologicznej w Polsce:

- traktowania środowiska jako nierozłącznej części procesów rozwojowych

- eliminowania modeli produkcji i konsumpcji, zakłócających trwały i zrównoważony rozwój

- swobodnego przepływu osiągnięć nauki i techniki, szczególnie nowych technologii i systemów organizacji

- dostępu obywateli do informacji o środowisku i możliwości ich uczestnictwa w procesach podejmowania decyzji dotyczących środowiska

- dostosowywania prawnych standardów środowiska i ograniczeń w korzystaniu z niego do możliwości przyrodniczych i potrzeb rozwojowych

- „zanieczyszczający płaci” i „użytkownik zasobów naturalnych płaci”

Podstawowe porażki obrad w Rio według:

1. Andrzeja Kassenberga:

- brak zgody na szybkie ograniczenie emisji dwutlenku węgla

- fiasko rozmów o przepływie dodatkowych 125mld USD rocznie z krajów bogatych do biednych

- brak dyskusji na temat zmian stylu życia

- nieudaną próbę pokonania dominującej pozycji wielkiego biznesu

- brak wprowadzenia zakazu importu i eksportu odpadów

- pominięcie kwestii energetyki i broni jądrowej

1. Denisiuka, który twierdzi, iż system wolnego rynku, swobodnego przepływu pieniądza, towarów i ludzi oraz współczesny system bankowy nie są w stanie skutecznie rozwiązywać nabrzmiałych problemów ochrony środowiska

2. Kozłowskiego, podkreślając kontynuację takich procesów sprzecznych z ideą ekorozwoju, jak:

- załamanie się mechanizmu finansowania Agendy 21 w wyniku odmowy przez większość krajów przeznaczenia 0,7% PNB na rzecz globalnego programu ochrony środowiska

- nie sprawność systemu finansowania, wyrażoną kontynuowaniem przez Globalny Fundusz Środowiskowy wcześniejszych działań Banku Światowego

- dalszy wzrost napięć politycznych między krajami Północy i Południa

Konwencją o różnorodności biologicznej – nowy kierunek w ochronie przyrody: ochrona różnorodności biologicznej. Konwencja ta została przedłożona na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992r, a w 1993r. stała się aktem prawa międzynarodowego

Zgodnie z konwencją, różnorodność biologiczna powinna być chroniona na poziomie genetycznym, gatunkowym i krajobrazowym. Nastąpiło rozszerzenie ochrony na całość biosfery, a tym samym na całość krajobrazu (przyroda nieożywiona warunkuje istnienie przyrody ożywionej, a więc też powinna być zachowana).

Nowoczesne podejście do ochrony przyrody w niej zawarte było ściśle powiązane z ideą zrównoważonego rozwoju.

WCED w latach 90. zorganizowała jedenaście konferencji poświęconych wdrażaniu zasad ekorozwoju. Panowały i pogłębiały się pewne niekorzystne trendy.

- Konferencji Rio w Nowym Jorku w 1997r.

- 2002 Johannesburgu – mającym na celu podsumowanie działań w ciągu 10lat po konferencji w Rio de Janeiro

W skali globalnej w dziesięcioleciu 1992-2001 postępowały negatywne procesy wynikające z:

- wzrostu emisji dwutlenku węgla, m.in. odpowiadającego za ocieplenie klimatu

- wzrostu zanieczyszczeń środowiska spowodowanych rozwojem transportu, głównie motoryzacji

- degradacji i wyniszczania lasów, szczególnie równikowych

- obniżania się różnorodności biologicznej planety w wyniku zagłady kolejnych gatunków

- nasilania się konsumpcyjnego stylu życia w krajach wysoko uprzemysłowionych

- zbyt małego, wobec narastających zagrożeń, wzrostu społecznej świadomości ekologicznej

- braku realizacji zobowiązań państw bogatych przyjętych w Rio de Janeiro 1992r.

EUROPA

- W Europie „lokomotywami” ekorozwoju są: Dania, Szwecja, Holandia, Niemcy, Austria

- Zasady ekorozwoju wprowadzone są do ogólnego prawa wspólnotowego. Intensywność takich działań rozpoczyna się wyraźnie w latach 90.

- Transformację EWG w UE reguluje Jednolity Akt Europejski (Traktat w Maastricht z 1992r.), w którym określono podstawy polityki ekologicznej Unii Europejskiej, której zadaniem jest: „popieranie harmonijnego i zrównoważonego oraz trwałego i nie inflacyjnego rozwoju gospodarczego z poszanowaniem środowiska”. Działania prowadzące do tego to:

- zachowanie, ochrona i poprawa jakości środowiska

- ochrona zdrowia człowieka

- rozważne i racjonalne użytkowania zasobów naturalnych

- zmniejszenie lub wyeliminowanie trans granicznych przepływów zanieczyszczeń

Inne akty i ustalenia UE w sprawie rozwoju zrównoważonego:

- 1997 Traktat Amsterdamski uznaje postanowienia o zrównoważonym rozwoju za zadanie UE

- V Program Polityki i Działań w stosunku do Środowiska i Zrównoważonego Rozwoju UE na lata 1992-2000

- VI Program działań Środowiskowych UE z 2001r., definiował cele i priorytety polityki środowiskowej na kolejne 5-10lat. Jednym z głównych priorytetów jest „zrównoważone użytkowanie zasobów naturalnych i zarządzanie nimi”

Program	Priorytety
I Program Działań na Rzecz Środowiska (1973-1976)	- budowa strategii kontroli zanieczyszczeń - sprecyzowanie zasad wspólnej polityki ekologicznej - opracowanie standardów i regulacji środowiskowych
II Program Działań na Rzecz Środowiska (1976-1981)	- określenie priorytetów w poszczególnych dziedzinach ochrony środowiska - określenie kierunków zmian w strukturze gospodarki i w technologii
III Program Działań na Rzecz Środowiska (1982-1986)	- dokładne określenie priorytetów w ochronie wód, powietrza, przed hałasem, odpadami, niebezpiecznymi materiałami chemicznymi - sprecyzowanie zasady międzypokoleniowej trwałości środowiska, rozwój technologii ochrony środowiska
IV Program Działań na Rzecz Środowiska (1987-1992)	- integracja polityki ekologicznej z polityką społeczną i gospodarczą - rozwój instrumentów ochrony środowiska (opłat, dotacji itd.) - opracowanie procedur ocen oddziaływania inwestycji na środowisko - zapewnienie dostępu opinii publicznej do informacji o środowisku
V Program Działań na Rzecz Środowiska (1993-2000)	- rozwój zrównoważony - zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi - zintegrowane zwalczanie zanieczyszczeń i zapobieganie powstawaniu odpadów - poprawa jakości środowiska na terenach zurbanizowanych - zmniejszenie zużycia energii z zasobów nieodnawialnych - ekologizacja przemysłu, energetyki, transportu, rolnictwa, turystyki
VI Program Działań na Rzecz Środowiska (2001-2010)	- powstrzymanie zmian klimatu - ochrona przyrody i bioróżnorodności - środowisko i zdrowie - zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych - dematerializacja gospodarki - ekologiczna reforma podatkowa i bodźce finansowe – udział przedsiębiorstw i konsumentów w ochronie środowiska

Cztery podstawowe etapy ekorozwoju według B. Zaufala (1986)

1. Programowanie celów

- dalszy rozwój społeczno-gospodarczy kraju

- odejście od surowo-energetycznego sposobu życia

- rewizja życia gospodarczego

- powinność ochrony środowiska przyrodniczego

- potrzeba przyjęcia ascezy ekologicznej jako przeciwieństwa postaw konsumpcyjnych

b) badanie środowiska przyrodniczego

- rozwój badań syntetycznych i systemowych, wykorzystanie ich wyników w planowaniu przestrzennym i planowaniu gospodarczym

- potrzeba określenia praw funkcjonowania przyrody i zachowania jej równowagi

- badania nad prawidłowym funkcjonowaniem przyrody, czyli potrzeba zachowania według Andrzejewskiego zdolności produkcji biomasy, zdolności regeneracyjnej eksploatowanych systemów ekologicznych, równowagi ekologicznej, zasobów informacji genetycznej i ekologicznej, pełnego obiegu materii w ramach możliwie małego obszaru

c) prognozowanie zmian w środowisku, nowa dziedzina nauki nazywana Enviromental Impact Assessment, czyli ocena oddziaływania na środowiska, której początek dał M. Zakrzewski. Powinny być wykonywane dla każdego zamierzenia inwestycyjnego i na etapie programowania inwestycji, sporządzania założeń techniczno-ekonomicznych oraz szczegółowych projektów lokalizacyjnych i technologicznych.

Obecnie wykonywane OOS rozpatrywane są na szczeblu centralnym przez specjalną komisję przy Ministerstwie Środowiska

Każde lokalizowanie działalności w przestrzeni, by wybór lokalizacji:

- w jak najmniejszym stopniu naruszał i uszczuplał zasoby i walory środowiska przyrodniczego i kulturowego

- minimalizował koszty uzdatniania i przystosowywania zasobów środowiskowych do prowadzenia działalności

- minimalizował istniejące bądź eliminował potencjalne sytuacje konfliktowe, polegające na utracie zasoby lub pogorszeniu jakości elementu środowiska, ważonego dla innego użytkownika

- nie tworzył nowych i eliminował istniejące progi rozwojowe oraz bariery środowiskowe

- umożliwiał dopasowanie działalności do warunków i cech środowiska

- ograniczał istniejące i eliminował potencjalne zagrożenia zdrowotne

d) działania realizacyjne, trzy etapy stosunku społeczeństwa do przyrody:

technokratyzm przyrodniczy – eksploatacja i niszczenie przyrody, przy kontynuacji wariantu surowcowo-energetycznego w Polsce przewidywany ok. 2010r.

minimum ekologiczne – wyhamowanie procesów niszczących, zaczną działać procesy samoregulujące przyrody i nastąpi samorzutna odbudowa środowiska przyrodniczego, określany początek ok. 1991r.

ekorozwój – wprzęgnięcie sił przyrody do rozwoju społeczno-gospodarczego, funkcjonowanie przyrody będzie sterowane na podstawie rządzących nią praw ekologicznych

Koncepcja ekorozwoju zmieniła podejście polityków, przedstawicieli gospodarki do wzajemnych relacji między rozwojem a środowiskiem przyrodniczym.

Koncepcje:

1. ekonomii środowiskowej

-badanie ekonomicznych teorii, zachowania środowiska

-zakaz traktowania zasobów środowiska jako kapitału „darmowego”, co miało miejsce w ekonomii socjalistycznej i kapitalistycznej

1. polityki ekologicznej

-rozwoju społeczno-gospodarczego, polegające na wypracowaniu takich zasad rozwoju gospodarczego, które uwzględniać będą rozumne i oszczędne gospodarowanie zasobami środowiska

-konieczność implementacji polityki ekologicznej do wszystkich polityk sektorowych państwa i regionów. Ważna jest regionalizacja ekopolityki

1. eko-społecznej gospodarki rynkowej

- ukierunkowanie go na dobro wspólne człowieka i przyrody, równoważenie potrzeb materialnych i ideowych ludzi

-zdaniem Michnowskiego, czynnikiem działań na rzecz rozwoju nie byłby kapitał, ale informacja oraz powszechna myśl i praca ludzka

Istnieją różne podejścia do terminów ekorozwoju i rozwoju zrównoważonego:

- generalne

- szczegółowe

- bazujące na teorii systemów i cybernetyce

- oparte na teorii nauk ekonomicznych

- podkreślające duchowy aspekt ekorozwoju

- podejmujące próbę integracji różnych aspektów działalności człowieka w środowisku przyrodniczym

PARADYGMATY (pewniki) rozwoju wg Kistowskiego zawierające się w jego definicjach:

- ekorozwój jest typem rozwoju społeczno-gospodarczego, a więc jest realizowany przez człowieka i przebiega w technosferze, która musi być traktowana jako część środowiska przyrodniczego

- ekorozwój jest koncepcją międzypokoleniową, może być realizowany przy zachowaniu równowagi w uwzględnianiu potrzeb przyszłych pokoleń z potrzebami obecnie żyjących ludzi

- ekorozwój jest procesem integrującym wszelkie działania człowieka, ekologicznej, społecznej, gospodarczej i przenikającej je sferze przestrzennej

- ekorozwój powinien prowadzić do maksymalnego zrównania możliwości zaspokajania potrzeb wszystkich mieszkańców Ziemi, aktualna nierealność tego założenia wynika ze stanu świata

Rozwój zrównoważony tłumaczony w Polsce z angielskiego „sustainable development” (rozwój trwały) jest historycznie wcześniejszy niż ekorozwój. Pojęcie rozwój zrównoważony stosuje się od 1973r.

Ekorozwój „Eco-development” po raz pierwszy użyto w przeglądzie programu środowiskowego ONZ z 1978r.

Według Kozłowskiego funkcjonują co najmniej trzy pojęcia zrównoważonego rozwoju:

a) ujęcie Kościoła katolickiego w doktrynie humanistycznego rozwoju, założenia humanistycznego rozwoju przedstawiono w encyklice Populorum progressio, a rozwinięto je w encyklice Sollicitudo rei socialis

b) szerokie ujęcie SD zgłaszane przez organizacje ekologiczne przed konferencją w Rio w 1992r.

c) wąskie ujęcie SD wyrażone w Agendzie 21, mówi się o wymiarze globalny, narodowym, regionalnym i lokalnym strategii ekorozwoju

- wymiar globalny

- wymiar narodowy

- wymiar regionalny

- wymiar gminny

POLSKA

• lata 60. Walery Goetel (1963,1966) sformułował koncepcję sozologii i sozotechniki. Autor ten głosił rewolucyjne idee w kwestii rozwoju zharmonizowanymi z prawami przyrody, które zostały zaprzepaszczone.

• 1979 opracowanie przez Ligę Ochrony Przyrody przy współpracy grupy naukowców „Raportu o stanie środowiska w Polsce: skierowanego do Rady Państwa

• 1980 powstaje Polski Klub Ekologiczny, który w swoim programie działania zapisał ideę ekorozwoju

• Lata 1985-89

- pierwsze w Polsce publiczne prezentacje zasad ekorozwoju

- opracowanie kodeksu ekorozwoju

- pierwsza koncepcja ekorozwoju w polskich warunkach

• Do 1989r. rozwój koncepcji był niemożliwy. Zasoby i walory środowiska przyrodniczego traktowano „przedmiotowo”.

• Schyłek lat 90. krytyczne raporty InE, konieczność dostosowania się Polski do wymogów prawa międzynarodowego głównie w procesie akcesyjnym do UE

• Lata 1990-1991 w czasie sejmu i rządu kontraktowego ministrem środowiska był profesor Stefan Kozłowski. Sejm przyjął w tym czasie:

- I Politykę Ekologiczną Państwa

- nową ustawę o ochronie przyrody

- ustawę o lasach i o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska

- stworzył w kraju przez fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej i Ekofundusz podwaliny pod system finansowania ochrony środowiska

- 1990 zespół Bochniarza i Kassenberga z pomocą ekspertów amerykańskich sformułował deklarację ekorozwoju „Środowisko a rozwój Polski”

- 1991 z inicjatywy Kassenberga powstaje Instytut na rzecz Ekorozwoju (InE)

Opierając się na Polityce ekologicznej państwa z 1990r. ustalono podstawowe zasady ekorozwoju:

Zasada główna ekorozwoju – obowiązek ochrony środowiska nie może być traktowany jako pozostający w konflikcie z interesami gospodarki, lecz stanowi element prawidłowego gospodarowania, a wszelka działalność naruszająca ten obowiązek jest bezwzględnie nielegalna

Zasada uwzględniania wymogów środowiska w działalności planistycznej – uwzględnianie w znacznie większym stopniu niż dotychczas w planowaniu przestrzennym problemów gospodarowania zasobami środowiska

Zasada praworządności – każdy przepis prawny powinien być ściśle przestrzegany bez stosowania odstępstw i wyjątków z tytułu przekroczenia

Zasada odpowiedzialności sprawcy – „zanieczyszczający płaci” oznacza przyjęcie przez zanieczyszczającego środowiska pełnej odpowiedzialności materialnej za skutki degradacji środowiska. Odpowiedzialność ta będzie dotyczyć: obywatela, gospodarstwa domowego, jednostki organizującej życie obywateli, producenta i usługodawcy

Zasada likwidacji zanieczyszczeń u źródła – zaleca:

- unikania wytwarzania zanieczyszczeń

- stosowania recyklingu

Zasada ekonomizacji – dotyczy wykorzystywania mechanizmu rynkowego z zachowaniem niezbędnego interwencjonizmu rynkowego. Będzie się kształtować politykę za pomocą mechanizmów rynkowych przez:

- odpowiednie systemy opłat za korzystanie ze środowiska

- wprowadzenie preferencyjnych kredytów i subwencji inwestycyjnych

- stosowanie zróżnicowania podatkowego

- stosowanie systemu depozytowego

- wprowadzenie rynku uprawnień

- wprowadzenie narzutu ekologicznego od paliw

Zasada regionalizmu – dotyczy trzech rodzajów obszarów:

- obszaru ekologicznego zagrożenia

- obszarów o dużych walorach przyrodniczych

- obszarów pośrednich

Każdy region ma prawo do własnej polityki społeczno-gospodarczej, np. cenowej i ekologicznej.

Zasada uspołecznienia – ma być „realizowana przez stworzenie instytucjonalnych i prawnych warunków udziału obywateli, grup społecznych i organizacji pozarządowych w całym procesie ochrony i kształtowania środowiska, przez edukację ekologiczną, budzenie świadomości i wrażliwości ekologicznej oraz generalnie budowanie nowej etyki zachowań wobec środowiska”

Zasada wspólnego rozwiązywania europejskich i globalnych problemów ochrony środowiska – oznacza konieczność ścisłej współpracy międzynarodowej, np. przez przestrzeganie konwencji dotyczących ochrony środowiska

Rozszerzenie zasady „zanieczyszczający płaci”

Zasada przezorności

Zasada pomocniczości

• Lata 1992-2000 stagnacja w rozwoju koncepcji jedynie apele intelektualistów i naukowców

- Apel Warszawski 1993 sformułowany przez Lesława Michnowskiego na Światowym Kongresie Uniwersalizmu w Warszawie

- 1996r. przez Komitet Naukowy „Człowiek i Środowisko” PAN opracował prognozę ostrzegawczą zmian środowiskowych warunków życia człowieka na początku XXI w.

- memoriał w sprawie strategii wprowadzania ekorozwoju w Polsce autorstwa Kozłowskiego, poszerzony i uaktualniony w 2001r.

- manifest Ochrony Przyrody Ludwika Tomiałojcia

• Przyjęta w 1997r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza, że państwo „zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”

• długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju Polski do 2025r.

• II Polityka Ekologiczna Państwa

WYKŁAD 6

„II polityka ekologiczna państwa”. Dokument ten definiuje na nowo zasady polityki ekologicznej, formułuje jej cele ogólne:

Do głównych, strategicznych działań zalicza się w nim:

- kształtowanie polityki ekologicznej, aby sprzyjała przybliżaniu się rozwoju kraju do modelu rozwoju zrównoważonego

- poprawę jakości środowiska

- ograniczenie presji konsumpcji na środowisko poprzez kształtowanie proekologicznych wzorców

- zapewnienie społeczeństwu dostępu do informacji o środowisku oraz do udziału w podejmowaniu decyzji

- utrzymanie zgodności polskiej polityki ekologicznej z kierunkami i zakresem działań przyjętych w polityce ekologicznej Unii Europejskiej

Głównym celem „II polityki ekologicznej państwa” jest wytyczenie podstaw dla wdrożenia strategii zrównoważonego rozwoju kraju

Realizacja tej koncepcji stworzy dla naszego kraju określone szanse

- na uzyskanie dalszej poprawy stanu środowiska i dobrych wskaźników w zakresie racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi (niskich wskaźników energochłonności, materiałochłonności i wodochłonności) oraz dochodu narodowego, m.in. poprzez przyjęcie i wdrożenie standardów UE w dziedzinie ochrony środowiska

- na uzyskanie większych korzyści gospodarczych i społecznych, z tytułu racjonalnego wykorzystania znacznych zasobów różnorodności biologicznej

Ważnym walorem „II polityki ekologicznej państwa” jest precyzyjne określenie zasad, jakimi powinna się kierować w przeciągu najbliższych dwudziestu-trzydziestu lat. Do najważniejszych zasad zaliczono m.in.:

Zrównoważonego rozwoju

Przezorności

Wysokiego poziomu ochrony środowiska

Integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi

Równego dostępu do środowiska przyrodniczego

„Zanieczyszczający płaci”

Uspołecznienia polityki ekologicznej

Stosowania najlepszych dostępnych technik

Subsydiarności

Prewencji

Skuteczności ekologicznej i efektywności

W „II polityki ekologicznej państwa” ustalone zostały szczegółowe cele operacyjne, rozpisane w trzech horyzontach czasowych:

- krótkookresowym – wokół zadań związanych z przygotowaniem do członkowstwa w UE

- średniookresowym – cele dotyczą zadań związanych z realizowaniem przez Polskę wdrożenia prawa ochrony środowiska UE

- długookresowym – cele stanowią przesłanki dla perspektywicznej strategii zrównoważonego rozwoju kraju

Uszczegółowioną formą „II polityki ekologicznej państwa” okazała się znowelizowana, przyjęta w maju 2003r., Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektyw na lata 2007-2010.

Znalazły się w niej następujące zagadnienie:

- ochrona dziedzictwa przyrodniczego

- zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii

- środowisko i zdrowie

- przeciwdziałanie zmianom klimatu

- ocena realizacji polityki ekologicznej

- nakłady na realizację polityki ekologicznej państwa

III polityka ekologiczna Polski w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016

1. Kierunki działań systemowych

2. Ochrona zasobów naturalnych

3. Poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego

4. Nakłady na realizację polityki ekologicznej

A) KIERUNKI DZIAŁAŃ SYSTEMOWYCH

1.1. Uwzględnienie zasad ochrony środowiska w strategiach sektorowych

1.2. Aktywizacja rynku na rzecz ochrony środowiska

1.3. Zarządzanie środowiskowe

1.4. Udział społeczeństwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska

1.5. Rozwój badań i postęp techniczny

1.6. Odpowiedzialność za szkody w środowisku

1.7. Aspekt ekologiczny w planowaniu przestrzennym

1.1.

Cele średniookresowe do 2016r.

- projekty dokumentów strategicznych wszystkich sektorów gospodarki będą poddane procedurze oceny oddziaływania na środowisko

Kierunki działań w latach 2009-2012

- rozwój metodologii wykonywania ocen oddziaływania na środowisko dla dokumentów strategicznych

- szkolenia dla projektodawców dokumentów oraz dla osób oceniających

1.2.

Cele średniookresowe do 2016r.

- uruchomienie takich mechanizmów prawnych, ekonomicznych i edukacyjnych, które prowadziłyby do rozwoju proekologicznej produkcji towarów oraz do świadomych postaw konsumenckich zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego

Kierunki działań w latach 2009-2012

- zastosowanie systemu „zielonych zamówień” w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego organizowanych przez wszystkie instytucje ze środków publicznych

- eliminacja z rynku wyrobów szkodliwych dla środowiska

- promocja tworzenia „zielonych miejsc pracy” z wykorzystaniem funduszy UE

- promocja transferu do Polski najnowszych technologii służących ochronie środowiska przez finansowanie projektów w ramach programów unijnych

- wykonanie analizy dotyczącej możliwości wprowadzenia w Polsce „zielonej” reformy podstawowej

- przeprowadzenie ogólnopolskiej kampanii społecznej kształtującej zrównoważone wzorce konsumpcji

- wprowadzenie etykiet informujących o produktach ekologicznych i ich promocja wśród społeczeństwa

- opracowanie krajowego planu wycofania proszków do prania zawierających fosforany

1.3.

Cele średniookresowe do 2016r.

- jak najszersze przystępowanie do systemu EMAS, rozpowszechnianie wiedzy wśród społeczeństwa o tym systemie i tworzenie korzyści ekonomicznych dla firm i instytucji będących w systemie

EMAS – (Wspólnotowy System Eko-zarządzania i Audytu) to system zarządzania środowiskowego, w którym dobrowolnie mogą uczestniczyć organizacje. Główny założeniem systemu jest wyróżnienie tych organizacji, które wychodzą poza zakres minimalnej zgodności z przepisami i ciągłe doskonałą efekty swojej działalności środowiskowej

Kierunki działań w latach 2009-2012

Stworzenie mechanizmów stymulujących przystępowanie przedsiębiorstw i instytucji do systemów zarządzania środowiskowego poprzez:

- wprowadzanie „zielonych zamówień” promujących w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego firmy posiadające certyfikaty zarządzania środowiskowego przez uzyskanie przez nie dodatkowych punktów.

- upowszechnienie wśród społeczeństwa logo EMAS i normy ISO 14001, a także logo CP jako znaków jakości środowiskowej firmy będącej wytwórcą danego wyrobu lub świadczącej określoną usługę

- podniesienie prestiżu instytucji publicznej posiadającej certyfikat zarządzania przez akcje wśród społeczeństwa dotycząca znaczenia takiego certyfikatu

- ograniczenie częstotliwości kontroli, w zakresie ochrony środowiska, podmiotów posiadających certyfikaty zarządzania środowiskowego i uproszczenie trybu ich kontroli

- ograniczenie kosztów związanych z wdrożeniem systemów zarządzania środowiskowego przez przedsiębiorstwa i instytucje

1.4.

Cele średniookresowe do 2016r.

Głównym celem jest podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa, zgodnie z zasadą „myśl globalnie, działaj lokalnie” prowadzącą do:

- proekologicznych zachowań konsumenckich

- prośrodowiskowych nawyków i pobudzenia odpowiedzialności za stan środowiska

- organizowania akcji lokalnych służących ochronie środowiska

- uczestniczenia w procedurach prawnych i kontrolnych dotyczących ochrony środowiska

Kierunki działań w latach 2009-2012

Warunkami spełniania celów średniookresowych są:

- doskonalenie metod udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie przez wszystkie instytucji publiczne

- rozwój szkolnej edukacji w zakresie ochrony środowiska, dostępu do informacji o środowisku oraz kształtowanie zachowań zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju

- promowanie etykiet znakujących aspekt środowiskowy produktów w celu ułatwienia konsumentom zachowań proekologicznych

- finansowe wspieranie przez fundusze ekologiczne projektów realizowanych przez organizacje pozarządowe

- zapewnienie udziału pozarządowych organizacji ekologicznych we wszystkich gremiach podejmujących decyzje dotyczące ochrony środowiska

- szkolenia dla pracowników instytucji publicznych oraz przedsiębiorców w zakresie przepisów o dostępie społeczeństwa do informacji o środowisku

- ściślejsza współpraca z dziennikarzami w zakresie edukacji ekologicznej wszystkich grup społecznych – większe niż dotąd zaangażowanie w tym zakresie funduszy ekologicznych

1.5.

Cele średniookresowe do 2016r.

- zwiększenie roli polskich placówek badawczych we wdrażaniu ekoinnowacji w przemyśle oraz w produkcji wyrobów przyjaznych dla środowiska

- doprowadzenie do zadowalającego stanu systemu monitoringu środowiska

Kierunki zadań na lata 2009-2012

Realizacja ww. celów wymaga podjęcia następujących działań:

- uruchomienie systemu zagranicznych stypendiów naukowych dla najlepszych absolwentów uczelni związanych z ochroną środowiska

- umożliwienie finansowania przez fundusze ekologiczne wdrażania ekoinnowacji opracowanych w polskich placówkach naukowo-badawczych

- zwiększenie wymiany zespołów badawczych z najlepszymi zagranicznymi instytutami

- doposażenie w nowoczesną aparaturę naukową instytutów, uczelni i systemów monitoringu

- wspieranie platform technicznych jako miejsca powstawania rozwiązań innowacyjnych przez ośrodki naukowe i jednostki gospodarcze

- wdrożenie systemu informatycznego resortu „Środowisko”, w tym wdrożenie Systemu Informatycznego Inspekcji Ochrony Środowiska „EKOINFONET”

- uruchomienie krajowego systemu monitorowania technologii środowiskowych

1.6.

Cele średniookresowe do 2016r.

- stworzenie systemu prewencyjnego, mającego na celu zapobieganie szkodom w środowisku i sygnalizującego możliwość wystąpienia szkody

- koszty naprawy szkody w środowisku muszą w pełni ponieść jej sprawcy

Kierunki działań w latach 2009-2012

- zakończenie prac nad pełną transpozycją przepisów dyrektywy 2004/35/WE do ustawodawstwa polskiego przez nowelizację ustawy o zapobieganiu i naprawie szkód w środowisku

- stworzenie bazy danych o szkodach w środowisku i działaniach naprawczych

- prowadzenie szkoleń na temat odpowiedzialności sprawcy za szkody w środowisku dla pracowników administracji, sądownictwa oraz podmiotów gospodarczych

- wzmocnienie kadrowe i aparaturowe inspekcji Ochrony środowiska pozwalające na pełną realizację zadań kontrolnych

- zapewnienie w budżecie państwa środków na rekultywacje terenów zanieczyszczonych przed 30 kwietnia 2007r.

1.7.

Cele średniookresowe do 2016r.

- przywrócenie właściwej roli planowania przestrzennego na obszarze całego kraju, w szczególności dotyczy to miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które powinny być podstawą lokalizacji nowych inwestycji

Kierunki działań w latach 2009-2012

- wdrożenie wytycznych metodycznych dotyczących uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego wymagań ochrony środowiska i gospodarki wodnej, w szczególności wynikających z opracowań ekofizjograficznych, prognoz oddziaływania na środowisko

- wdrożenie przepisów umożliwiających przeprowadzanie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko już na etapie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

- zatwierdzenie wszystkich obszarów europejskiej sieci Natura 2000 oraz sporządzenie dla nich planów ochrony

- wdrożenie koncepcji korytarzy ekologicznych

- uwzględnianie obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi

- określenie zasad ustalenia progów tzw. chłonności środowiskowej oraz pojemności przestrzennej zależnie od typu środowiska

- wprowadzenie mechanizmów ochrony zasobów złóż kopalin przed zagospodarowaniem powierzchni uniemożliwiającym przyszłe wykorzystanie

- uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego wyników monitoringu środowiska, w szczególności w zakresie powietrza, wód i hałasu

B) OCHRONA ZASOBÓW NATURALNYCH

2.1. Ochrona przyrody

2.2. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów

2.3. Racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi

2.4. Ochrona powierzchni ziemi

2.5. Gospodarowanie zasobami geologicznymi

2.1.

Cele średniookresowe do 2016r.

- zachowanie bogatej różnorodności biologicznej polskie przyrody na różnych poziomach organizacji: na poziomie wewnątrzgatunkowym, gatunkowym i ponadgatunkowym, wraz z umożliwieniem zrównoważonego rozwoju gospodarczego kraju, który w sposób niekonfliktowy współistnieje z różnorodnością biologiczną

Kierunki działań w latach 2009-2012

- dokończenie inwentaryzacji i waloryzacji różnorodności biologicznej Polski

- przywracanie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków na obszarach chronionych wraz z zachowaniem zagrożonych wyginięciem gatunków oraz różnorodności genetycznej roślin, zwierząt i grzybów

- przywracanie drożności lądowych i wodnych korytarz ekologicznych umożliwiających przemieszczanie się zwierząt i funkcjonowanie populacji w skali kraju

- egzekwowanie wymogów ochrony przyrody w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz rygorystyczne przestrzeganie zasad ochrony środowiska

- wypracowanie metod skutecznej ochrony cennych przyrodniczo zadrzewień przydrożnych oraz terenów tworzenia krajowej sieci obszarów chronionych uwzględniająca utworzenie nowych parków narodowych i rezerwatów

- planowanie ratyfikacji porozumienia o ochronie afrykańsko-azjatyckich wędrownych ptaków wodnych, wynikającego z Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt

- wdrożenie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej

2.2.

Cele średniookresowe do 2016r.

- dalsze prace w kierunku racjonalnego użytkowania zasobów leśnych przez kształtowanie ich właściwej struktury gatunkowej i wiekowej, z zachowaniem bogactwa biologicznego

Kierunki działań w latach 2009-2012

- realizacja przez Lasy Państwowe „Krajowego programu zwiększenia lesistości”

- dostosowanie składu gatunkowego drzewostanu do siedliska

- zwiększenie różnorodności genetycznej i gatunkowej biocenoz leśnych, w tym realizacja programu restytucji jodły w Sudetach oraz ochrony i restytucji cisa w Polsce

- rozbudowa funkcji leśnych banków genów oraz wprowadzenie alternatywnego systemu certyfikacji lasów

2.3.

Cele średniookresowe do 2016r.

- racjonalizacja gospodarowania zasobami wód zasobami wód powierzchniowych i podziemnych

- dążenie do maksymalizacji oszczędności zasobów wodnych na cele przemysłowe i konsumpcyjne

- zwiększenie retencji wodnej

- skuteczna ochrona głównych zbiorników wód podziemnych przed zanieczyszczeniem

Kierunki działań w latach 2009-2012

- głęboka i szybka reforma obecnego stanu gospodarki wodnej

2.4.

Cele średniookresowe do 2016r.

Głównymi celami dla ochrony powierzchni ziemi, a w szczególności dla ochrony gruntów użytkowanych rolniczo jest:

- rozpowszechnianie dobrych praktyk rolnych i leśnych, zgodnych z zasadami rozwoju zrównoważonego

- przeciwdziałanie degradacji terenów rolnych, łąkowych i wodno-błotnych przez czynniki antropogeniczne

- zwiększenie skali rekultywacji gleb zdegradowanych i zdewastowanych, przywracając im funkcję przyrodniczą, rekreacyjną lub rolniczą

Kierunki działań w latach 2009-2012

Powinny zostać podjęte lub być kontynuowane następujące działania:

- opracowanie krajowej strategii ochrony gleb, w tym walki z ich zakwaszaniem

- promocja rolnictwa ekologicznego i rolnictwa integrowanego

- waloryzacja terenów pod względem ich przydatności do produkcji zdrowej żywności oraz promocja takiej żywności

- rozwój monitoringu gleb

- finansowe wspieranie przez fundusze ekologiczne inicjatyw dotyczących rekultywacji terenów zdegradowanych i zdewastowanych

- zakończenie opracowania systemu osłony przeciw osuwiskowej przez Państwowy Instytut Geologiczny

2.5.

Celami średniookresowe do 2016r.

Podstawowym celem jest racjonalizacja zaopatrzenia ludności oraz sektorów gospodarczych w kopaliny i wodę z zasobów podziemnych oraz otoczenia ich ochroną przez ilościową i jakościową degradacją.

W terminie do 2016r. jest konieczne:

- doskonalenie prawodawstwa dotyczącego ochrony zasobów kopalin i wód podziemnych

- ograniczenie presji wywieranej na środowisko podczas prowadzenia prac geologicznych i eksploatacji kopalin

- eliminacja nielegalnej eksploatacji kopalin

- wzmocnienie ochrony niezagospodarowanych złóż kopalin w procesie planowania przestrzennego

- wykonanie bilansu pojemności struktur geologicznych, w których możliwa jest sekwestracja dwutlenku węgla na terenie Polski

- rozpoznanie geologiczne złóż soli kamiennej, wyczerpanych złóż ropy i innych struktur geologicznych pod kątem magazynowania ropy naftowej i gazu ziemnego oraz składowania odpadów, w tym promieniotwórczych

- dokończenie dokumentowania dyspozycyjnych wód leczniczych i termalnych oraz głównych zbiorników wód podziemnych

Kierunki działań w latach 2009-2012

Prace w dziedzinie geologii najczęściej wymagają długiego horyzontu czasowego. W latach 2009-2012 rozpoczęte zostaną lub kontynuowane te zadania, które wymienione zostały w punkcie 3.5.2. Jest jednak szereg, których horyzont czasowy jest krótszy. Należą do nich:

- ułatwienia dla przedsiębiorstw prowadzących prace poszukiwawczo-rozpoznawcze przez uchwalenie nowego prawa geologicznego i górniczego

-ułatwienia w dostępie do map i danych geologicznych

- uzupełnienia mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 o nowe warstwy tematyczne

- uzupełnienie baz danych geologiczno-inżynierskich dla aglomeracji miejskich

- tworzenie stanowisk dokumentacyjnych i geoparków w celu prawnej ochrony dziedzictwa geologicznego Polski oraz inwentaryzacja stanowisk geologicznych i utworzenie ich centralnego rejestru

- zakończenie prac nad systemem osłony przeciwosuwiskowej SOFO i utworzenie centralnego rejestru osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi ziemi

- określenie obszarów zagrożonych naturalnymi mikrowstrząsami sejsmicznymi

- prowadzenie polityki koncesyjnej mającej na celu zwiększenie udokumentowania złóż surowców energetycznych z jednoczesnym promowaniem nowych technologii pozyskiwania energii ze złóż, zwłaszcza węgla, w celu minimalizowania negatywnego wpływu na środowisko dotychczasowego sposobu eksploatacji

- promowanie wykorzystania metanu z pokładów węgla

C) POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO

3.1. Środowisko a zdrowie

3.2. Jakość powietrza

3.3. Ochrona wód

3.4. Gospodarka odpadami

3.5. Oddziaływanie hałasu i pól elektromagnetycznych

3.6. Substancje chemiczne w środowisku

D) NAKŁADY NA REALIZACJĘ POLITYKI EKOLOGICZNEJ

4.1. Narzędzia edukacyjne

Edukacja ekologiczna

- formalna

- nieformalna

4.2. Narzędzia ekonomiczne

a) OPŁATY – kwoty płacone za emisje i gospodarcze korzystanie ze środowiska

opłaty ekologiczne za emisję zanieczyszczeń do środowiska, zależne od ilości i rodzaju emitowanej substancji

opłaty produktowe nakładane na ceny tych produktów, które w fazie produkcyjnej, konsumpcyjnej i pokonsumpcyjnej powodują uciążliwości dla środowiska

zróżnicowanie podatkowe, prowadzące do ustalenia korzystniejszych cen produktów „proekologicznych”

opłaty eksploatacyjne za gospodarcze korzystanie ze środowiska

opłaty za tzw. ilościową degradację środowiska

opłaty usługowe za wykonanie usługi mającej na celu unieszkodliwienie zanieczyszczeń

b) SUBWENCJE formy pomocy finansowej do realizacji ustalonych zadań ochronnych, podmiot nie ponosi pełnych kosztów inwestycji, finanse pochodzą najczęściej ze środków publicznych lub z zagranicy, niższe cła na import urządzeń i technologii

dotacje są bezzwrotne, udzielane jednorazowo

- podmiotowe gdy są kierowane ze wskazaniem na konkrety podmiot gospodarczy

- przedmiotowe, przeznaczone na realizację konkretnego zadania ochronnego

kredyty preferencyjne

- subwencją jest różnica w oprocentowaniu w stosunku do oprocentowania kredytów rynkowych

- może tez dotyczyć dłuższego okresu karencji

- dłuższego okresu spłaty

- częściowego umorzenia

ulgi podatkowe

c) DEPOZYTY np. kaucje za szklane butelki wielokrotnego użycia, ostrożność polega na tym, że wszystkich użytkowników zasobu traktuje się jak potencjalnych winnych zaniedbań

d) INSTRUMENTY ZBYWALNE np. europejski system handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych

- obliczenie całkowitej wielkości zanieczyszczeń, którą można wyemitować na określonym obszarze

- podział dopuszczalnej wielkości zanieczyszczeń na określoną liczbę uprawnionych do emisji

- gdy ktoś wskutek podjętych działań ochronnych ograniczy emisję może ją sprzedać

4.3. Narzędzia kształtowania środowiska

To cele, sposoby i środki kompleksowego i zrównoważonego oddziaływania człowieka na podsystem przyrodniczy, służące poprawie jego stanu, obejmują ochronę i pielęgnację wybranych obszarów, przekształcenia i przystosowywanie środowiska dla potrzeb działań człowieka sprzyjających zrównoważonemu rozwojowi oraz odnowie terenów zdegradowany

Stosowane są tutaj przede wszystkim metody planowania przyrodniczo-krajobrazowego.

Działania w odniesieniu do komponentów abiotycznych i biotycznych środowiska przyrodniczego, służące utrzymaniu lub przywróceniu jak najbardziej zbliżonych do naturalnych cech jego struktury i funkcjonowania. Praktyki ekologicznego kształtowania krajobrazu powinny być stosowane we wszystkich przejawach działalności gospodarczej, a przede wszystkim w górnictwie, rolnictwie, gospodarce leśnej i turystyce.

Przewoźniak domenę kształtowania krajobrazu dzieli na jego: ochronę, pielęgnację, restytucję, rewaloryzację i rekultywację, w oparciu od najmniejszego do największego zakresu realizowanych działań.

Ważną rolę w programowaniu zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich mają odegrać PROGRAMY ROLNOŚRODOWISKOWE, będące instrumentami polityki rolnej UE.

4.4. Narzędzia organizacyjne

Służą zmniejszeniu presji na środowisko, polepszeniu jego jakości i intensyfikacji procesów ekorozwoju.

W zakresie prawidłowego zarządzania środowiskiem i ekorozwojem należy definiować:

- przedmioty, które będą podlegać temu procesowi

- zdania, które będą przepisane konkretnym wykonawcom procesu zarządzania

- kompetencje i uprawnienia przepisane tym wykonawcom oraz możliwości finansowe wykonania określonych zadań

- zakres odpowiedzialności za realizację tych zadań

4.5. Narzędzia planistyczno-lokalizacyjne

Zaplanowanie i zrealizowanie lokalizacji określonych struktur i obiektów umieszczonych przez człowieka w przestrzeni geograficznej, które w minimalny sposób będzie kolidować ze strukturą i procesami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym oraz sprzyjać zrównoważonemu rozwojowi społecznemu.

Obecnie często sporządza się jedynie plany miejscowe , wykonywane z reguły dla drobnych działek lub ich zespołów, będące narzędziem dla zaspokojenia indywidualnych potrzeb inwestorów. Takie działania nie sprzyjają kształtowaniu harmonijnemu zagospodarowania przestrzeni.

W Niemczech stosuje się system planowania przestrzennego, który sprzyja proekorozwojowemu zagospodarowaniu przestrzennemu. Poza planami przestrzennymi stosuje się także plany środowiska i krajobrazu. W planach zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się np. sprzyjanie:

- utrzymaniu ciągłości biotopów

- ograniczaniu użytkowania środków ochrony roślin i ochronny bioróżnorodności

- renaturalizacji elementów sieci hydrograficznej

- odtwarzaniu zieleni na terenach zbudowanych i in.

4.6. Narzędzia technologiczne

Konstrukcja urządzeń wytwarzanych przez człowieka, które sprzyjają minimalizacji zużycia energii, materiałów w produkcji. Ważne jest konstruowanie urządzeń i wytwarzanie produktów, które maksymalnie ograniczą presję na środowisko.

W zakresie oszczędności materiałów, w szczególności surowców naturalnych, koniecznie jest:

- zmniejszenie wykorzystania tych surowców do produkcji przemysłowej, np. samochodów

- upowszechnianie elektronicznych form zapisu informacji, oszczędzających ogromne ilości papieru

- wprowadzanie technologii wodo oszczędnych w przemyśle

- wprowadzanie urządzeń wodo oszczędnych w gospodarstwach domowych

- powszechniejsze wykorzystanie materiałów odnawialnych w budownictwie

W zakresie zmniejszania energochłonności:

- lepsza konstrukcja samochodów

- lepsza izolacja cieplna budynków, a także systemów przesyłu ciepła od miejsc jego wytwarzania do odbiorców

- zmniejszanie zapotrzebowania na energię urządzeń gospodarstwa domowego i biurowych

- stosowanie energooszczędnych urządzeń oświetleniowych

- zwiększenie produkcji energii ze źródeł odnawialnych

W zakresie efektywności transportowej:

- zwiększanie stopnia wykorzystywania technologii informatycznych do komunikowania się

- ograniczanie transportu towarów osiąganego w efekcie zwiększania konsumpcji produktów – regionalnych i lokalnych

- wprowadzanie transportu szynowego nowej generacji

- udoskonalanie środków transportu publicznego napędzanych energią elektryczną

WYKŁAD 7

BARIERY I ZAGROŻENIA EKOROZWOJU

Typy barier i zagrożeń	Przykłady barier	Przykłady zagrożeń
Finansowe	Ogólny kryzys finansowy państwa Brak w wielu przedsiębiorstwach zasobów finansowych, które mogłyby być przeznaczone na ekorozwojowi inwestycje	Zmniejszenie się środków na realizacje przedsięwzięć proekologicznych Niespójność i wąski zakres stosowania ekologicznych instrumentów finansowych
Organizacyjne	Dominacja sektorowego modelu zarządzania gospodarką	Wadliwa struktura zarządzania środowiskiem np. gospodarki wodnej Wadliwe przypisanie kompetencji w zakresie ochrony środowiska różnym szczeblom administracji rządowej lub samorządowej
Polityczne	Wybór niekorzystnego dla ekorozwoju modelu skrajnie liberalnej gospodarki rynkowej	Upolitycznienie decyzji dotyczących wyboru kierunków rozwoju państwa i regionów oraz ochrony środowiska Nieuwzględnienie i niespójność ustaleń polityk sektorowych Niewykorzystanie procesów prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki dla celów ochrony środowiska i ekorozwoju Propozycje prywatyzacji lasów
Prawne	Kryzys legislacyjny parlamentu od 1992 do końca lat 90. Wadliwy system prawny planowania przestrzennego	Tworzenie prawa niesprzyjającego procesom ekorozwoju, np. ograniczenie kompetencji zarządów parków krajobrazowych Dopuszczenie importu towarów traktowanych za granicą jako zużyte lub odpadowe
Społeczne	Wysokie bezrobocie Powszechnie panujący niedorozwój edukacji ekologicznej Spadek akceptacji społecznej dla ochrony środowiska Kryzys społecznych ruchów ekologicznych	Niedostateczny udział społeczny w procesach zarządzania środowiskiem Kierowanie postaw konsumpcyjnych
Świadomościowe	Ogólny brak w społeczeństwie wiedzy o procesach rozwoju, w tym ekorozwoju Niedostateczny poziom świadomości społecznej w tym zakresie Wąska perspektywa postrzegania rozwoju przez samorządy Niska umiejętność korzystania i prognoz naukowych	Niedoinformowanie społeczeństwa w kwestiach ochrony środowiska i ekorozwoju
Technologiczne	Koncentracja na technicznych wymiarach kryzysu ekologicznego Niedobór działań innowacyjnych w gospodarce	Nadanie priorytetu inwestycjom infrastrukturalnym w zakresie ochrony środowiska, w tym inwestycjom typu „końca tury”

Mierniki, wskaźniki ekorozwoju

Miernik – wartość, którą można obserwować i mierzyć

Wskaźnik – wartość otrzymana na podstawie miernika, wyrażająca poziom danego zjawiska, przedstawienie w postaci bezwzględnej lub względnej

Wyznacznik – wartość wskaźnika lub przedział tych wartości, do których należy dążyć w celu osiągnięcia założonego celu (np. ekorozwoju)

Wskaźniki środowiskowe Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju OECD 1991, 1993

Presja – Stan - Reakcja

Mogą być stosowane na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym

Problemy środowiskowe	Wskaźniki presji na środowisko	Wskaźniki warunków Środowiska	Wskaźniki reakcji społecznej na problemy środowiskowe
Zmiany klimatu	Emisja CO2	Koncentracja gazów cieplarnianych w atmosferze Zmiany średniej temp. powietrza w skali Ziemi	Energochłonność
Ubytek warstwy ozonowej	Zarejestrowane zużycie związków niszczących ozon	Koncentracja w atmosferze związków niszczących ozon	--------
Zakwaszanie środowiska	Emisja SO i NO	Stężenie SO i NO w odpadach atmosferycznych i kwaśny odczyn pH opadów	Wydatki na poprawę jakości powietrza atmosferycznego
Zanieczyszczenie toksyczne	Ilość odpadów niebezpiecznych	Natężenie kadmu, ołowiu, chromu i miedzi w …	Udział benzyny bezołowiowej w rynku paliw
Odpady	Ilości wytwarzanych odpadów komunalnych, przemysłowych	--------	Wydatki na gromadzenie i utylizację odpadów Ilość odpadów poddawanych recyklingowi
Wpływ na zasoby wodne	… wykorzystanie zasobów wodnych	--------	--------

Wskaźniki środowiskowe zrównoważonego rozwoju opracowane przez Komisję Zrównoważonego

Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNCSD 1996)

Odniesiono je do 4 kategorii:

- społeczeństwa

- gospodarki

- środowiska

- instytucji

Rozdział AGENDY 21	Wskaźnik presji	Wskaźnik stanu	Wskaźnik reakcji
Ochrona atmosfery	Emisja gazów cieplarnianych Emisja SO i NO Zużycie substancji niszczących ozon	Koncentracja zanieczyszczeń w otoczeniu obszarów miejskich	Wydatki na zapobieganie i przeciwdziałanie zanieczyszczaniu powietrza
Zintegrowanie planowanie i zarządzanie zasobami lądowymi	Zmiany w strukturze użytkowania ziemi	Jakość środowiska lądowego	Stopień zarządzania zasobami naturalnymi lądów
Przeciwdziałanie wylesieniom	Powierzchnia wycinanych lasów	Zmiany w powierzchni leśnej	struktura zarządzania lasami
Zarządzanie wrażliwymi …
Zarządzanie wrażliwymi…

Wskaźniki środowiskowe wg OECD/UNEP

Wskaźniki stanu - mierzą jakość środowiska, zwłaszcza poprzez kwantyfikację tych elementów środowiska, które wywierają bezpośredni wpływ na dobrobyt materialny i zdrowie

Wskaźniki presji - pokazują główne źródła problemów i zagrożeń środowiskowych

Wskaźnik działań zapobiegawczych - ujmują w sposób ilościowy działania podejmowane przez społeczeństwo lub określoną instytucję w celu poprawy jakości środowiska lub złagodzenia antropogennej presji na środowisko

Uregulowania prawne w zakresie ochrony środowiska w Polsce

Prawo ochrony środowiska

„Prawo ochrony środowiska to gałąź prawna określająca:

- normy materialne

- procedury prawne

- zadania i kompetencje organów państwa

- podmiotowe uprawnienia związane ze środowiskiem przyrodniczym i jego ochroną

- sankcje za jego nieprzestrzeganie”

Struktura hierarchiczna ochrony środowiska

Prawo ochrony środowiska ma pewną strukturę hierarchiczną:

- Konstytucja RP

- ustawy

- umowy

- rozporządzenia

- akty prawa miejscowego

Wszystkie skaty prawne podlegają Konstytucji i muszą być z nią zgodne

KONSTYTUCJA Rzeczypospolitej Polskiej – fundament uregulowań prawnych w Polsce

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskie, uchwalona 2 kwietnia 1997r. zawiera w sobie przepisy dotyczące ochrony środowiska.

W rozdziale I jest istotny zapis brzmiący: Rzeczpospolita strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

W rozdziale II Konstytucji zapisano, iż władze publiczne są zobowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska.

Artykuł 74 Konstytucji w całości poświęcony jest ochronie środowiska, a jego treść jest następująca:

1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom

2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych

3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska

4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.

Z kolei artykuł 86 głosi, że każdy jest zobowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.

RODZAJE AKTÓW PRAWNYCH SKŁADAJĄCYCH SIĘ NA SYSTEM PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE:

I konwencje i umowy międzynarodowe, ratyfikowane przez Polskę

II regulacje UE w tej dziedzinie

III A ustawy poświęcone specjalnie zagadnieniom ochrony środowiska

III B ustawy związane z ochroną środowiska

IV przypisy wykonawcze do ustaw

V akty planistyczne i procedury

VI przypisy prawa miejscowego

VII umowy cywilnoprawne

VIII indywidualne decyzje administracyjne

Dziedzina	Wybrane sfery regulacji międzynarodowych
Ochrona przyrody	Ochrona różnorodności biologicznej Ochrona obszarów wodno-błotnych Międzynarodowy handel gatunkami zagrożonymi wyginięciem Ochrona gatunków wędrownych Ochrona siedlisk naturalnych
Globalne problemy ekologiczne	Zmiany klimatyczne Zanikanie warstwy ozonowej Pustynnienie
Międzynarodowe problemy ochrony środowiska	Ochrona mórz o znaczeniu regionalnym np. M. Bałtyckie Ochrona cieków i jezior trans granicznych Trans graniczne przepływy zanieczyszczeń powietrza i opadów
Ochrona przed zanieczyszczeniem	Limity emisji zanieczyszczeń powietrza, gazów cieplarnianych, odpadów, metali ciężkich, freonów
Międzynarodowe bezpieczeństwo ekologiczne	Postępowanie w przypadku awarii jądrowej lub zagrożenia radiologicznego Regulacje dotyczące dopuszczalnych form walki zbrojnej, użycia broni chemicznej i jądrowej Oceny wpływu inwestycji na środowisko Odpowiedzialność międzynarodowa za szkody ekologiczne
Informacja	Zasady monitoringu środowiska Dostęp społeczeństwa do info. o środowisku

I KONWENCJE UMOWY MIĘDZYNARODOWE

Konstytucja RP odnośnie umów międzynarodowych stanowi:

- ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w dzienniku ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy

- umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową

Do najważniejszych umów międzynarodowych wiążących Polskę w dziedzinie ochrony środowiska należą:

Umowy wielostronne:

1. W dziedzinie ochrony środowiska morskiego np. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru morza bałtyckiego, międzynarodowa konwencja o odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem

2. W dziedzinie ochrony klimat, atmosfery i warstwy ozonowej np. ramowa konwencja narodów zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, konwencja wiedeńska o ochronie warstwy ozonowej

3. W dziedzinie ochrony flory i fauny, szczególnie cennych terenów np. konwencja UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego

4. W dziedzinie ochrony przed różnym zagrożeniem np. konwencja o pomocy w przypadku awarii jądrowej lub zagrożenia radiologicznego

Umowy dwustronne:

1. Układy dobrosąsiedzkie np. traktat między Polską a Niemcami dobrym sąsiedztwie przyjaznej współpracy, układ między RP a czeską i słowacką rf o dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjacielskiej współpracy

2. Specjalne umowy o ochronie środowiska

3. Umowy dotyczące wód granicznych

II AKTY PRAWNE UE

Dyrektywy

Dyrektywy narzucają treść prawa krajowego

Obejmują zagadnienia (wg Bukowskiego):

- ochrony przyrody – system

- ochrony i jakości wód

- ochrony powietrza i zmian klimatu

- ochrony przed odpadami

- ochrony krajobrazu

- ochrony bezpieczeństwa zdrowotnego

- ochrony przed skutkami awarii przemysłowych

- informacji o środowisku

- ocenie ryzyka ekologicznego i wpływu inwestycji na środowisko

- systemu ekologicznych znaków towarowych

Rozporządzenia

Rozporządzenia UE obowiązują bezpośrednio. Rozporządzenia UE dotyczą nadzoru i kontroli przemieszczania się odpadów w obrębie UE i poza jej obszar oraz międzynarodowego handlu zagrożonymi gatunkami roślin i zwierząt.

III USTAWY

III A ustawy poświęcone specjalnie zagadnieniom ochrony środowiska

III B ustawy związane z ochroną środowiska, regulują inne zagadnienia, ale podejmują kwestie związane z ochroną środowiska, mają one znaczenie dla systemu organizacyjnego ochrony środowiska:

To przede wszystkim ustawy regulujące:

- ustrój samorządu terytorialnego

- administracji rządowej

- zagospodarowanie przestrzenne

- przestępstwa i wykroczenia

- odpowiedzialność prawniczą i cywilnoprawną

III Ustawy – Podstawowe uregulowania prawne w Polsce

Podstawowe akty prawne w zakresie ochrony środowiska:

Ustawa z 16 października 1991r. o ochronie przyrody

Ustawa z 27 kwietnia 2001r. prawo ochrony środowiska

Ustawa z 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody

Ustawa z dnia 3 października 2008r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko

Ustawa z dnia 3 października 2008r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw

Ustawa z dnia 20 listopada 2008r. o zmianie ustawy - prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw Dziennik ustaw nr 215 poz. 1664

Ustawa z dnia 21 maja 2010r. o zmianie ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko oraz niektórych innych ustaw

Ustawa z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy - prawo ochrony środowiska

Szczegółowe akty prawne:

- ustawa z 20 lipca 1991r. o inspekcji ochrony przyrody

- ustawa z 26 września 1991r. o lasach

- ustawa z 4 lutego 1994r. prawo geologiczne i górnicze

- ustawa z 21 sierpnia 1997r. o ochronie zwierząt

- ustawa z 27 kwietnia 2001r. o odpadach

- ustawa z 16 lipca 2001r. prawo wodne

- ustawa z 27 marca 2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

W ustawie z 27 kwietnia 2001r. – prawo ochrony przyrody

Ustawa ta składa się z 422 artykułów z dalszym poddziałem szczegółowym. Artykuły te to:

- przepisy ogólne

- ochrona zasobów środowiska

- przeciwdziałanie zanieczyszczeniom

- poważne awarie

- środki finansowo-prawne

- odpowiedzialność o ochronie środowiska

- organy administracji oraz instytucje ochrony środowiska

- programy dostosowawcze

- przepis końcowy

W ustawie z 27 kwietnia 2001r. prawo ochrony środowiska - określa podstawowe zasady ochrony środowiska

Ustawa ta:

- reguluje także zasady ochrony powietrza, wód, powierzchni ziemi, kopalin, zwierząt i roślin, ochrony przed uciążliwościami, ograniczenia własności związane z ochroną środowiska

- wskazuje sposoby przeciwdziałania zanieczyszczeniom w postaci norm dotyczących instalacji, urządzeń, substancji, produktów, linii transportowych, energetycznych,

- reguluje system finansowania ochrony środowiska. Poza tym określa zasady planowania i programowania ochrony środowiska oraz prowadzenia edukacji ekologicznej reklamy, promocji i badań naukowych w sferze środowiskowej

Ustawa określa (Bukowski 2005: 202)

• zasady ustalenia:

- warunków ochrony zasobów środowiska

- warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska

- kosztów korzystania ze środowiska

• udostępnienie informacji o środowisku i jego ochronie

• udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska,

• obowiązki organów administracji

• odpowiedzialność i sankcje

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody w rozumieniu, której ochrona przyrody to przede wszystkim szczególne formy ochrony przyrody dające się sprowadzić do:

1. Ochrony obszarowej, które wchodzą w skład krajowego systemu obszarów chronionych, w skład, której wchodzą:

- parki narodowe

- rezerwaty przyrody

- parki krajobrazowe

- obszary chronionego krajobrazu

1. Ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, w szczególności gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem

2. Ochrony indywidualnej obejmującej

- pomniki przyrody

- stanowiska dokumentacyjne

- użytki ekologiczne

- zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

- parki gminne

IV PRZYPISY WYKONAWCZE DO USTAW - przypisy wykonawcze uzupełniają regulacje ustawowe, należą do nich: rozporządzenia i zarządzenia wydawane przez prezesa rady ministrów, ministra właściwego ds. ochrony środowiska ewentualnie innych ministrów, których kompetencje wiążą się z ochroną środowiska; określane są w nich kwestie szczegółowe m.in. normy jakości wód, normy emisji zanieczyszczeń, itp.

ROZPORZĄDZENIA

Do najistotniejszych dla ochrony środowiska rozporządzeń można zaliczyć kilka grup:

- rozporządzenia dotyczące procesów inwestycyjnych

- rozporządzenia określające normy jakości środowiska oraz normy dopuszczalnych oddziaływań na środowisko

- rozporządzenia o opłatach za korzystanie ze środowiska

- rozporządzenia o karach pieniężnych za naruszenia wymagań ochrony środowiska

Szczególne znaczenie mają:

- rozporządzenia Rady Ministrów o utworzeniu parków narodowych

- rozporządzenia ministra środowiska o wprowadzeniu ochrony gatunkowej roślin i zwierząt

- rozporządzenia ministra środowiska o uznaniu za rezerwaty przyrody, jeżeli obowiązek utworzenia rezerwatu wynika ze zobowiązań międzynarodowych Polski a wojewoda rezerwatu nie utworzyl.

V AKTY PLANISTYCZNE I PROCEDURY służą:

- racjonalnemu zaplanowaniu działań w środowisku przyrodniczym

- przewidywaniu ewentualnych zagrożeń i ich zapobieganiu

- usuwaniu skutków negatywnych zmian w środowisku przyrodniczym

Najważniejsze akty planistyczne i procedury w ochronie środowiska to:

A/ polityka ekologiczna państwa i programy ochrony środowiska, które ustalają cele, priorytety rodzaje i harmonogram i środki działań ochronnych

b/ procedury ocen wpływu na środowisko przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko przyrodnicze lub obszar natura 2000 oraz ocen skutków środowiskowych planów i programów

c/ programy naprawcze związane z przekroczeniem wymagań jakościowych dotyczących środowiska i przyjęciem plany doprowadzania do przestrzegania tych wymagań

Akty planistyczne i procedury to także plany gospodarki odpadami, plany ochrony obszarów chronionych, plany urządzenia lasu, plany łowieckie i plany rybackie

Zagadnienia ochrony środowiska przyrodniczego są także elementem planów zagospodarowania przestrzennego

VI AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO

Są tworzone przez wojewodów i organy samorządy terytorialnego.

PRAWO MIEJSCOWE - reguluje szczegółowe zagadnienia ochrony środowiska związane ze specyfikacją tej ochrony wynikającą z uwarunkowań regionalnych i lokalnych.

Za pomocą prawa miejscowego można np.:

- ustanowić formy ochrony inne, niż park narodowy

- wprowadzić normy emisji zanieczyszczeń surowsze, niż na pozostałych obszarach kraju

- zdecydować o zakazie lokowania przemysłów uciążliwych dla środowiska

- ustalić miejsce lokalizacji składowania odpadków

Akty prawa miejscowego to akty wydane na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

Do stanowienia prawa miejscowego uprawnieni są:

- wojewodowie - są to rozporządzenia

- sejmiki województw

- rady powiatów, które stanowią akty przede wszystkim w sprawach:

-wymagających uregulowania w statucie

- porządkowych

- szczególnego trybu zarządzania mianem powiatu

- zasad i trybu korzystania z powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej

- rady gmin - są to uchwały dla następujących sytuacji:

- na podstawie upoważnień ustawowych

- jako przepisy porządkowe

KOMPETENCJE PRAWOTWÓRCZE RAD GMINY

- ustanawianie parków na terenach pokrytych drzewostanem o charakterze parkowym, stanowiących własność gminy lub skarbu państwa, niepodlegających przepisom o ochronie dóbr kultury

- ustanawianie ograniczeń w korzystaniu z urządzeń technicznych oraz środków transportu i komunikacji stwarzających uciążliwości w zakresie hałasu i wibracji lub ograniczenie czasu ich pracy

- wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu obejmowanie ochroną indywidualną obiektów jako pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

- wprowadzania obowiązku składania informacji, co do sposobu postępowania z określonymi rodzajami odpadów innych niż niebezpieczne, wytworzonych w ilości do jednej tony rocznie

- wydawanie uchwał ustalających szczegółowe zasady utrzymania czystości i porządku na terenie gminy

- wydawanie uchwał ustalających stawki opłat za usuwanie i unieszkodliwianie odpadów komunalnych.

VII UMOWY CYWILNOPRAWNE to zgodne oświadczenia woli równorzędnych podmiotów prawa zmierzające do ustanowienia skutków prawnych

Gospodarstwa domowe regulują za pomocą takich umów wiele zagadnień związanych ze środowiskiem np.

- usuwanie ścieków i nieczystości

- usuwanie odpadów

Władze publiczne, podmioty gospodarcze, jednostki organizacyjne stosują umowy cywilnoprawne do np.:

- wykonywania ekspertyz środowiskowych

- utylizacji odpadów

- nabycia praw do technologii ochrony środowiska

WYKŁAD 8

ORGANY OCHRONY ŚRODOWISKA

Do organów ochrony środowiska należą:

• Państwowe organy prawodawcze: Sejm, Senat, Prezydent i rada ministrów – tworzą prawno-ustrojowe podstawy ochrony środowiska

• Centralne organy administracji rządowej (premier i ministrowie), terenowe organy administracji rządowej (wojewodowie i jednostki terenowe resortów) oraz organizacje administracji specjalnej (np. dyrektorzy parków narodowych) – wykonujący zadania rządowe w ochronie środowiska

• Organy samorządu terytorialnego województwa, powiatu, gminy – mają własne kompetencje w ochronie środowiska (zadania o znaczeniu lokalnym i regionalnym)

• Rady, komisje komitety naukowe – funkcja doradcza przy organach administracji rządowej i samorządowej

• Instytucje finansowania ochrony środowiska – np. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, fundusze wojewódzkie, powiatowe i gminne, środki unijne

• Organy policji ekologicznej – Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Policja, Straż Miejska, Państwowa Straż Pożarna, Sanepid

STRUKTURA ORGANIZACYJNA

C/CENTRALNE ORGANY ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ NADZOROWANE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA:

• Główny Inspektor Ochrony Środowiska

• Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska

• Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej

• Prezes Państwowej Agencji Atomistyki

• Prezes Wyższego Urzędu Górniczego

D/JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NADZOROWANE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA:

• Biuro Nasiennictwa Leśnego w Warszawie

• Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

• Państwowe Gospodarstwo Leśne „Lasy Państwowe”

E/JEDNOSTKI BADAWCZO-ROZWOJOWE:

• Instytut Badawczy Leśnictwa

• Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych

• Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej

• Instytut Ochrony Środowiska

• Państwowy Instytut Geologiczny

G/JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE PODLEGŁE MINISTROWI ŚRODOWISKA:

• Centralny Ośrodek Doskonalenia Kadr Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej e Dębem

• Centrum Informacji o Środowisku

• Zakład Obsługi MŚ

CENTRALNY ORGAN ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ NADZOROWANY PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA:

GENERALNA DYREKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA:

STRUKTURA ORGANIZACYJNA:

Ogólny schemat organizacyjny jednostek dyrekcji ochrony środowiska:

W skład Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska wchodzą następujące departamenty:

1. Dep. Ocen Oddziaływania na środowisko;

2. Dep. Ochrony Przyrody;

3. Dep. Obszarów Natura 2000;

4. Dep. Kontroli Szkód w Środowisku, Ekozarządzania, Promocji i Informacji o Środowisku;

5. Biuro Prawne;

6. Biuro Dyrektora Generalnego Urzędu

Regionalne dyrekcje ochrony środowiska posiadać będą podobną strukturę:

1. Wydział Oce Oddziaływania na Środowisko;

2. Wydział Ochrony Przyrody i Obszarów Natura 2000;

3. Wydział Zapobiegania i Naprawy Szkód w Środowisku oraz Informacji o Środowisku i Zarządzania Środowiskiem;

4. Wydział Spraw Terenowych (jeden lub kilka);

5. Wydział Organizacyjno – Finansowy;

GENERALNA DYREKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA

KOMPETENCJE:

Zadania Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska:

• Współudział w realizacji polityki ochrony środowiska w zakresie ochrony przyrody i kontroli procesu inwestycyjnego,

• Kontrola odpowiedzialności za szkody w środowisku,

• Gromadzenie danych i sporządzanie informacji o sieci Natura 2000 i innych obszarach chronionych oraz o ocenach oddziaływania na środowisko,

• Współpraca z właściwymi organami ochrony środowiska innych państw i organizacjami międzynarodowymi oraz Komisją Europejską,

• Współpraca z Głównym Konserwatorem Przyrody i Państwową Radą Ochrony Przyrody w sprawach ochrony przyrody,

• Współpraca z organami samorządu terytorialnego w sprawach ocen oddziaływani na środowisko i ochrony przyrody,

• Udział w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko,

• Wykonywanie zadań związanych z Siecią Natura 2000, o których mowa w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody

• Współpraca z organizacjami ekologicznymi

Zadania i struktura Generalnej i Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska

Ustawowe zadania Generalnej i Regionalnych dyrekcji ochrony środowiska w układzie tematycznym prezentuje tabela:

LP	Zadania Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska	Zadania regionalnych dyrekcji ochrony środowiska
1	Współudział w realizacji polityki ochrony środowiska w zakresie ochrony przyrody i kontroli procesu inwestycyjnego	-------------------------
2	-------------------------------	Wydawanie decyzji na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody
3	-------------------------------	Tworzenie i likwidacja form ochrony przyrody na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody
4	Gromadzenie danych i sporządzanie informacji o sieci Natura 2000 i innych obszarach chronionych oraz ocenach oddziaływania na środowisko	Przekazywanie danych do bazy, o której mowa w art.128
5	Udział w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko	Udział w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko
6	Wykonywanie zadań związanych z siecią Natura 2000 o których mowa w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody	Ochrona i zarządzanie obszarami Natura 2000 i innymi formami ochrony przyrody na zasadach i w zakresie określonych ustawą z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody

ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA – TEORIA

Termin „świadomość ekologiczna” wprowadził do polskiej literatury Z.Hull (za K. Małachowskim 2007), który twierdził, że świadomość ekologiczna jest swoistą, kształtującą się formą świadomości społecznej, manifestującą się zarówno w myśleniu i przeżyciach poszczególnych ludzi, jak i funkcjonujących społecznie standardach pojmowania, przeżywania i wartościowania biosfery.

Dwa znaczenia pojęcia „świadomości ekologicznej”:

a/ znaczenie – szersze – ukształtowane idee, wartości i opinie o środowisku przyrodniczym jako miejscu życia i rozwoju człowieka (społeczeństwa), wspólnych dla określonych grup w pewnym czasie;

b/ znaczenie – zawężone, bardziej praktyczne – ujmuje świadomość ekologiczną jako stan wiedzy, poglądów i wyobrażeń ludzi o roli środowiska w życiu człowieka, jego antropogennym obciążeniu, stopniu wyeksploatowania, zagrożenia i ochrony, w tym także stan wiedzy o zasobach oraz mechanizmach sterowania użytkowaniem i ochroną środowiska.

Świadomość ekologiczna jest częścią świadomości społecznej.

P. Gliński definiuje świadomość społeczną jako „wzajemnie powiązaną i zintegrowaną całość treści życia duchowego poglądów, wartości, idei, postaw i przekonań charakterystycznych dla danych zbiorowości, grupy społecznej czy też społeczeństwa jako całości. Nalezą do niej także pewne utrwalone, zinstytucjonalizowane przejawy aktywności i wytwory społeczne, naukowe, sztuka, prawo, etyka itp.”

Świadomość społeczna – to wiedza, poglądy, opinie, oceny, postawy oraz wzory zachowań, które wzajemnie się przenikają, tworząc mniej lub bardziej zintegrowaną całość. Podstawą istnienia świadomości społecznej jest wiedza społeczna oraz system wartości.

Definicje świadomości ekologicznej

1. Świadomość ekologiczna – jest rozumiana jako „stosunek człowieka do środowiska przyrodniczego, zespół informacji i przekonań na jego temat, a także system wartości, jakimi ta osoba kieruje się wobec niego w swoim postępowaniu” (D. Kiełczewski 1999)

2. P. Matczak przyjął definicje świadomości ekologicznej za T. Burgerem, która mówi, że jest to „kategoria opisowa mówiąca o tym, jak konkretna grupa społeczna, czy też całe społeczeństwo (np. polskie) widzi swoje miejsce w przyrodzie i jak postrzega swoje związki ze środowiskiem naturalnym”.

b/ sferze opisowo – technicznej, w której można wyodrębnić wiedze ekologiczną i wyobraźnię ekologiczną.

• Wiedza ekologiczna obejmuje – znajomość procesów zachodzących w biosferze i ekosystemach, wiedzę o zależnościach i wzajemnych powiązaniach stanowiących o równowadze systemów, o zależnościach między różnymi sferami działalności człowieka a środowiskiem itp. Podstawą jej są nauki szczegółowe (przyrodnicze, medyczne, techniczne, ekonomiczne, prawne) a także wiadomości nabyte w trakcie własnych doświadczeń i obserwacji;

• Wyobraźnia ekologiczna – to umiejętności przewidywania ekologicznych skutków podejmowanych działań, zdolność spostrzegania powiązań między działalnością człowieka a procesami zachodzącymi w przyrodzie, umiejętność planowania działań zgodnych z wymaganiami wiedzy ekologicznej.

TYPY ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ	CHARAKTERYSTYKA
potoczna	Opiera się na wiedzy przyswajalnej z wykorzystaniem zdrowego rozsądku, codziennych kontaktów z przyrodą – obserwacji lub opinii najbliższego środowiska na ten temat, dzieli się na: Świadomość ekologiczna potoczna rozproszona – która zawiera wiele cząstkowych i nie tworzących zwartej całości opinii, postaw, urządzeń, stereotypowych sądów, przy czym nie są one trwałe i ulegają zmianom w zależności od nastroju i opinii; świadomość ta jest świadomością jednostek; Świadomość ekologiczna potoczna zintegrowana – która zawiera opinie, postawy i poglądy na temat ochrony środowiska tworzące w miarę zwartą całość; jej podstawowym źródłem tradycja, przyszłość kulturowa; świadomość ta dotyczy grup społecznych
TYPY ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ	CHARAKTERYSTYKA
O charakterze Ideologicznym	Ten rodzaj świadomości dzieli się na: Świadomość ekologiczna ideowa – zespół przekonań, poglądów, dyrektyw i działań zorientowanych na realizację celów i wartości ekologicznych – poglądy takie są najczęściej programami partii i ruchów proekologicznych; cechą charakterystyczną tego rodzaju świadomości jest przekonanie o bezwzględnej nadrzędności celów ochrony środowiska w stosunku do pozostałych celów funkcjonowania społeczeństwa Świadomość ekologiczna religijna – wiara oraz doktryny religijne, religia zawiera wiele podstawowych treści dotyczących relacji między człowiekiem a przyrodą, które w świadomości ludzi wierzących i niewierzących budują lub w istotny sposób uzupełniają świadomość ekologiczną, wiara może dostarczyć argumentów wyższego rzędu, motywujących ludzi do proekologicznych zachowań.
Naukowa	Wiedza ekologiczna typu naukowego; swoje źródła ma w naukach przyrodniczych, medycznych, technicznych, ekonomicznych, społecznych, świadomość ekologiczna tego typu oparta jest na wynikach badań, a także wiedzy pochodzących z innych źródeł ciągle poddawanych weryfikacji według najlepszych standardów nauki; jest udziałem wąskiej kategorii osób, jej ranga i znaczenie rozszerza się na skutek edukacji ekologicznej, poprzez proekologiczne działania jednostek i grup społecznych.

Stopień świadomości ekologicznej społeczeństwa można określić jedynie na podstawie badań naukowych. W celu lepszego scharakteryzowania stany świadomości społecznej T.Burger (za K. Małachowskim 2007) wprowadził specjalne kategorie:

a/ podstawa proekologiczna przejawiają osoby, które w sposób zdecydowany opowiadają się za ochroną środowiska;

b/ obojętność ekologiczna T. Burger (za K. Małachowskim 2007) wyróżnił:

- grupę osób sprzyjającą ochronie środowiska, lecz nie demonstrującą postawy proekologicznej;

- grupę osób obojętnych, nie interesujących się problematyką ochrony środowiska, uznających, że zajmowanie się tą dziedziną nie jest konieczne;

- grupę osób dostrzegających problemy ochrony przyrody lecz uważających, że jeszcze nie czas zajmować się ich rozwiązywaniem;

- grupę świadomych przeciwników ochrony środowiska naturalnego.

POJĘCIE EDUKACJI

Edukacja – pojęcie związane z rozwojem umysłowym i wiedzą człowieka, stosowane w następujących znaczeniach:

• Proces zdobywania wiedzy – polega na zdobywaniu wiedzy w szkole lub poza nią. W Polsce edukacja podlega dwóm ministerstwom. Ministerstwu Edukacji Narodowej (MEN) i Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW)

• Pojęcie używane dla określenia stanu wiedzy danej osoby, społeczeństwa, narodu. W tym kontekście mówi się o dobrej lub złej edukacji, wystarczającej lub niewystarczającej

• Wychowanie (głównie pod względem umysłowym), wykształcenie, nauka

• Kształcenie, ogół czynności i procesów mających na celu przekazywanie wiedzy, kształtowanie określonych cech i umiejętności

W procesie uczenia się można wyróżnić cztery formy edukacji:

Edukację formalną albo (szkolną), która ma miejsce na etapie edukacji szkolnej, w trakcie studiów oraz w ramach różnego typu szkoleń. Zazwyczaj jest to proces prowadzący do uzyskania dyplomów, certyfikatów czy zaświadczeń, oparty na określonej strukturze i organizacji nauki;

Edukację nieoficjalną, zazwyczaj ma miejsce obok określonego procesu nauczania bądź szkolenia, ale zazwyczaj nie prowadzi do uzyskania w sposób sformalizowany certyfikatów i dyplomów (uczenie się w miejscu pracy albo w ramach aktywności organizacji społeczeństwa obywatelskiego np. organizacji pozarządowych, młodzieżowych, związków zawodowych, klubów sportowych). Tego typu aktywności edukacyjne mogą kreować także same osoby uczące.

Edukację nieformalną, trwający przez całe życie proces kształtowania się postaw, wartości, umiejętności i wiedzy na podstawie różnych doświadczeń oraz wpływu edukacyjnego otoczenia (rodziny, znajomych, środowiska pracy, zabaw, ryku) oraz oddziaływania mass mediów. Przykładem mogą tu być m.in. różnego rodzaju edukacyjne konkursy, projekty, filmy, słuchowiska, gry multimedialne i symulacyjne, a także Edutainment, w które angażuje się konkretna osoba.

Edukację akcydentalną (ad hoc), wynikającą z codziennych sytuacji, które wydarzyły się niespodziewanie i nie były zaplanowane, ale były źródłem cennej wiedzy lub doświadczenia.

Edukacja – to prowadzenie drugiego człowieka i jego własna aktywność w osiąganiu pełnych i swoistych dlań możliwości (W. Okoń 1981, Słownik pedagogiczny).

Proces i skutek każdej jednostki ludzkiej zdeterminowany jest jej zadatkami genetycznymi, aktywnością i środowiskiem zewnętrznym. Edukacja to oddziaływanie jednostek i grup ludzkich na inne, które nie są dostatecznie przygotowane dożycia społecznego i pracy zawodowej oraz uczestniczenia w kulturze.

Heteroedukacja – gdy odbywa się z interwencją osób i instytucji, gdy ma miejsce świadome i celowe oddziaływanie za proces osób i instytucji.

Samoedukacja (autoedukacja) – sama jednostka kształtuje własną osobowość.

Edukacja ekologiczna – kształtowanie wiedzy, umiejętności teoretycznych, praktycznych, a także rozwijanie wrażliwości i emocjonalnej chęci działania na rzecz ochrony środowiska, jego kształtowania.

POJĘCIE EKOLOGII

Ekologia (gr. Oikos = dom, logos = nauka) jest stosunkowo młodą dyscypliną naukową i cały czas obserwuje się przemiany jej przedmiotu i zakresu badań. Wyodrębnioną dziedziną biologii stała się dopiero około roku 1900, ale największy jej rozkwit nastąpił dopiero po II wojnie światowej.

Termin ekologia zaproponował biolog niemiecki Ernest Haeckel e roku 1866. Trzy kata później zdefiniował go jako „Badania wszystkich stosunków zwierzęcia z otaczającym je środowiskiem organicznym i nieorganicznym”.

INNE DEFINICJE EKOLOGII:

Trojan (1975), ekologia bada stany i dynamikę zjawisk, jakie zachodząc w ekosystemach, decydują o liczebności, biomasie, produkcji i gospodarce materią i energią układów ekologicznych.

Poza Odumem (1982) czy Begon’em i In. (1990) stosunkowo najprecyzyjniejszą definicję ekologii podaje Planka (1981): „nauka badająca zależności między organizmami i całością fizycznych i biologicznych czynników wpływających na organizmy bądź znajdujących się pod działaniem tych organizmów”.

PODZIAŁ EKOLOGII

Ekologia ogólna:

a/ ekologia opisowa – zajmuje się badaniem i opisywaniem formacji oraz warunków w nich panujących i determinujących określony skład gatunkowy;

W obrębie ekologii ogólnej – całościowo ujmującej ekonomię przyrody – utworzyły się w sposób naturalny węższe specjalności, rozpatrujące te zagadnienia dla poszczególnych grup organizmów. Powstała na początku XX w. ekologia roślin (fito ekologia) bada prawidłowości, jakie występują między organizmami roślinnymi a środowiskiem (Motyka 1962, Lerch 1976, Crawley 1986, Falińska 1996). Ekologia zwierząt (zoo ekologia) rozpatruje strukturę i działanie cenoz zwierzęcych – zoocenoc (Allee i In. 1958, Elton 1966, Łuczak, Prot 1967). Nauka ta zajmuje się zależnościami pomiędzy zwierzętami a ich środowiskiem, przy czym głównym przedmiotem jej badań jest problematyka dynamiki liczebności i organizacji układów ekologicznych (Elton 1927, 1958; Nowak 1971, 1974).

b/ ekologia funkcjonalna – bada zależności między elementami w opisywanych środowiskach, poszukując ogólnych prawidłowości odnoszących się do funkcjonowania różnych poziomów organizacji przyrody (Stugren 1976, Krebs 1996, Odum 1982, Trojan 1975, Begon, Harper, Townsend 1990 i in.).

DZIAŁY EKOLOGII:

- AUTOEKOLOGIA

- SYNOEKOLOGIA

Jest to dość praktyczny (stąd jeszcze stosowany), ale sztuczny i przestarzały podział, który spotkać można zwłaszcza w starych opracowaniach.

AUTOEKOLOGIA to nauka o wymaganiach względem czynników środowiskowych. Jest to ekologia pojedynczego osobnika (ekologia gatunku), która znamionowała początkowy okres badań ekologicznych, a swój rozkwit przeżyła w okresie międzywojennym (Daubenmire 1973, Remmert 1985).

Autoekologia bada zależności między organizmem a jego abiotycznym i biotycznym środowiskiem lub raczej gatunkiem a środowiskiem, rozpatrując jaka jest ich tolerancja na działanie różnych czynników. Ten dział ekologii wyjaśnia, w jaki sposób organizm oddziałuje na otoczenie oraz jako owo otoczenie wpływa na organizm. Stąd wyróżnia się np. ekologię konia, itp. Ekofizjologia bada, w jaki sposób organizmy są przystosowane pod względem cech fenotypowych do warunków siedliska (Kreeb 1979).

SYNOEKOLOGIA zajmuje się grupami osobników – zespołami, populacjami, biocenozami, ekosystemami np. ekologia lasu (Puchalski, Prusinkiewicz 1969, 1975, Obmiński 1978). Subdyscypliną rozpatrującą poziomy organizacji ponadorganizmalnej.

Ekologia populacji (populacjo logia lub dem ekologia) – bada zasady organizacji gatunkowych zgrupowań organizmów, przyczyny ich zmienności genetycznej, warunki sukcesu reprodukcyjnego, funkcjonowania genów w populacjach, itp. Stawia sobie za cel odpowiedź na pytania: dlaczego populacje nie rozmnażają się bez ograniczeń, lecz utrzymują stały, dynamiczny stan liczebności?; jakie są zasady ich funkcjonowania?; jak utrzymują stany równowagi i stabilności? I na ile wykazują zdolność do zmian (elastyczność)? (Harper 1977, Grime 1977, 1979, MacArthur, Conell 1971).

Ekologia biocenoz (=biocenologia) – zajmuje się wielogatunkowymi zgrupowaniami organizmów w danym środowisku, np. ekologia lądowa, morska, wód śród lądowych itp., ekologia ekosystemów, układów przyrodniczych, w których w pełni realizują się procesy takie jak – obieg materii i przepływ energii. Przedmiotem jej badań jest biocenoza pozostająca we współzależności z abiotycznymi czynnikami określonego środowiska.

HISTORIA EE NA TLE WAŻNYCH ŚWIATOWYCH POROZUMIEŃ I KONWENCJI

Początki rozwoju edukacji środowiskowej datuje się na połowę lat 40. Pierwsze użycie tego terminu nastąpiło (dwie koncepcje)

- 1948 r. na spotkaniu Międzynarodowego Związku Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych (International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources – IUCN) w Paryżu, a autorem był Thomas Pritchard,

- 1947 r. pojęcie wprowadził Paul i Percival Goodman w książce „Communitas”,

(IUCN) odegrał początkowo kluczową rolę w rozwoju edukacji środowiskowej

IUCN – Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i jej Zasobów – obejmuje i koordynuje wszelkie działania globalne dotyczące ochrony środowiska. Powstała na kanwie Międzynarodowego Biura Ochrony Przyrody w Brukseli na Kongresie Ochrony Przyrody w 1948 roku. W 1956 roku rozszerzono cele IUCN, zajmuje się:

- organizacją kongresów, sympozjów, konferencji, wydawnictwami, publikacjami, inwena=jaryzacją zabytków i gatunków chronionych, akcjami informacyjnymi i propagandowymi

Członkami IUCN mogą być organizacje krajowe i międzynarodowe oraz państwa.

Prace IUCN koordynowane są przez stałe komitety i komisje międzynarodowe, m.in.

Komisję Ochrony Gatunków Wymierających

Komisję Planowania Środowiska

Komisję Parków Narodowych

Komisję Edukacji

Komitet Doradczy

Oraz komitety związane z regionami świata.

W 1965 r. na spotkaniu Komisji Edukacji Komitetu Północno – Zachodniej Europy przy IUCN postulowano o realizację celów edukacji środowiskowej w ramach edukacji formalnej (powszechnej od przedszkola aż do studiów wyższych) oraz nieformalnej (pozaszkolnej, kursy, studia podyplomowe dla dorosłych).

Klub Rzymski 1968 r.

To pozarządowe forum światowe wybitnych jednostek z dziedziny róznych dyscyplin naukowych, polityki, przemysłu i finansów z różnych krajów europejskich i pozaeuropejskich. Członkostwo w Klubie jest indywidualne, a liczba jego członków nie może przekraczać stu osób. W różnych krajach powstają także stowarzyszenia narodowe, które wspierają idee Klubu Rzymskiego.

Klub zajmuje się globalnym podejściem do spraw współczesnego świata, zajmuje się głębszym zrozumieniem zależności w obrębie światowych problemów politycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturowych, etycznych i ekologicznych.

Formami działalności Klubu Rzymskiego SA okresowe spotkania i narady członków oraz raporty.

a/ Pierwszy z nich pt. „Granice wzrostu” opublikowano w 1972 roku, opracowany przez grupę naukowców z Massatchusetts Institute of Technology (MIT) pod kierunkiem prof. Dennisa I. Meadsona. Przy dotychczasowym tempie wykorzystania zasobów należy się spodziewać, że w ciągu najbliższych stu lat może dojść do kresu możliwości rozwoju cywilizacyjnego wskutek przeludnienia planety i zupełnego wyczerpania się jej zasobów (koncepcja wzrostu zerowego). Wzywano do samoograniczenia rozwoju cywilizacyjnego, co spotkało się ze sprzeciwami kół gospodarczych i finansowych rozwiniętej części świata.

Pierwszy raport Klubu Rzymskiego został przychylnie przyjęty na forum ONZ, gdzie w latach następnych podjęto działania, które doprowadziły do sformułowania norm międzynarodowego prawa środowiska.

b/ Drugi raport pt. „Ludzkość w punkcie zwrotnym” wprowadza podział świata na dziesięć zróżnicowanych regionów gospodarczych. Koncepcję wzrostu zerowego zastąpiono teorią wzrostu ograniczonego, w której połączono interesy gospodarcze z interesami ochrony środowiska. Tę teorię można uznać za pierwowzór teorii trwałego i zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju).

INNE RAPORTY

c/ Trzeci Jana Tinbergena dotyczył przebudowy porządku międzynarodowego,

d/ Czwarty D. Gaborai i U. Collombo dotyczył korzystania z zasobów naturalnych,

e/ Piąty E. Laszlo dotyczył celów ekologicznych człowieka,

f/ Szósty J. Botkina, J. Elmeniry i M. Malicy dotyczył problemów edukacji ekologicznej,

g/ Siódmy M. Gerniera dotyczył problemów ekologicznych trzeciego świata.

Do końca ubiegłego wieku Klub Rzymski opublikował 18 raportów dotyczące globalnych zagrożeń środowiska, zawierających także treści ekonomiczne i społeczne, a także informacje i wskazania ekologiczne, które wywarły ogromny wpływ na treść kształtującego się równolegle prawa środowiska.

1970 r. międzynarodowa konferencja IUCN/UNESCO poświęcona programom nauczania edukacji środowiskowej przez The Foresta Institute w Carson City (Nevada) w USA. Sformułowano wówczas i przyjęto definicję edukacji środowiskowej, którą uważa się za klasyczną: „edukacja środowiskowa jest długotrwałym procesem rozwijania umiejętności i zachowań niezbędnych do zrozumienia i akceptacji wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem, jego kulturą i środowiskiem naturalnym. E.ś. ma także przygotowywać do praktycznego podejmowania decyzji i uczyć sposobów zachowań promujących jakość środowiska”.

Od tego czasu rozwój tej dziedziny w Europie oraz Ameryce, Azji, Afryce.

WYKŁAD 10

METODY I STRATEGIE NAUCZANIA EDUKACJI ŚRODOWISKOWEJ

W realizacjo treści określonych w podstawie programowej dominują metody słowne (wykład wprowadzający do dyskusji, seminarium, gry dydaktyczne – burza mózgów, symulacja), na niektórych lekcjach najważniejsza jest analiza dokumentów takich jak „Polityka ekologiczna Polski”, „prawo ochrony środowiska”, „Czerwona Księga” i inne lub np. wyszukiwanie elementów związanych ze środowiskiem Konstytucji RP

Na drugim planie są metody badawcze i obserwacyjne. W części szkół one dominują. Uczniowie badają na [przykład zanieczyszczenie powietrza okolic szkoły, posługując się skalą porostową, monitorują stan wód w pobliskich zbiornikach, analizują segregację odpadów. Z tego rodzaju doświadczeń i obserwacji przygotowują relacje do dyskusji lub gie dydaktycznych. Obserwacje w terenie mają charakter ukierunkowany.

Uczniowie ze starszych klas przygotowują referaty lub prezentacje komputerowe, stosowana bywa strategia projektów, metaplan. Na niektóre lekcje zapraszani są przedstawiciele samorządów odpowiedzialni za stan środowiska w gminie, leśnicy.

W edukacji środowiskowej zaleca się stosować strategię problemową i emocjonalną. Pierwsza polega na ustalaniu problemów, formułowaniu hipotez i ich weryfikacji oraz na wysuwaniu i uzasadnianiu wniosków. Druga, czyli emocjonalna, ma wpływać na uczucia ucznia, jakie wywołują w nim zjawiska związane z zanieczyszczeniem i ochroną środowiska oraz wyborem własnego stylu życia.

Skuteczną strategią programowa jest projekt (lokalny, gminny, regionalny, itp.) Na przykład w roku 2002 gimnazja gminie Warszawa Centrum realizował projekt: „Nie było nas był las, nie będzie nas – czy będzie las”. Projekt ten oparty był na studiach i badaniach prowadzonych przez uczniów w swojej dzielnicy. W 2003 roku szkoły tej dzielnicy realizowały projekt: „Co nowego w szkolnym monitoringu środowiska”. W ramach tego przedsięwzięcia uczniowie monitorowali wodę, powietrzem glebę, tereny zieleni i pomniki przyrody Warszawy.

Według Małachowskiego (2007) najlepsze rezultaty dają metody aktywizacji ucznia – wszelkiego rodzaju eksperymenty, pomiary i badania dokonywane zarówno w pracowni, jak i podczas zajęć terenowych

Dylematy edukacji środowiskowej

• Podstawy programowe są zbyt ogólnie sformułowane, nie ukierunkowują autorów programów o podręczników na treści pozwalające osiągnąć zapisane w podstawach cele;

• Likwidacja przedmiotu „środowisko społeczno-polityczne” powoduje częste pomijanie treści edukacji przyrodniczej

• Likwidacja przedmiotu „ochrona i kształtowanie środowiska”, szkołach zawodowych spowodowała wtórny analfabetyzm wiedzy o środowisku

• Stosowanie przez szkoły werbalnych metod kształcenia nie stwarza warunków do aktywizacji uczniów i nie rozwija umiejętności prowadzenia badań terenowych

Wnioski

• Dzisiejsza szkoła nie może sprostać wyzwaniom współczesnego świata

• W większości szkół realizuje jest tylko częściowo cele ścieżki międzynarodowej – edukacja ekologiczna

• Często treści pozostają pustym zapisem w dzienniku

• Lokalizacja celów ścieżki nie jest egzekwowana

• Zajęcia odbywają się murach szkoły i realizowana jest głównie metodami słownymi. Nie daje to efektów w postaci rzetelnej wiedzy i kultury ekologicznej

Edukacja dla zrównoważonego rozwoju potrzebuje:

• holistycznego pojmowania środowiska jako układu stosunków przyrodniczych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych;

• otwarcia drzwi szkoły do lasu, na pole, łąkę czy staw, wprowadzenia metod badawczych i skutecznych form kształcenia (zielone szkoły, projekty)

• wprowadzenia w większym stopniu strategii projektów, zwłaszcza lokalnych,

• zmian w szkołach wyższych kształtujących nauczycieli, które wpłyną na podwyższenie wiedzy, a zwłaszcza umiejętności nauczycieli;

• rozwoju edukacji dorosłych (media)

• włączenia się szkół w realizację lokalnych programów środowiskowych (zgodnie z zaleceniami zawartymi w Agendzie 21);

• organizowania w szkołach pracowni przyrodniczych i odpowiedniego ich wyposażenia;

• motywowania nauczycieli do wprowadzania innowacji dydaktycznych;

METODY PRACY W EDUKACJI EKOLOGICZNEJ (M. Grodzińska – Jurczak, 2000)

STUDIUM PRZYPADKU

Studium , badanie przypadku – jest aktywną metodą kształcenia, w której tradycyjne metody nauczania (wykład, ćwiczenia, seminarium) zostaną zastąpione analizą tzw. Opisu sytuacyjnego. Jej istota jest prezentacja konkretnego zjawiska, zdarzenia lub sytuacji, w której znajduje się dana organizacja, przedsiębiorstwo, instytucja; wyszukiwanie niezbędnych danych, które umożliwiają jego analizę oraz sformułowanie możliwych rozwiązań wyboru, a następnie podjęcie najwłaściwszej decyzji oraz jej niezbędnym uzasadnieniem.

DYSKUSJA

Rodzaje dyskusji ze względu na prowadzącego:

1. swobodna dyskusja

prowadzący ma obserwować, słuchać oraz interpretować prace uczestników.

1. Dyskusja sterowana

Poprzez jej odpowiednie prowadzenie (z jednym uczestnikiem naraz) prowadzący służą do osiągnięcia określonego z góry wyroku. Prowadzący musi być specjalistą w danej dziedzinie.

1. Dyskusja zorganizowana

Dyskusja przygotowana jest przez prowadzącego. Najlepszy efekt osiąga się pracując w grupach, w których rozwiązywane SA problemy. Każda grupa ma określone zadania do wykonania i odliczony czas na dyskusję. Każda grupa może mieć wybranego lidera sekretarza. Na zakończenie dyskusji grupa ma zaprezentować efekty swojej pracy na piśmie.

BURZA MÓZGÓW

Burza mózgów to czynność grupowa, której celem jest skoncentrowanie zbiorów energii i nakierowanie jej na wytworzenie licznych pomysłów. Zadaniem prowadzącego jest ukierunkowanie uczestników na działanie twórcze podczas, którego można wypowiadać w sposób swobodny własne zdanie. Jest etap podawania i zbierania pomysłów dotyczących analizowanej sytuacji bez ich oceniania. Czas zgłaszania pomysłów powinien być określony, gdyż po fazie produkcji pomysłów następuje ich ocena.

• Nie wolno dyskutować ani krytykować pomysłów

• Należy ustalić i przestrzegać limitu czasowego

• Każdy pomysł jest zapisywany tak jak został zgłoszony

• Należy wypisać jak najwięcej pomysłów

• Wszyscy na równych prawach biorą udział w zgłaszaniu pomysłów

RANKING DIAMENTOWY

Uczestnicy otrzymują kartki z twierdzeniami dotyczącymi rozwiązywanego problemu. Zadaniem każdego zespołu jest uporządkowanie tych kartek wg podanego kryterium tak, aby tworzyły one diament lub piramidę. Układ jest następnie dyskutowany między zespołami.

Służy wyrabianiu i ćwiczeniu krytycznego myślenia, umiejętności dokonywania analizy sytuacji, werbalizacji myśli, prezentacji własnego stanowiska i jego obrony, doboru odpowiednich argumentów, efektywnego porozumiewania się, perswazji, pracy grupowej, twórczego rozwiązywania problemów, akceptacji innego punktu widzenia czy systemu wartości.

METODA CZTERECH KĄTÓW

Prezentacja grupie wybranego problemu środowiskowego i jego czterech alternatywnych rozwiązań. Każdy kąt w dowolnym pomieszczeniu (np. w ogrodzie) jest przyporządkowany określonej alternatywie rozwiązań. Uczestnicy zajęć, po zapoznaniu się z problemem wybierają jedno odpowiadające im rozwiązanie i ustawiają się w kącie, do którego jest ono przyporządkowane. Następnie w każdej grupie (kącie) omawiają przyczyny dokonania właśnie takiego wyboru. Wspólnie opracowują listę uzasadnień dla tej alternatywy. Przedstawiciel każdej grupy wyjaśnia pozostałym motywy wybrania swojej opcji. Pozostali słuchacze rozważają cztery zaproponowane rozwiązania zadanego problemu oraz realne możliwości zastosowania ich w praktyce.

MAPA MENTALNA

Jest to metoda wizualnego przedstawienia zagrożeń z wykorzystaniem rysunków, obrazków, zdjęć, symboli, słów, haseł, zwrotów logicznie ze sobą powiązanych. Sposób zapisu pozwala na łatwy odbiór trudnego tekstu, materiału przy powtórzeniu wiadomości lub też przy wprowadzeniu nowych.

Przebieg zajęć:

1. Przedstawienie celu spotkania

2. Podział na zespoły, rozdanie materiałów

3. Poszczególne zasoby opracowują mapy mentalne ukazujące dane zagadnienie

4. Oprócz tego każdy zespół analizuje inny aspekt danego zagadnienia

5. Po wykonaniu zadania grupy zawieszają opracowane mapy mentalne w widocznym miejscu, następuje ich porównanie, poprawienie błędów, a następnie prezenterzy grupy omawiają analizowane aspekty zagadnienia (dla ułatwienia prezentacji mogą to przedstawić na plakacie)

Edukacja nieformalna (A. Kalinowska 2003)

• instytucje;

• centra edukacyjne i informacyjne prowadzone przez administracje samorządowe różnego szczebla;

• parki narodowe (posiadaja specjalne szlaki „ścieżki dydaktyczne”)

• parki krajobrazowe;

• muzea;

• centra edukacji ekologicznej;

• Lasy Państwowe z Leśnymi Kompleksami Promocyjnymi i „edukacją przez demonstracje dobrych praktyk”;

• Organizacje;

ORGANIZACJE W POLSCE

W Polsce w 2003 roku było zarejestrowanych ponad 600 organizacji deklarujących w swym statucie działalność ekologiczną. Ponad 60 jest najbardziej aktywnych, uczestnicząc w rozwiązywaniu konfliktów lokalnych ale i pracach komisji sejmowych.

LOP, Polski Klub ekologiczny, organizacje specjalistyczne Greenworks czy Salamandra, organizacje hobbistyczne (turystyczne, wędkarskie). Imprezy organizowane przez wszystkie organizacje zawarte SA w Kalendarium imprez ekologicznych czy materiałach Ośrodka Informacji o Edukacji NFOŚiGW.

Na terenie Polski efektywnie działają także organizacje międzynarodowe:

Światowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) (konferencja poświęcona komunikacji w ochronie przyrody, Ekspercka grupa IUCN Komisja Edukacji i Komunikacji ma swoich polskich członków);

Światowy Fundusz na Rzecz dzikich Zwierząt (WWF)

Regionalne Centrum Ekologiczne na Europe Centralną i Wschodnia (REC) prowadzi działalność edukacyjna np. przygotowując Zielony Pakiet – nowatorska pomoc dydaktyczna dla nauczycieli.

Szkolenia dla rolników w kontekście zasad rolnictwa ekologicznego prowadzi Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Przysieku oraz IUCN.

Do nauczycieli i edukatorów skierowane SA szkolenia prowadzone przy współpracy z Field Study Council Ośrodek Doskonalenia Instruktorów Edukacji Ekologicznej (ODIEE) na Uniwersytecie Warszawskim.

Organizacje w Polsce wg Pyłki-Gutowskiej 2004

Obecnie istnieje w Polsce ok. 200 organizacji społecznych, które uważają ochronę środowiska i przyrody za główny cel swego działania. Mają one odpowiednia pozycje w systemie politycznym i mają prawne możliwości działania.

Rola proekologicznych organizacji społecznych polega głównie na:

• popularyzacji idei ochrony przyrody i środowiska;

• kształtowaniu właściwego stosunku do środowiska;

• szerzeniu zrozumienia celów ochrony środowiska oraz propagowaniu praw ochrony przyrody;

• inicjowaniu i podejmowaniu działań na rzecz ochrony środowiska;

• współdziałaniu z jednostkami gospodarki uspołecznionej w opracowaniu i realizacji planów zmierzających do poprawy stanu środowiska;

• organizowaniu spotkań, odczytów, wystaw, konkursów

Do społecznych organizacji proekologicznych (ruchu ekologicznego) zalicza się m.in.:

Pozarządowe organizacje proekologiczne, jak: Liga Ochrony Przyrody, Polski Klub Ekologiczny, Biuro Obsługi Ruchu Ekologicznego, Polskie towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Polski Związek Łowiecki, Polski Związek Wędkarski, różne odłamy Polskiej Partii Zielonych i inne.

Towarzystwa proekologiczne: Polskie Towarzystwo Leśne, Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, Towarzystwo Ochrony Tatr, Polski Związek Działkowca, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, Ogólnopolskie towarzystwo Ochrony Nietoperzy, Ogólnopolskie Towarzystwo Zagospodarowania Odpadów, possie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „Pro-Natura” i inne.

Organizacje w Polsce wg Małachwoskiego 2007

W połowie lat 90. Ubiegłego wieku ruch ekologiczny, według różnych szacunków, liczył od kilkuset do kilku tysięcy formalnych i nieformalnych organizacji (grup). Przyjmuje się, że aktywnych organizacji jest około 700.

Tylko 4 społeczne organizacje ekologiczne mają na terenie kraju dobrze rozbudowaną sieć oddziałów i kół:

• Liga Ochrony Przyrody,

• Polski Klub Ekologiczny,

• Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków,

• Federacja Zielonych.

Najsilniejsze pozarządowe organizacje ekologiczne działają na terenie dużych ośrodków miejskich, których liczba mieszkańców przekracza 500 000.

Cele społecznych ruchów ekologicznych:

• Zwiększenie świadomości społecznej poprzez zwracanie uwagi na problemy ekologiczne, edukacja przez upowszechnienie zagadnień ekologii w różnych grupach społecznych i zawodowych,

• Działania w zakresie ochrony i kształtowania środowiska, np. likwidowanie negatywnych dla środowiska skutków działania innych podmiotów lub wywierania nacisków,

• Wpływ na decydentów w celu nakłaniania ich do podejmowania konkretnych decyzji korzystnych dla środowiska lub zmiany już podjętych,

• Tworzenie nowych koncepcji rozwoju gospodarczego i społecznego,

• Dążenie do zmiany stosunków człowieka do przyrody i zmiany sposobu postrzegania miejsca człowieka w przyrodzie

Główne grupy organizacji:

1. Organizacje zajmujące się ochrona przyrody. Największe z nich to: Liga ochrony przyrody, Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polskie Towarzystwo Przyjaciół „pro natura”, Komitet Ochrony Orłów, Ogłlnopolskie towarzystwo Ochrony Ptaków, Polskie towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”; zajmują się monitoringiem stanowisk różnych gatunków, prowadzeniem badań naukowych, propagowaniem tworzenia nowych obszarów chronionych, wykupywaniem cennych przyrodniczo terenów, działalnością popularyzatorską wśród młodzieży.

2. Organizacje edukacyjne sieć Regionalnych Centrów Edukacji Ekologicznej np. Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Krakowie, Fundację Wolne Inicjatywy Edukacyjne, prowadzą m.in. Wrocławską Szkołę Przyszłości.

3. Organizacje specjalistyczne i eksperckie. Są to grupy o wysokim poziomie profesjonalizmu koncentrujące się na wybranych aspektach problematyki ekologicznej. Stowarzyszenie Nauczycieli Przedmiotów Przyrodniczych, Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi „EKOLAND”, Towarzystwo Naukowe Prawa Ochrony Przyrody, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Klub Publicystów Ochrony Środowiska „EKOS”.

4. Organizacje nurtu „ekologii głębokiej”. Prekursorem tego nurtu w Polsce była Pracownia Architektury Żywej przekształcona następnie w Pracownie na Rzecz Wszystkich Istot oraz „Klub Gaja”, fundacja Ekologicznej Architektury Ośrodek EKO-OKO. Organizacje te skupiają się przede wszystkim na praktykowaniu alternatywnych „ekologicznych” styków życia i alternatywnych działaniach edukacyjnych. Traktowane SA często jako grupy radykalne.

5. Organizacje broniące praw zwierząt i ruch wegetariański. Największe z nich to: Front Wyzwolenia Zwierząt, Wspólnota Wszystkich Istot, Ruch Promocji Wegetarianizmu, Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, Organizacja Młodzieżowa LOP.

6. Organizacje młodzieżowe. Należą do nich organizacje studenckie, szkolne i harcerskie (np. Klub Ekoinżyniera przy Politechnice w Opolu, Międzywydziałowe Koło Naukowe Studentów „TERRA”), Harcerski ruch Ochrony Środowiska ZHR w Orzyszu.

7. Organizacje para artystyczne i artystyczne: Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie, Ośrodek Kultury Holistycznej „HOLIEKO-ART.”, Teatr „Klinika Lalek” w Wolimierzu związany z Fundacją Wspierania Kultur Alternatywnych i Ekologicznych, grupy muzyczne – ATMAN, Orkiestra „Na zdrowie”, NATURA.

8. Środowiska religijne i parareligijne. Są to środowiska praktykujące religie Wschodu, grupy katolików świeckich oraz ruch ekologiczny w Kościele Rzymsko-Katolickim. Należy do nich: Franciszkański Ruch Ekologiczny, Ruch Ekologiczny św. Franciszka z Asyżu (REFA), Anada Marga, Centrum Ekologiczno-Rekreacyjne „Przymierze”

W Polsce działa kilkadziesiąt organizacji uwzględniających w swojej działalności problemu ekologiczne – są to głównie stowarzyszenia społeczne i zawodowe oraz organizacje młodzieżowe, religijne i turystyczne np.:

• Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK),

• Polski Związek Wędkarski (PZW),

• Polski Związek Łowiecki (PZŁ),

• Związek Młodzieży Wiejskiej (ZMW).

Społeczny ruch ekologiczny na świecie ma długa historię. Najbardziej znane stowarzyszenia społeczne, (które za cel swojej działalności stawiały ochronę przyrody, ginących gatunków roślin i zwierząt – powstałe w ostatnim trzydziestoleciu) to np.:

• Paryska Liga Ochrony Ptaków

• Belgijska Liga Ochrony Przyrody

• Niemieckie towarzystwo Ochrony Świata Ptaków

• Królewskie Stowarzyszenie Ochrony Ptaków w Anglii

• Włoska Liga Narodowa Ochrony Pomników Przyrody

• Rosyjskie Stowarzyszenie Ochrony Przyrody

• Francuskie Stowarzyszenie Ochrony Krajobrazu

GREENPEACE – organizacja o charakterze ponadnarodowym

• Powstała ona z inicjatywy ekologów amerykańskich i kanadyjskich w 1971 r.

• Liczy kilkaset tysięcy sympatyków na całym świecie

• Działacze Greenpeace walczą o wyeliminowanie działań, które prowadzą do zagrożeń ekologicznych o charakterze regionalnym i globalnym

• Protestują na przykład przeciw: polowaniu na wieloryby i młode foki, zatapianiu w morzu odpadów nuklearnych, próbom z nowymi rodzajami broni walczą o zachowanie lasów na Ziemi oraz czystość mórz (w tym również Morza Bałtyckiego)

W Europie środkowo-Wschodniej burzliwy rozwój ruchu ekologicznego nastąpił pod koniec lat 80. XX wieku (np. Węgry, Czechosłowacja, Polska) i 90. (np. Bułgaria, Rumunia i kraje byłego ZSRR).

Spis międzynarodowych porozumień, dotyczących ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju, których Polska jest stroną lub które zamierza ratyfikować

1. Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego z 1971r. (konwencja ramiarska)

2. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (konwencja waszyngtońska – CITES) z 1973 roku;

3. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego z 1974 roku (konwencja helsińska);

4. Konwencja w sprawie transgenicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości, z 1979 r. (konwencja genewska);

5. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt z 1979 r. (konwencja bońska);

6. Konwencja o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych z 1982 r. (konwencja berneńska)

7. Protokół do konwencji genewskiej w sprawie transgenicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości, dotyczący długofalowego finansowania wspólnego programu monitoringu i oceny przenoszenia zanieczyszczeń na dalekie odległości w Europie z 1984 r. (EMEP)

8. Konwencja wiedeńska w sprawie ochrony warstwy ozonowej z 1985 r.

EDUKACJA NIEFORMALNA

Edukacje nieformalna prowadza dom rodzinny, pozarządowe organizacje ekologiczne, centra edukacji ekologicznej, parki krajobrazowe, samorządy terytorialne, wojewódzkie służby ochrony środowiska, kościoły i ruchy religijne, środki masowego przekazu i zakłady pracy.

Dom rodzinny jest miejscem wszelkich działań edukacyjnych, w tym i proekologicznych. Z racji swej wyjątkowej siły oddziaływania rodzina może okazać się pomocna w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży oraz stanowić podstawę skuteczności innych form edukacji ekologicznej. Dlatego bardzo ważna jest edukacja rodziców i przygotowania ich do roli najważniejszych nauczycieli i wychowawców w tej dziedzinie.

Pozarządowe organizacje ekologiczne skupiają bardzo różne środowiska społeczne, młodzieżowe i religijne. Wykazują różny zakres działania, zinstytucjonalizowania i aktywności. Działania tych organizacji skupiają się na poznawaniu problemów ekologicznych, edukacji członków ruchu ekologicznego, przybliżaniu społeczeństwu istoty i znaczenia problemów ekologicznych, organizowaniu szkoleń i seminariów, oddziaływaniu na władze w celu skłonienia ich do podejmowania pożądanych decyzji w zakresie ochrony środowiska. W większości organizacji ekologicznych kierunek działań wyznaczony jest przez tradycyjne „ochronne” podejście do kwestii środowiskowych. Kontakty decydentów z organizacjami ekologicznymi mogą okazać się pomocne przy wyborze właściwych rozwiązań.

Edukacja nieformalna wg Frątczaka J., 1995

Centra edukacji ekologicznej powołane są w celu kształtowania postaw proekologicznych oraz inspirowania i koordynowania działań w sferze edukacji ekologicznej społeczeństwa.

W województwie kujawsko-pomorskim działają 4 centra:

• Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Ekologicznej w Myślęcinku

• Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Wilga” w Górznie

• Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Przysieku

• Włocławskie Centrum Edukacji Ekologicznej we Włocławku

Podstawowe zadania centrów edukacji ekologicznej

• Powszechna edukacja ekologiczna dzieci i młodzieży,

• Rozwijanie i wspieranie pozaszkolnych form edukacji ekologiczne,

• Doskonalenie i poszukiwanie nowych metod, technik i form edukacji ekologicznej,

• Doskonalenie zawodowe nauczycieli oraz specjalistów w dziedziny ochrony środowiska,

• Krzewienie wiedzy ekologicznej w społeczeństwie ludzi dorosłych,

• Podnoszenie świadomości ekologicznej decydentów, pracowników administracji lokalnej i samorządów terytorialnych,

• Gromadzenie i przesyłanie informacji oraz tworzenie baz danych,

• Rozpowszechnienie materiałów dydaktycznych,

• Tworzenie bazy dydaktycznej dla potrzeb edukacji ekologicznej,

• Doskonalenie zawodowe rolników w zakresie sanitacji oraz ograniczania zanieczyszczeń pochodzących z rolnictwa.

Parki krajobrazowe. Pomimo skromnej jeszcze bazy materialnej, dysponują ogromnym bogactwem zasobów przyrodniczych i dużym potencjałem organizacyjnym, który może stać się podstawą edukacji ekologicznej prowadzonej poza obiektami szkół. Parki oferują formy edukacji ekologicznej dostosowane do potrzeb i możliwości grup wiekowych i zawodowych (m.in. organizowanie wycieczek po parkach i poznawanie ścieżek dydaktycznych, zajęcia terenowe, prowadzenie lekcji, pogadanek, prelekcji i wykładów, organizowanie pokazów filmów przyrodniczych i przeźroczy oraz konkursów i olimpiad). Parki prowadzą też działalność wydawczą (periodyki własne, przewodniki, albumy, foldery, widokówki, mapy, książeczki dla dzieci.

Zaborski PK

Wiosenny tydzień ekologiczny – organizowany wspólnie z Kaszubskim Liceum Ogólnokształcącym w Brusach, uczniowie szkół z terenu powiatu chojnickiego biorą udział w prelekcjach, wystawach, sprzątaniu miejsc zaśmieconych, konkursach oraz poznawaniu terenu ZPK.

Samorządy terytorialne. Widoczny jest wzrost odpowiedzialności samorządów terytorialnych za sprawy ochrony środowiska i edukacji środowiskowej, w tym także edukacji ekologicznej w szkołach. Decyzje podejmowane na szczeblu lokalnym oddziaływają bezpośrednio na środowisko człowieka w miejscu zamieszkania

Wojewódzkie służby ochrony środowiska (Wojewódzka Inspekcja Ochrony Środowiska, Wydział Ochrony Środowiska Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego) współuczestniczą w organizowaniu szkoleń, seminariów i kursów dla różnych grup odbiorców oraz opracowują i przekazują informacje o stanie środowiska. Opracowania te udostępniane są wszystkim zainteresowanym (szkoły, biblioteki, samorządy terytorialne, Sejmik Samorządowy, wyższe uczelnie, WFOŚiGW, zakłady pracy, centra edukacji ekologicznej, parki krajobrazowe, środki masowego przekazu). Patronują konkursom ukierunkowanym na ochronę środowiska, angażują się w organizację olimpiad wiedzy ekologicznej.

Kościoły i ruchy religijne coraz intensywniej podejmują działania kształtujące świadomość ekologiczną społeczeństwa. Prowadzą edukację poprzez: organizowanie seminariów, konferencji, spotkań dyskusyjnych, wydawanie książek, broszur, publikację artykułów w prasie religijnej, działania chrześcijańskich ruchów ekologicznych.

Środki masowego przekazu. Media mają ogromy wpływ na poziom wiedzy społeczeństwa o stanie środowiska naturalnego. Największe znaczenie mają programy publicystyczne i filmy popularnonaukowe prezentowane przez telewizję

Zakłady pracy są także organizatorami i miejscami różnego rodzaju seminariów, konferencji i kursów związanych z ochroną środowiska. Elementy edukacji ekologicznej są włączone do szkoleń naukowych.

DZIEJE OCHRONY RZYRODY NA ŚWIECIE

• Starożytność: chroniono obiekty przyrodnicze, przede wszystkim jako obiekty kultu w danje kulturze czy dla danej społeczności lokalnej – święte zwierzęta, drzewa, gaje.

• W państwie Inków wykorzystano ptasie guano. Nawóz wywożono z coraz to innej wyspy. Zabroniony był wstęp na wyspę już raz eksploatowaną pod groźbą kary śmierci. Zapewniało to spokój ptakom oraz stały przychód cennego nawozu.

• Chiny przepisy o ochronie lasów znane są z drugiego tysiąclecia p.n.e.

• Indie pierwsze przepisy, edykty króla Asioki sprzed prawie trzech tysięcy lat

• Starożytny Rzym działania w związku koniecznością zapewnienia czystej wody; Marcus Ciceron – „niszczenie lasów jest najgorszym wrogiem dobrobytu człowieka”

• Znane są też przykłady długowieczności niektórych inicjatyw ochronnych, np. ciągła od XIII do XX w. ochrona pierwotnego lasu w Górach Diamentowych w Korei,

• Średniowiecze wprowadzono ochronę ryb Szkocji od 1030, Hiszpanii od 1258, w Polsce za panowania króla Stefana Batorego,

• XIII w Anglii pierwsze przepisy o ochronie powietrza (zakaz pod groźbą kary śmierci opalanie w sezonie zimowym domowych pieców zasiarczonym węglem)

• 1935 w szwajcarskim kantonie Zurych weszło w życie prawo dotyczące ochrony ptaków śpiewających i to nie tylko ze względów estetycznych, ale także z uwagi na rolę, jaką odgrywają takie ptaki w zwalczaniu szkodliwych owadów,

• 1671 r. duński król Christian V, zaniepokojony wylesieniem swego kraju, wydał zakaz wycinania lasów w południowej Danii,

• Dekrety cara Rosji Piotra I z lat 1705, 1714, 1722 dotyczące ochrony lasów,

• Ukaz carycy Katarzyny II w 1773 r. o ochronie łosia w Rosji,

• Przełom XVIII i XIX w. to okres działalności prekursora naukowego podejścia do ochrony przyrody, niemieckiego podróżnika i uczonego, przyrodnika Aleksandra von Humboldta. Odbył on wiele podróży przyrodniczych po Ameryce Południowej. W roku 1819 von Humboldt użył po raz pierwszy terminu „pomnik przyrody”, opisując największe i najstarsze drzewa w Wenezueli. Z jego nazwiskiem wiąże się powstanie nowego ówcześnie kierunku w ochronie przyrody, zwanego „nurtem konserwatorskim”, a podlegającego na obejmowaniu ochroną najcenniejszych tworów przyrody;

• XIX w. powstały pierwsze obiekty, które można uznać za obszary chronione w dzisiejszym rozumieniu. Tworzyły je rządy, a także zajmujące się ochroną przyrody organizacje społeczne, które wykupywały w tym celu cenne przyrodniczo obiekty. Jednak nadal główną rolę w ochronie przyrody odgrywali bogaci ludzie, którzy z własnej inicjatywy lub za namową uczonych przyrodoznawców zaczęli tworzyć w obrębie swych dóbr rezerwaty przyrody;

• 1805 r. w Danii powstał pierwszy rezerwat przyrody powołany ze względów naukowych,

• 1864 r. objęto ochroną lasy sekwojowe w Yosemile w Kaliforni,

• 1852 r. rezerwat przyrody w Fontainebleau pod Paryżem

• 1872 pierwszy na świecie Park Narodowy Yellowstone USA

• 1876 Anglia ustawa o ochronie rzek przez zanieczyszczeniami,

• 1975 Holandia ustawa o ograniczeniu wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na otoczenie

• Początek XX wieku pierwsze nowoczesne rozwiązania prawne i organizacyjne służące ochronie przyrody;

• Od 1906 działała w Niemczech agencja zajmująca się ochroną pomników przyrody. Przed pierwszą wojna światową,

• Państwowe organy ochrony przyrody w Austrii 1903 r

• (przed I wojną) federalna komisja ochrony przyrody w Szwajcarii;

• Od 1906 r. we Francji a od 1910 r. w Norwegii pierwsze ustawy o ochronie przyrody;

• 1908 Anglia pierwsza ustawa o ochronie powietrza

• W 1916 r. powstała w USA National Forest Service, jedna z działających do dzisiaj amerykańskich agend rządowych zajmujących się ochroną środowiska

PARKI NARODOWE – historia

• Europa: pierwszymi parkami narodowymi były położony w Szwajcarii park narodowy Suisse, ostatecznie zatwierdzony przez władze federalne tego kraju w 1914 roku, oraz parki narodowe utworzone w 1909 (1910) r. w Szwecji (Abaisko, Sarek i In.), w Niemczech 1910 w dorzeczu Elby, Francja 1913 (Berarde, później zmieniono nazwę na Pelvoux), Hiszpania 1918 (Covadogna, Ordera), Włochy 1922 (Abruzzow, Gran Paradiso) Poska 1922 (PN Białowieski)

• Australia w 1879 na pd od Sydney powstał Królewski PN – drugi na świecie. W 1894 roku po południowej stronie Sydney utworzono PN Ku-ring-gal Chase. Poza nimi w XIX w powstały jeszcze cztery parki narodowe. Pierwszy PN w Nowej Zelandii (Tongariri) został bowiem utworzony w 1887 r., a drugi (Egmont) 1900

• Afryka

• Ameryka

• Pierwsze międzynarodowe organizacje zajmujące się ochroną przyrody, w 1948 r. powstała Międzynarodowa Unia Ochron Przyrody (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources – IUCN), obecnie nazywana też skrótowo IUCN – World Conservation Union), której członkami są organizacje ochrony przyrody oraz instytucje naukowe i rządowe z całego świata.

• Od 1961 roku działa Światowy Fundusz Ochrony Dzikich Zwierząt i Roślin (World Wide Fund for Nature – WWF);

• w dzisiejszych czasach większość inicjatyw w zakresie ochrony przyrody wiąże się z działalnością agendy Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) ds. środowiska: Programu Środowiskowego Narodów Zjednoczonych (United Nations Environmental Programme – UNEP) . Agenda ta inicjuje i koordynuje wiele działań międzynarodowych na rzecz zachowania przyrody. Najważniejszą aktualnie inicjatywą agendy UNEP jest ochrony różnorodności biologicznej, zgodnie z duchem Konwencji o różnorodności biologicznej, która została podpisana z okazji Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w 1992 r. (zwanej „Szczytem Ziemi”). Podstawowym założeniem tej konwencji jest trwałe i zrównoważone użytkowanie globalnych zasobów przyrodniczych , wyrażające się niedopuszczeniem do nieodwracalnej zagłady jakichkolwiek gatunków zwierząt i roślin oraz całych ekosystemów.

• Najważniejszym elementem ochrony przyrody na świecie jest stale rozwijająca się sieć obszarów chronionych Narody Zjednoczone od roku 1959 włączyły do swojej polityki właściwego użytkowania zasobów naturalnych świata popieranie tworzenia obiektów chronionych. Od roku 1962 jest okresowo publikowana przez ONZ lista obszar ów chronionych, tworzona przy współpracy z Komisją Parków Narodowych i Obszarów Chronionych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (The IUCN Commission on National Parks and Protected Areas – CNPPA). Wobec rozliczonych kryteriów uznawania danego obiektu za chroniony stosowanych na świecie, IUCN zaproponowała przyjęcie 8 kategorii obszarów chronionych, czego 5 zostało uznanych przez ONZ jako oficjalne kategorie parków narodowych i obszarów chronionych przy sporządzaniu list tych obiektów .

Na IV Światowej Konferencji Komisji Parków Narodowych i Obszarów Chronionych w Caracas w 1992 r. do oficjalnej listy obszarów chronionych klasyfikowanych przez ONZ wprowadzoną szóstą kategorię ochronną.

Głównym kryterium rozróżniania poszczególnych kategorii jest sposób zagospodarowania i użytkowania poszczególnych obszarów.

Kategorie obszarów chronionych wg IUCN, 1994 r.

I – rezerwaty ścisłe (Strict Nature Reserve/ Wildemess Area), zagospodarowane jako obiekty badań naukowych lub w celu ochrony dzikiej przyrody;

Ia – obszary lądowe lub morskie, obejmujące szczególnie reprezentatywne lub mające wyjątkowe wartości przyrodnicze ekosystemy, utwory geologiczne lub gatunki; chroni się je w celach badawczych lub ze względu na potrzeby monitoringu środowiska;

Ib – obszary lądowe lub morskie o znacznej powierzchni, zachowane w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalnego, chronione w celu podtrzymania procesów tam zachodzących (National Park), ustanowione w celu ochrony całych ekosystemów i zapewnienia terenów do wypoczynku, ale także w celach edukacyjnych i naukowych;

III – pomniki przyrody (Natural Monument), obszary ustanowione w celu ochrony pojedynczych zjawisk przyrodniczych, także obiektów o znaczeniu krajoznawczym, kulturowym i estetycznym;

IV – obszary lądowe lub morskie czynnej ochrony gatunków i siedlisk (Habitat/Species Managment Area), ustanowione w celu czynnej ochrony biotopów, siedlisk poszczególnych gatunków, które mogłyby nie przetrwać bez zabiegów ochronnych;

V – obszary chronionego krajobrazu (Protected Landscape/Seascape), ustanowione głównie w celu zahamowania tradycyjnego krajobrazu i zapewnienia terenów rekreacyjnych;

VI – obszary czynnej ochrony zasobów przyrodniczych (Managed Resource Protected Area), których głównym zadaniem jest ochrona różnorodności biologicznej , stwarzanie warunków do wprowadzania zasad trwałego i zrównoważonego użytkowania zasobów przyrody tych obszarów w celu zaspokojenia potrzeb gospodarczych

IUCN zaproponowała 6 kategorii zagrożeń gatunków, które są stosowane obecnie na całym świecie.

KATEGORIE ZAGROŻONYCH GATUNKÓW wg IUCN

EX – gatunki wymarłe

E – gatunki ginące, których przetrwanie jest mało prawdopodobne jeżeli istnieć będą, nadal dotychczasowe warunki wpływające negatywnie na ich szansę przetrwania.

V – gatunki zagrożone, które jeżeli nadal oddziaływać będą na nie czynniki negatywne , znajda się w kategorii E – „ginący”

R – gatunki rzadkie, których populacje w skali światowej są niewielkie

I – gatunki nieokreślone, co do których wiadomo, że są zagrożone lub rzadkie ale aktualny stan rozpoznania nie pozwala na określenie ich statusu

K – niedostatecznie rozpoznane gatunki, w odniesieniu do których brak pełnych informacji, pozwalających zaliczyć te gatunki do określonej kategorii zagrożenia

• W roku 1970 na Konferencji Generalnej UNESCO przyjęto program „Człowiek i Biosfera” . W ramach tego programu powstała idea rezerwatów biosfery. Zakłada się, że siec takich rezerwatów powinna chronić reprezentatywne ekosystemy świata. Rezerwaty takie są tworzone w celu zachowania różnorodności zespołów zwierząt i roślin, ochrony genetycznej różnorodności gatunków oraz zapewnienia terenów do badań ekologicznych i środowiskowych, a także do celów naukowych i szkoleniowych.

• W roku 1975 weszła w życie Konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Na jej podstawie wyróżnia się również obiekty przyrodnicze o szczególnych, unikatowych w skali świata walorach. Obszary takie noszą oficjalną nazwę World HeritageSites, nadaną m.in. Białowieskiemu PN

• Prawne podstawy działań podejmowanych przez UE w dziedzinie ochrony przyrody tworzą liczne dyrektywy i rozporządzenia. Wymienić tu można dyrektywę 79/409/EWG z 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków i 92/43/EWG z 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Ostatnią inicjatywą UE w zakresie ochrony przyrody jest usytuowanie paneuropejskiego systemu obszarów chronionych „Natura 2000”

• Instytucje UE odpowiedzialne za ochronę środowiska

- Parlament Europejski (opiniowanie działalności Komisji, inicjatywy polityczne, uchwalanie budżetu, tworzenie prawa)

- Rada Europejska (skupiająca szefów rządów UE), główne ciało decyzyjno-polityczne,

- Rada Unii Europejskiej – akceptacja projektów przepisów prawnych, ustalanie kierunków działań,

- Komisja Europejska, w jej ramach działają Komisarz ds. Środowiska, także Dyrekcja Generalna Środowiska (nadzór nad bieżącą działalnością UE w zakresie ochrony środowiska, tworzenie propozycji aktów prawnych i programów, monitoring wdrażania prawa, sprawozdania dla Rady i Parlamentu, nadzór nad finansami)

Instytucja zajmującą się wyłącznie sprawami ochrony środowiska jest Europejska Agencja Ochrony Środowiska z siedzibą w Kopenhadze, która odpowiada za tworzenie systemu monitoringu środowiska.

• w latach 90. W Holandii powstała koncepcja utworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej EECIONET (European Ecological Network) . w 1992 r. koncepcja ta została akceptowana przez Radę Europy. W 1993 e. Rada Europy zwróciła się do IUCN z propozycją rozszerzenia projektu EECONET na kraje Europy Wschodniej. Na konferencji w Maastricht w listopadzie 1993 roku na temat ochrony dziedzictwa przyrodniczego w Europie IUCN przyjął tę propozycję. Sieć EECONET ma obejmować najcenniejsze pod względem przyrodniczym obszary.

Tworzyć ją będą następujące elementy:

- obszary węzłowe (biocentra, strefy buforowe)

- korytarze ekologiczne

- obszary wymagające unaturalnienia

HISTORYCZNA LISTA PN

Lp.	Nazwa PN	Rok powstania	Powierzchnia [ha]	Kraj
1.	Yellowstone	1872	888 706	USA
2.	Glacier	1886	134 938	Kanada
3.	Banff	1887	664 076	Kanada
4.	Yosemite	1890	304 380	USA
5.	Seguola	1890	154 744	USA
6.	Tangaviro	1894	64 404	Nowa Zelandia
7.	Waterlon Lakes	1895	52 775	Kanada
8.	El Chico	1898	1 835	Meksyk
9.	Mount Rainier	1899	96 793	USA
10.	Sarek	1909	195 000	Szwecja

WYKŁAD 11

PARKI NARODOWE I OBSZARY CHRONIONE NA ŚWIECIE

AFRYKA

Nazwa	Kraj
Auasz	Etiopia
Ruwenzori (Królowej Elżbiety)	Uganda
Wirunga	Zair
Nakuru	Kenia
Rezerwat Masai-Mara	Kenia
Tsavo	Kenia
Amboseli	Kenia
Kilimandżaro	Tanzania
Serengeti	Tanzania
Wodospady Wictorii	Zimbabwe
Namib/Naukluft	Namibia
Krugera	RPA
Kalahari Gemsbok	RPA/Namibia

PN Tasili Wan Ahdżar – pasmo górskie na Saharze w południowo-wschodniej Algierii o długości ok. 500 km, z najwyższym szczytem Adrar Afao 2158 m n.p.m. w masywie Adrar. Większość obszaru pasma górskiego od 1….roku objęte jest ochroną w ramach Parku Narodowego Tasili Wan Ahdżar o powierzchni 7…km². Od 1982 roku park wpisany jest na listę światowego dziedzictwa ludzkości a od ……roku na listę rezerwatów biosfery UNESCO. W obszarze pasma odkryto prehistoryczne malowidła naskalne i inne stanowiska archeologiczne z okresu neolitu. Malowidła przedstawiają stada bydła, duże dzikie zwierzęta (m.in. krokodyle) i ludzi przy polowaniu.

AZJA

Nazwa	Kraj
Corbetta	Indie
Sagarmatha	Nepal
Khau Jai	Tajlandia
Komodo	Indonezja
Sorak	Korea Południowa
Halla	Korea Południowa
Fudżi-Hakone-Izu	Japonia
Nikko	Japonia
Aso	Japonia
Rezerwat Wolong	Chiny
Ju-Szan	Tajwan
Ken Ting	Tajwan
Taal	Filipiny
Mayon	Filipiny

AMERYKA POŁUDNIOWA

Nazwa	Kraj
Canaima	Wenezuela
Sierra Nevada Simon Bolivar	Wenezuela
Sierra Nevada de Santa Marta	Kolumbia
Cotopaxi	Ekwador
Galapagos	Ekwador
Huascaran	Peru
Manu	Peru
Torres del Paine	Chile
Lauca	Cile
Iguacu	Brazylia/Argentyna
Nahuei Huapi	Argentyna
Ziemia Ognista	Argentyna
Los Glaciares	Argentyna

AMERYKA PÓŁNOCNA

National Park Service (Służba Parków Narodowych) to agencja federalna Stanów Zjednoczonych, której zadaniem jest dbanie o zasoby naturalne i historyczne kraju w taki sposób, by mogły służyć w nienaruszonym stanie także przyszłym pokoleniom. Agencja podlega Departamentowi Spraw Wewnętrznych.

Ustanowiona na mocy aktu prawnego Kongresu Stanów Zjednoczonych podpisanego przez prezydenta Woodrowa Wilsona 25 sierpnia 1916 roku.

W roku 2006 budżet National Park Service wynosił 2,256 miliarda dolarów.

1. Jednostki zarządzane przez National Park Service

   1. Parki narodowe

   2. Pomniki narodowe

   3. Rezerwaty narodowe

   4. Narodowe miejsca historyczne

   5. Narodowe parki historyczne

   6. Miejsca pamięci narodowej

   7. Narodowe pola bitew

   8. Cmentarze narodowe

   9. Narodowe obszary rekreacyjne

   10. Narodowe brzegi morskie

   11. Narodowe brzegi jezior

   12. Rzeki narodowe

   13. Drogi narodowe

   14. Narodowe szlaki

   1. Parki narodowe obejmują zazwyczaj duże obszary środowiska naturalnego, często również o znaczeniu historycznym. Zabroniona na ich terenie jest działalność przemysłowa (np. górnictwo) działalność rekreacyjna i komercyjna są ograniczone. Ze względu na ochronę przyrody zabronione są polowania.

   2. Pomniki narodowe w odróżnieniu od innych terenów chronionych ustanawiane są dekretem prezydenta Stanów Zjednoczonych i obejmują tereny i obiekty o znaczeniu historycznym lub naukowym położone na terenach będących właściwością lub pod kontrolą rządu federalnego. Niektóre pomniki narodowe są zarządzane nie przez National Park Service, ale prze inne agencje federalne.

Przykład: Devils Tower National Monument, to pierwszy z amerykańskich pomników narodowych, ustanowiony 24 września 1906 roku przez prezydenta Roosvelta.

1. Rezerwaty narodowe obejmują tereny podobne do parków narodowych, jednak dozwolone jest na ich terenie górnictwo (np. wydobycie ropy naftowej czy gazu ziemnego) oraz polowanie na zwierzęta.

Przykład: Narodowy Rezerwat Mojave

Inne kategorie obszarów chronionych

Parki stanowe – obszary chronione częściowo i będące w gestii w……. stanowych USA, które z reguły dopuszczają użytkowanie parku jako miejsca wypoczynku, rozrywki i – często – łowiectwa i rybołówstwa. W tym sensie parki stanowe są mniejszą i mniej restrykcyjną formą parków narodowych tworzoną tam, gdzie znajdują się ciekawe – ze względów widokowych – tereny, które jednak nie zasługują (np. ze względu na obszar) na mianowanie parków narodowych.

Parki stanowe nie SA parkami narodowymi ani rezerwatami w potocznym rozumieniu tego słowa

W USA jest około 3675 parków stanowych.

W stanie Illinois nie ma żadnego PN, natomiast są aż 63 parki stanowe bardzo różnej wielkości, atrakcyjności i stopniu ochronności przyrody.

Rezerwaty zastępowane są przez rezerwaty właściwe i semi-rezerwaty.

Lasy państwowe, lasy stanowe.

Rezerwaty indiańskie oraz piesze szlaki turystyczne.

Nazwa	Kraj
Jasper Alberta	Kanada
Banff Alberta	Kanada
Międzynarodowy Park Pokoju Waterton –Glacier Montana	USA/Kanada
Denali Alaska	USA
North Cascades Waszyngton	USA
Olympic Waszyngton	USA
Yellowstone Wyoming	USA
Yosemite Kalifornia	USA
Sequcia Kalifornia	USA
Wielki Kanion Arizona	USA
Everglades Floryda	USA
Hawaii Volcanoes Hawaje	USA

AUSTRALIA

Nazwa	Kraj
Kakadu Terytorium Północne	Australia
Wielka Rafa Koralowa Queenstand	Australia
Hamersley Australia Zachodnia	Australia
Uluru Terytorium Północne	Australia
Namburg Australia Zachodnia	Australia
Góry Findersa Australia Południowa	Australia
Góry Błękitne Nowa Południowa Walia	Australia
Kościuszki Nowa Południowa Walia	Australia
Port Campbell Wiktoria	Australia
Cradle Mountain-Lake Saint Clair	Tasmania
Egmont	Nowa Zelandia
Góra Cooka	Nowa Zelandia
Fiordland	Nowa Zelandia

DZIEJE OCHRONY PRZYRODY W POLSCE

• Najwcześniejsze formy ochrony przyrody można dostrzec w systemie monopoli książęcych, czyli regaliów (regalia polegały na tym, iż dziedziny aktywności gospodarczej mogły być wykonywane tylko przez panującego lub osobę obdarzoną przez władającego specjalnym przywilejem.), przede wszystkim rybołówstwa, czy polowania. Regalia pozwalały na kontrolowanie zasobów przyrodniczych.

• 1020 Bolesław Chrobry wprowadził ochronę bobrów;

• Za pewną formę ochrony przyrody można uznać statut Małopolski i Wielkopolski Kazimierza Wielkiego z 1347 r., w którym wprowadzono kary za wyrąb drzew w cudzych lasach, wypasania świń w cudzych lasach;

• Statut warecki (pierwsza połowa XV wieku, 1423 r.) Władysława Jagiełły, który obejmował ochroną cisy (wykorzystywane do wyrobu kusz i strzał); ograniczenia polowania na jelenie i łosie, dziki, tarpany.

• Statuty Litewskie z XVI wieku (1529, 1566, 1588), które wprowadziły ochranę drzew bartnych, gniazd sokolich i żeremi bobrowych;

• Zygmunt II 1597 r. ochrona turów. Rezerwat turów na Mazowszu w puszczach Wiślickiej i Jaktorowskiej w końcu XVI wieku (ochrona polegała na tym, iż turów doglądali łowcy królewscy, zobowiązani do ich dokarmiania, w zamian zostali zwolnieni z pańszczyzny, czynszów i danin). Pierwszą świadomą próba ochrony gatunkowej zwierząt; ostatnia krowa tura padła w 1627 r.;

• Uniwersał Leśny Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1778 roku, w którym król apelował do właścicieli dóbr prywatnych o troskę o lasy, a zarządcom nakazywał taką troskę, to pierwsza całościowa regulacja gospodarki w lasach królewskich Polski.

• Pierwszym dokonaniem w zakresie ochrony przyrody było uchwalenie w roku 1868 przez samorząd dzielnicowy (tzw. Sejm Galicyjski), z inicjatywy przyrodnika Maksymiliana Nowickiego, uchwała o ochronie kozicy i świstaka. Wprowadzona wtedy ochrona tych dwóch gatunków obowiązuje do dziś;

• Powstanie w roku 1873 Towarzystwa Tatrzańskiego (później Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego PTT) – pierwszej w Polsce organizacji turystycznej

- skupiała się ona na wielu znakomitych uczonych oraz osobistości świata kultury i polityki, duże możliwości skutecznego działania,

- działacze przeprowadzili wiele akcji na rzecz ochrony przyrody,

- powstała tu idea stworzenia PN w Tatrach, a później także takich parków w innych rejonach Polski;

- z tego grona wyszło wielu uczonych działaczy, którzy później, w Polsce niepodległej, organizowali państwowe struktury ochrony przyrody, jak też prowadzili działalność społeczna w tym zakresie np. botanik Marian Raciborski, badacz flory tropikalnej, profesor Jan Gwalbert Pawlikowski, uczony zajmujący się ekonomią i rolnictwem oraz propagator idei PN w Tatrach, botanik, profesor Władysław Szefer i geolog, profesor Walery Goetel.

• 1874 r. (również data 1875) Galicja ustawa o „ochronie niektórych zwierząt dla uprawy ziemi pożytecznych” (ptaków owadożernych i śpiewających, jeży, nietoperzy). Ustawa ta zobowiązywała nauczycieli do uczenia uczniów o szkodliwości niszczenia gniazd i piskląt;

• w roku 1890 (też data 1886) hr. Włodzimierz Dzieduszycki ustanowił na terenach swych dóbr rezerwat leśny „Pamiątka Pieniecka”, o powierzchni ok. 50 ha. Obiekt ten uznawany jest za pierwszy rezerwat przyrody w Polsce.

• już pod koniec 1919 r. powstała pierwsza na ziemiach polskich organizacja ochronna Tymczasowa Państwowa Komisja Ochrony Przyrody, z siedzibą w Krakowie. W 1926 r. w miejsce tej komisji powołano Państwową Radę Ochrony Przyrody;

Dokonania Państwowej Rady Ochrony Przyrody w dwudziestoleciu

• koordynowanie całość działań na rzecz ochrony przyrody w Polsce,

• skupiała największe autorytety naukowe, a współpracowały z nią ośrodki akademickie, organizacje społeczne (z Polskim Towarzystwem Tatrzańskimi powstałą w 1928 r. Ligą Ochrony Przyrody), a także pojedyncze osoby,

• wydawała własny organ pt. Ochrona Przyrody;

• prowadziła ożywioną działalność międzynarodową. W ramach międzynarodowej współpracy polsko-czechosłowackiej powstała idea tworzenia wspólnych „międzynarodowych” parków Narodowych. Dzięki temu w latach 1932-1934 powstał PN w Pieninach – obejmujący teren położony po obu stronach granicy.

• dzięki działalności Rady ogłoszona została w 1934 roku ustawa o ochronie przyrody

• z inicjatywy Rady utworzono też 180 rezerwatów przyrody, zaplanowano powołanie dalszych (ok. 200) i 4500 obiektów przyrodniczych uznano za pomnik przyrody. Powołano także następujące parki narodowe: białowieski, wielkopolski, babiogórski, pieniński oraz Czarnohorze (Karpaty Wschodnie). Szósty PN tatrzański powstał formalnie na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej. Niektóre z tych były parkami narodowymi tylko z nazwy (niewielkie rozmiary, brak specjalistycznej administracji),

• 1919 Państwowa Zasadnicza Ustawa Sanitarna dotycząca ochrony powietrza, wód i gospodarki ściekowej

• 29.12.1921 r. utworzenie ścisłego rezerwatu w Białowieży, który w 1932 r. przekształcono w Białowieski PN;

• 1922 ustawa wodna zakazująca m.in. zanieczyszczania wód, obowiązywała w Polsce aż od 1962 roku;

• Pierwsza polska ustawa ochronna powstała 10 marca 1934 r. i była to ustawa o ochronie przyrody, jednakże mała ona charakter konserwatorski (kierunek konserwatorski ogranicza się do ochrony pojedynczych tworów przyrody, zabezpieczając je przez zniszczeniem);

• 7 kwietnia 1949 r. sejm uchwalił ustawę o ochronie przyrody. Zmieniło się nastawienie, odsunięcie konserwacji tworów przyrody, za najważniejsze uznano gospodarowanie zasobami przyrody (jest to tzw. kierunek biocenotyczny, który podlega na dążeniu do tworzenia rezerwatów i parków narodowych, a więc ochrona obejmuje nie pojedyncze twory przyrody, ale całe środowisk, całą biocenozę). Na podstawie tej ustawy utworzono większość z istniejących do dziś parków narodowych (w niektórych przypadkach było to odtwarzanie parków istniejących już przed wojną) i rezerwatów przyrody oraz objęto ochroną liczne pomniki przyrody. Wprowadzono ochronę gatunkową zwierząt, roślin. Utrzymano istnienie Państwowej Rady Ochrony Przyrody jako głównego organu doradczego rządu w zakresie ochrony przyrody.

• 1971 Państwowa Rada Ochrony wstąpiła z nową inicjatywą tzw. ochrony krajobrazu (pod kierunkiem S. Kozłowskiego). Opracowano projekt tworzenia parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu;

Na potrzeby tej koncepcji została opracowana naukowa teoria Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych (ESOCh; Gacka-Grześkiewicz 1976, Gacka-Grześkiewicz, Różycka 1977), zgodnie z którą obszary chronione wyżej rangi maiły być otaczane obszarami niższej rangi, a ponadto wszystkie obszary chronione maiły zachować ciągłość przestrzenną. Koncepcja ESOCh była wprowadzona w życie w postaci utworzenia krajowego systemu obszarów chronionych, zwanego też Wielkoprzestrzennym Systemem Obszarów Chronionych (WSOCh, Kozłowski 2000);

• 1976 r. po nowelizacji Konstytucji PRL z 1952 r. wprowadzono dwa przepisy dotyczące ochrony środowiska, co dało podstawy do podjęcia praz nad ustawą o ochronie środowiska;

• Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska powstała 31 stycznia 1980 r., jednakże miała niejednolity charakter prawny. W pewnych zakresach takich jak: ochrona powietrza i zieleni, ochrona przed hałasem, wibracjami, promieniowaniem i opadami miała charakter wyłącznie regulacji ustawowej, w innych, takich jak: ochrona powierzchni ziemi, kopalin, wód, świata roślinnego i zwierzęcego, walorów krajobrazowych i wypoczynkowych nie tylko nie wykluczała, ale wprost zakładała bardziej szczegółowe regulacje w innych ustawach;

• W 1985 (1986) r. utworzono Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, a następnie w 2002 (1999) r. na Ministerstwo Środowiska;

• Modernizacja prawa rozpoczęła się podczas obrad „Okrągłego stołu”, co znalazło wyraz w uchwalonej ustawie o ochronie przyrody z 16 października 1991 r.

MINISTROWIE ŚRODOWISKA W POLSCE

Ministrowie gospodarki terenowej i ochrony środowiska 1972-1975

Jerzy Kusak od marca 1972 do 28 maja 1975

Minister administracji, gospodarki terenowej i ochrony środowiska 1975 -1983

Tadeusz Bejm od 28 maja 1975 do marca 1976

Emil Wojtaszek od marca 1976 do 2 grudnia 1976

Maria Milczarek od 2 grudnia 1976 do 8 lutego 1979

Józef Kępa od 8 lutego 1979 do 31 lipca 1981

Tadeusz Hupałowski od 31 lipca 1981 do 23 marca 1983

Włodimierz Otrwa od 23 mara 1983 do 28 lipca 1983

Minister-kierownik urzędu ochrony środowiska i gospodarki wodnej 1983-1985

Stefan Jastrzębski od 22 listopada 1983 do listopada 1985

Minister ochrony środowiska i zasobów naturalnych 1985-1989

Stefan Jastrzębski od listopada 1985 do 23 października 1987

Waldemar Michna od 23 października 1987 do 19 września 1988

Józef Kozioł od 14 października 1988 do 1 sierpnia 1989

Bronisław Kamiński od 12 września 1989 do 29 grudnia 1989

FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE

Formy te są tworzone na różnych poziomach zarządzania:

• Krajowym (parki narodowe, obszary natura 2000, ochrona gatunkowa),

• Wojewódzkim (wszystkie pozostałe formy oraz możliwość dodatkowej ochrony gatunkowej w województwie),

• Gminnym (obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki geologiczne, zespoły przyrodniczo krajobrazowe).

PARK NARODOWY

Art8.

1. Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.

1. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.

2. Park narodowy jest państwową jednostką budżetową w rozumieniu przepisów o finansach publicznych.

3. Minister właściwy do spraw środowiska, w drodze zarządzenia, nadaje parkowi narodowemu statut określający jego strukturę organizacyjną.

Art. 10

1. Utworzenie parku narodowego, zmienia się jego granic lub likwidacja następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, które określa jego nazwę, obszar, przebieg, granicy, otulinę i nieruchomości Skarbu Państwa nieprzechodzące w trwały zarząd parku narodowego. Rada Ministrów, wydając rozporządzenie, kieruje się rzeczywistym stanem wartości przyrodniczych obszarów. Likwidacja lub zmniejszenie obszaru parku narodowego następuje wyłącznie w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych i kulturowych jego obszaru

2. Utworzenie parku narodowego, zmiana jego granic lub likwidacja może nastąpić po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo organami uchwałodawczymi jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze działania planuje się powyższe zmiany, oraz po zaopiniowaniu, w terminie 30 dni od dnia przedłożenia tych zmian, przez zainteresowane organizacje pozarządowe. Niezłożenie opinii w przewidzianym terminie uznaje się za brak uwag.

23 parki narodowe w Polsce w tym:

• 2 nad Morzem Bałtyckim

• 8 w górach

• 13 na niżu i wyżynach

Art.13.

1. Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi

2. Na obszarze graniczących z rezerwatem przyrody może być wyznaczona otulina.

3. Uznanie za rezerwat przyrody obszarów, o których mowa w ust 1, następuje w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska, które określa jego nazwę, położenie lub przebieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, cele ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp rezerwatu przyrody, a także sprawującego nadzór nad rezerwatem. Regionalny dyrektor ochrony środowiska, w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia, po zasięgnięciu opinii regionalnej rady ochrony przyrody, może zwiększyć obszar rezerwatu przyrody, zmienić cele ochrony, a w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, dla których rezerwat został powołany – zmniejszyć obszar rezerwatu przyrody albo zlikwidować rezerwat przyrody.

Klasyfikacja rezerwatów według Z. Czubińskiego, stosowana w danych statystycznych GUS

1. Faunistyczne

2. Krajobrazowe

3. Leśne

4. Torfowiskowe

5. Florystyczne

6. Wodne

7. Przyrody nieożywionej

8. Stepowe

9. Słonoroślowe

Park krajobrazowy

Art. 16.

1. Park krajobrazowy obejmuje chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

2. Na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczona otulina.

3. Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, która określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, szczególne cele ochrony oraz zakazy właściwe dla danego parku krajobrazowego lub jego części, wybrane spośród jego zakazów, o których mowa w art. 17 ust.1, wynikające z potrzeb jego ochrony. Likwidacja lub zmniejszenie obszaru parku krajobrazowego następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo radami gmin, z powodu

Bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych na obszarach projektowanych do wyłączenia spod ochrony.

1. Projekt uchwały Semiku województwa w sprawie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji parku krajobrazowego wymaga uzgodnienia z właściwą miejscowo radą gminy oraz właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.

Art. 23.

1. Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych

2. Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, która określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części…

3. Likwidacja lub zmiana granic obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, po zaopiniowaniu przez właściwe miejscowo rady gmin, powodu bezpowrotnej utraty wyróżniającego się krajobrazu o zróżnicowanych ekosystemach i możliwości zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem.

4. Projekty uchwały sejmiku województwa, o których mowa w ust.2, wymagają uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.

Art. 40.

1. Pomniki przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej, lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła , wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

2. Na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa stanowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu.

3. Minister właściwy do spraw środowiska może określić, w drodze rozporządzenia, kryteria uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, kierując się potrzebą ochrony drzew i krzewów ze względu na ich wielkość, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a odnośnie tworów przyrody nieożywionej – ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe

Art. 41

1. Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych

2. Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt.

Art.42.

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Art.43.

Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne.

Art.44.1.

Ustanowienie pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, użytku ekologicznego lub zespołu przyrodniczo-krajobrazowego następuje w drodze uchwały rady gminy.

WYKŁAD 13

Państwowy Monitoring Środowiska

Programy dostarczające dane dla PMŚ

1. EWEP - informuje o emisji podstawowych zanieczyszczeń na terenie kraju. Sporządzenie bilansu zanieczyszczeń przenoszonych przez granice na podstawie danych o emisji tlenków siarki i azotu oraz weryfikacja modeli matematycznych w oparciu o pomierzone wartości stężeń.

2. BAPMON - pomiar tła zanieczyszczeń powietrza w troposferze oraz określenie współzależności między jego wielkością a globalnymi zmianami klimatycznymi. Ten międzynarodowy program realizuje Polska na stacjach IMGW w Suwałkach i na Śnieżce

3. GEMIS - informacje służące do określenia stanu biosfery i długości okresu tendencji jego zmian. Tutaj pracuje stacja monitoringu kompleksowego środowiska- Puszcza Borecka.

4. HELCOM - Monitoring zanieczyszczeń w polskiej strefie Bałtyku

5. EGAP - monitoring zanieczyszczeń chemicznych transportowanych po Bałtyku przez powietrze. Wchodzi w skład EELCOM.

6. MAB - program analizowania współoddziaływania człowieka i środowiska. Informuje o antropogenicznych zmianach w środowisku.

Struktura organizacyjna PMŚ tworzona jest poprzez:

- sieć krajową (ogólnopolska) stacja i stanowisk pomiarowych

- sieci regionalne (rejonowe) stacji i stanowisk pomiarowych

- sieci lokalne stacji i stanowisk pomiarowych

Krajowa się stacji i stanowisk pomiarowych obejmuje:

- stacje mierzące zanieczyszczenia środowiska w regionach przygranicznych

- sieci wczesnego ostrzegania o skażeniach promieniotwórczych zwłaszcza z przeciwdziałaniem nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska, szczególnie stacje pomiaru skażeń promieniotwórczych

- stacje pracujące według programów międzynarodowych (EMEP, HELCOM, inne)

- stacje mierzące zanieczyszczenia środowiska pod kątem oceny skuteczności i efektywności wdrażania Polityki Ekologicznej Państwa

- stacje charakteryzujące funkcjonowanie typowych dla Polski ekosystemów

Blok Presji (emisji)

Informacja o presjach na powietrze, wody i ziemię jest niezbędna do prawidłowej realizacji zadań w bloku- stan oraz bloku – oceny i prognozy, stanowi ona bowiem podstawę do wykonywania analiz i ocena zjawisk zachodzących w środowisku, ocen przyczynowo-skutkowych, weryfikacji skuteczności polityki ekologicznej a w odniesieniu do badań jakości poszczególnych elementów środowiska do wyznaczania lub/i weryfikacji programów i sieci pomiarowych monitoringu i ocen wpływu źródeł emisji na stan środowiska.

Mając na uwadze konieczność zasilania systemu PMŚ informacjami o presjach art.26 ust.1 Poś włącza do zasobów informacyjnych PMŚ dane o rodzajach ilości substancji i energii wprowadzanych do powietrza, wód gleby i ziemi oraz informacje dotyczące wytwarzania i gospodarowania odpadami. Podobnie jak w poprzednich cyklach, również w obecnym Programie PMŚ zakłada się iż blok presji będzie zasilany głównie danymi wytwarzanymi w ramach innych systemów lub obowiązków wykonywanych z mocy prawa przez inne organa administracyjne lub podmioty gospodarcze.

Pozyskiwane informacje będą wykorzystywane przede wszystkim do:

- weryfikacji i rozwoju programów i sieci pomiarowych

- analizy stanu i trendów zanieczyszczeń poszczególnych komponentów środowiska

- rozwijania metod obliczeniowych i innych metod uzupełniających w systemie ocen i prognoz jakości poszczególnych komponentów środowiska

- wspomaganie prac dotyczących strategii i programów ochrony poszczególnych elementów środowiska oraz oceny skuteczności działań w zakresie ochrony środowiska.

W celu pozyskania możliwie szerokiej i wiarygodnej informacji o antropogenicznych presjach na środowisko w ramach bloku presji będą realizowane zadania związane z pozyskiwaniem informacji o :

- źródłach i ładunkach substancji odprowadzanych do powietrza dla potrzeb oceny rocznej i wstępnej jakości powietrza

Źródłach i ładunkach substancji odprowadzanych do wód lub do ziemi oraz o poborach wód

- krajowych emisjach zanieczyszczeń do powietrza i do wód

- źródłach emisji energii odprowadzanych do środowiska

- oraz niezbędnych do oceny gospodarki odpadami

Zadania te będą realizowane głównie na dwóch poziomach: wojewódzkim lub/i lokalnym oraz krajowym.

Zadanie: prowadzenie zbiorczych zestawień terenów na którym wystąpiło przekroczenie standardów jakości gleby i ziemi.

W celu zwiększenia zasobów informacji na temat stanu zanieczyszczeń gleb środowiska spowodowanego działalnością człowieka na poziomie krajowym i wojewódzkim będą gromadzone informacje dotyczące terenów na których występują przekroczenia standardów jakości gleby i ziemi.

-identyfikacja terenów na których wystąpiło przeoczenie standardów jakości gleby i ziemi będzie oparta na dziedzinach monitorowanych o charakterze lokalnym

-prowadzenie okresowych badań jakości gleby i ziemi jest zadaniem starosty

-na poziomie województwa prowadzony będzie rejestr terenów na których wystąpiło przekroczenie standardów jakości gleby i ziemi

Rejestr ten będzie zasilany informacjami pozyskiwanymi przez:

- WIOŚ od starostów na temat wyników prowadzonych przez nich badań gleby i ziemi

- Inspektorat Ochrony Środowiska w ramach wojewódzkiego monitoringu gleb oraz działalności kontrolnej

- informacji od wojewodów w zakresie występowania szkód względem powierzchni ziemi

Zbiorcze rejestry wojewódzkie w cyklu rocznym będą przekazywane do GIOŚ. Funkcjonowanie tego mechanizmu włączonego do zadań PMŚ wymaga współdziałania wszystkich pionów Inspekcji Ochrony środowiska ze służbami starostw oraz wojewodą.

Zadanie: Prowadzenie zbiorczych zestawień terenów na których wystąpiło przekroczenie standardów jakości gleby i ziemi

Zakres zadania obejmuje także wypełnienie zobowiązań Polski wynikających z Rozporządzenia Rady z dnia 7 maja 1990 w sprawie utworzenia EAŚ i Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska oraz wieloletniego programu EAŚ na lata 2004-08 który uwzględnia przekazywanie informacji dotyczących lokalnych skażeń gruntów.

Dodatkowo informacja krajowa o terenach zanieczyszczeń będzie pomocna we wdrażaniu założeń Tematycznej Ochrony Gleb w Europie a następnie Ramowej Dyrektywy Glebowej.

Blok Stan ( jakość środowiska)

Obejmuje działania związane z pozyskiwaniem, gromadzeniem, analizowaniem i upowszechnieniem informacji o poziomach substancji i innych wskaźników charakteryzujących stan poszczególnych elementów przyrodniczych.

W ramach bloku-stan wykonywane są również oceny stanu poszczególnych komponentów środowiska uwzględniające w coraz szerszym zakresie wpływ elementów presji

Celem działań jest :

- zapewnienie odpowiednim organom informacji niezbędnych do zarządzania środowiskiem zgodnie z ich kompetencjami

- oraz wywiązanie się z obowiązków sprawozdawczych zarówno krajowych jak i międzynarodowych

- zapewnienie społeczeństwu możliwości dostępu do pełnej a zarazem zrozumiałej informacji o stanie środowiska

POSSYSTEM Monitoring jakości powietrza:

Celem funkcjonowania podsystemu monitoringu jakości powietrza zgodnie art.26 ustawy -Poś jest:

- uzyskiwanie informacji i danych dotyczących poziomów substancji w otaczającym powietrzu oraz wyników analiz i ocen w zakresie przestrzegania norm jakości powietrza.

Informacje dostarczane w ramach podsystemu będą umożliwiały ponadto śledzenie zmian w zakresie zakwaszenia i eutrofizacji środowiska na skutek depozycji zanieczyszczeń do podłoża oraz skuteczności działań na rzecz ochrony warstwy ozonowej pod Polską i Europą. Dane pozyskane w Amach podsystemu stanowić będą podstawę do zarządzania jakością powietrza. Dodatkowo w ramach obowiązków sprawozdawczych uzyskane dane będą przekazywane do Komisji Europejskiej, Europejskiej Agencji Środowiska i do organów konwencji międzynarodowych.

Podsystem Monitoring jakości powietrza

W ramach podsystemu monitoringu jakości powietrza w latach 2010-12 będzie realizowanych 10 zadań:

1. Zadanie związane z badaniami i oceną stanu zanieczyszczeń powietrza zgodnie z ustawą – POŚ:

- pomiar i ocena jakości powietrza w strefach

- pomiary stanu zanieczyszczeń powietrza pyłem PM2,5 dla potrzeb określenia krajowego celu redukcji narażenia

-monitoring tła miejskiego pod kątem WWA

-pomiary stanu zanieczyszczeń powietrza metalami ciężkimi i WWA oraz rtęcią w stanie gazowym na stacjach monitoringu tła regionalnego

-analiza stanu zanieczyszczeń powietrza pyłem PM10i PM2,5 z uwzględnieniem składu chemicznego pyłu i źródeł naturalnych

­-monitoring prekursorów ozonu

1. Zadania związane z wdrażaniem prognoz zanieczyszczeń powietrza do systemu oceny jakości powietrza

-wspomaganie systemu oceny jakości powietrza metodami modelowania

c) Programy badawcze dotyczące zjawisk globalnych i kontynentalnych realizowane na poziomie krajowym przez GIOŚ w ramach zobowiązań wynikających z podpisania przez Polskę konwencji ekologicznych.

- monitoring tła zanieczyszczeń atmosfery na stacjach Łeba, Jarczew, Śnieżka, Puszcza Borecka wg programów EWEP, GAW/WMO i COMBINE/HELCOM

- monitoring chemizmu opadów atmosferycznych i ocen depozycji zanieczyszczeń do podłoża

- pomiar stanu warstwy ozonowej nad Polską oraz pomiary natężeń promieniowania UV

Podsystem Monitoring jakości wód

Monitoring jakości wód powierzchniowych – wody śródlądowe, wody przejściowe i przybrzeżne. Obowiązek badania i oceny jakości wód powierzchniowych w ramach PMŚ wynika z art.115a ( prawo wodne) badanie jakości wód powierzchniowych w zakresie elementów fizykochemicznych chemicznych i biologicznych należy do kompetencji wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska.

Celem wykonania badań jest stworzenie podstaw do podejmowania działań na rzecz poprawy stanu oraz ich ochrony przez zanieczyszczeniami w tym ochrony przed eutrofizacją powodowaną wpływem sektora bytowo-komulanego i rolnictwa oraz ochrony przed zanieczyszczeniami przemysłowymi w tym zasoleniem i substancjami szczególnie szkodliwymi dla środowiska wodnego. Oceny stanu wód powierzchniowych są wykorzystywane do zintegrowanego zarządzania wodami w układzie dorzeczy stąd konieczne jest zapewnienie spójności badań i ocen realizowanych w ramach monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych.

Program monitoringu realizowany będzie w ramach monitoringu diagnostycznego , operacyjnego (tam gdzie to konieczne) monitoringu badawczego

W okresie objętym niniejszym programem przebadane zostaną w ramach przynajmniej jednego cyklu rocznego wszystkie diagnostyczne punkty pomiarowo – kontrolne rzek przejściowych i przybrzeżnych , część punktów diagnostycznych zlokalizowanych na jeziorach oraz punkty operacyjne.

Operacyjne punkty pomiarowo-kontrolne zlokalizowane w jednolitych częściach wód powierzchniowych w których jest lub było zlokalizowane źródło zanieczyszczeń o potencjalnej możliwości zrzutu substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego w szczególności substancji priorytetowych lub dla których wyniki monitoringu diagnostycznego wykazały że jedna z tych substancji występuje w ilości przekraczającej dopuszczalne stężenie objęte będą badaniami w zakresie tych substancji corocznie.

Badanie w celowych punktach monitoringu operacyjnego będą prowadzone z częstotliwością odpowiednią dla celów jakim służy punkt z Tm że w przypadku punktów służących do oceny wód przeznaczonych do bytowania ryb w warunkach naturalnych nie rzadsze niż 1 raz na 3 lata ( tj każdy punkt objęty będzie przynajmniej jednym cyklem rocznym monitoringu w okresie 3 lat) Punkty celowe służą do oceny wód przeznaczonych do zaopatrzenia ludności w wodę do celów spożycia powinny być badane w każdym roku

Dla badawczych punktów pomiarowo-kontrolnych nie przewiduje się określonego minimalnego programu badań ani ich częstotliwości. Program będzie ustalany każdorazowo osobno pod kątem przyczyn dla których monitoring badawczy został wdrożony.

W ramach podsystemu monitoringu jakości wód powierzchniowych w latach 2010-12 będą realizowane następujące zadania:

- badania i ocena stanu rzek

- badania i ocena stanu jezior

- badania i ocena jakości osadów dennych w rzekach i jeziorach

- badania i ocena potencjału ekologicznego i stanu chemicznego zbiorników zaporowych

- badania i ocena stanu wód przejściowych i przybrzeżnych

-badania i ocena stanu elementów hydromorfologicznych wszystkich rodzajów wód powierzchniowych

Monitoring wód – Morze Bałtyckie

Celem wykonywania badań jest stworzenie podstaw do podejmowania działań na rzecz poprawy stanu ekosystemów Morza Bałtyckiego oraz jego ochrony przed zanieczyszczeniami.

Zakres i sposób badań Morza Bałtyckiego określają:

- konwencja helsińska z 1974 „ o ochronie środowiska morskiego obszaru morza bałtyckiego”

- nowa konwencja „ o ochronie środowiska morskiego obszaru morza bałtyckiego” z dnia 9 kwietnia 1992

Zadanie: Badanie i ocena stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych. Badanie stanu chemicznego 161 jednolitych części wód podziemnych będą prowadzone w ramach:

- monitoringu diagnostycznego którym będą objęte wszystkie jednolite części wód podziemnych

- monitoring operacyjny którym objęte będą jednolite części wód podziemnych o statusie zagrożonych nieosiągnięciem dobrego stanu i o stanie słabym

- monitoringu badawczego ustanowionego w razie potrzeb którego zakres i częstotliwość będzie ustalana każdorazowo pod kątem przyczyn jego ustanowienia

Monitoring jakości wód podziemnych

Zadanie : Badanie i ocena stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych. Badania w ramach monitoringu diagnostycznego będą prowadzone z częstotliwością co najmniej co 3 lata – w odniesieniu do wód podziemnych o zwierciadle swobodnym, co najmniej 6 lat – w odniesieniu do wód podziemnych z zwierciadle napiętym.

Zakres badań monitoringu diagnostycznego obejmuje elementy fizykochemiczne:

- ogólnie: odczyn, temperatura , przewodność elektrolityczna tlen rozpuszczony, ogólny węgiel organiczny

-nieorganiczne: amoniak, antymon, arsen, azotany, bor, chrom, cyjanek, fosforany, glin, kadm, magnez, mangan, miedź, nikiel, ołów, rtęć, selen siarczany, sód, srebro, wapń

Zakres badań może ulec poszerzeniu o elementy fizykochemiczne charakteryzujące rodzaj oddziaływań antropogenicznych mających wpływa na badane jednolite części wód podziemnych

Monitoring jakości gleb i ziemi

Obowiązek prowadzenia monitoringu , obserwacji zmian i oceny jakości gleby i ziemni w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska wynika z zapisów art. 26 ustawy Poś Kryteria oceny określone są na podstawie delegacji w art.105 cytowanej ustawy w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 Września 2002r w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi.

Na poziomie krajowy realizowany będzie monitoring chemiczny gleb ornych Polski. Badania gleb mogą także prowadzić wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska w ramach sieci wojewódzkich stosowne do specyficznych potrzeb regionu. W latach 2008-2009 zakres zadań podsystemu może ulec zmianom w związku z nowymi wspólnotowymi regulacjami prawnymi które będą wynikać z opracowanej przez Komisję Europejską, Tematycznej Strategii Ochrony Gleb w Europie i Ramowej Dyrektywy Glebowej.

Blok Stan ( jakość środowiska)

Podsystem Monitoring jakości gleb i ziemi

Zadanie: Monitoring chemizmu gleb ornych Polski

Celem badań jest śledzenie zmian różnych cech gleb użytkowanych rolniczo, szczególnie właściwości chemicznych zachodzących w określonych przedziałach czasu pod wpływem rolniczej i pozarolniczej działalności człowieka. Będzie to czwarty cykl badań (wykonywanych co 5 lat) i będzie realizowany wg dotychczasowego programu w ramach krajowej sieci wyznaczonej przez IUNG w Puławach Obejmuje ona 216 punktów pomiarowo kontrolnych, zlokalizowanych na glebach użytkowanych rolniczo na terenie całego kraju. Po próbowaniu w wyznaczonych punktach profili glebowych oznaczane są skład granuloleptyczny 6 frakcji % próchnicy CACO_3,, pH kwasowość hydrolityczna, kwasowość wymierna itp. Ponadto obliczane są stosunek C:N, zasolenie gleb, kationowa pojemność, suma zasad wymiennych oraz stopień wysycenia kationami zasadowymi. W próbkach oznaczona są również zawartość rozpuszczalnych (tzw. Całkowitych lub „całkowych” form wapna magnezu potasu sodu glinu żelaza fosforu manganu kadmu miedzi chromu niklu ołowiu cynku kobaltu wanadu litu boru. Wykonanie pełnego zakresu prac w tym oceny i zobrazowania wyników wymaga 3krotnego okresu realizacji zadania.

Podsystem Monitoring przyrody

Projekt programu PMP (ożywionej żywej lub monitoringu biologicznego) został tak skonsultowany aby na podstawie stanu przyrody i procesów jakimi ona podlega można było ocenić skuteczność działania na rzecz ochrony przyrody przy równoczesnym uwzględnieniu specyfiki systemów przyrodniczych antropogennych zmian środowiska i zróżnicowań form ziemi na obszarze Polski.

Program monitoringu przyrody uwzględnia 4 podstawowe kategorie podmiotów prezentujących:

- przyrodę naturalną i półnaturalną

- przyrodę systemów związanych z głównymi formami użytkowania ziemi

- przyrodę towarzyszącą antropogenicznym obiektom (np. autostrady)

- przyrodę podstawową jednostek administracyjnych kraju tj gmin oraz Polski jako całości

Kategoria pierwsza Przyrodę naturalną i półnaturalną

PMP naturalnej i półnaturalnej obejmuje choć w różnym stopniu następujące poziomy jej organizacji

1. Osobnika- wyłącznie w odniesieniu do drzew – pomników przyrody

2. Populacji – głównie w odniesieniu do 3 grup gatunków

B1 grupy złożonej z gatunków specjalnej troski (ginących i zagrożonych wyginięciem, endemicznych, rzadkich tj reprezentowanych przez niewielką liczbę osobników na nielicznych stanowiskach), reliktowych jeżeli należą one równocześnie do rzadkich florystycznych lub faunistycznych, objęte ochroną prawną –przy zastrzeżeniach sformułowanych w poprzednim punkcie.

B2 wybranych gatunków których granice zasięgu przecinają obszar Polski

B3 grupy złożonej z gatunków inwazyjnych głównie obcego pochodzenia, silnych konkurencyjnie, wybitnie ekspansywnych lub jakichkolwiek innych powodów zagrażającym gatunkom rodzimym. W stosunku do wszystkich grup gatunków wymienionych w punktach B1 i B2 przyjęto kryterium dodatkowe, warunek wykonywalności ocen stanu populacji . Nie uwzględnia się więc w tej części programu mikroorganizmów, większości grzybów i roślin zarodnikowych podobnie jak większości gatunków zwierząt bezkręgowych ( ze względu na skomplikowaną metodykę i brak odpowiednich specjalistów) i niektórych kręgowców jeżeli charakteryzują się one skrytym trybem życia. Stopień szczegółowości monitoringu populacji będzie niejednakowy na ogół w odniesieniu do gatunków grupy B1 winien on wzrastać ze wzrostem stopnia ich zagrożenia lub rzadkości a z grupy B2 według stopnia ich ekspansjonizmu lub szkodliwości .

C gatunków - (dotyczących głównie flor i faun) przede wszystkim rodzimych i dziki ko żyjących roślin, zwierząt i grzybów ale także tych od dawna zadomowionych na obszarze Polski lub przebywających na nim okresowo tak jak ptaki przelotne, wreszcie niedawnych przybyszy

D biocenoz – składników większości dotychczas wyróżnionych w kraju podstawowych typów ekosystemów lądowych i wodnych z uwzględnieniem endemicznych, reliktowych zanikających i rzadkich

E agresji biocenoz i biokompleksów krajobrazowych jako „żywej” części najważniejszych i najcenniejszych typów fizjocenoz (krajobrazów ekologicznych) na terenie kraju, określonych głównie przez dominujący typ ekosystemu lub (i) swoiste cechy rzeźby terenu i stosunków wodnych a w stosunku do systemów ukształtowania przez człowieka lub pozostających pod jego silna presją- przez dominującą formę użytkowania ziemi.

Nie wiem czemu z 1 zjechało na 4 kategorię ale tak mam na fotach

Kategoria czwarta Przyrodę podstawowych jednostek administracyjnych kraju tj. gmin oraz Polski jak całości.

Uwzględnienie gmin w programie monitoringu wynika z zainicjowanej w 1990 r. przez MOŚZiL ich powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej. Warto tu uzupełnić o gatunki użytkowe ważne z gospodarczo, leczniczego lub kulturalnego punktu widzenia, pozyskiwanych ze stanu naturalnego i półnaturalnego do użytku indywidualnego ( np. grzyby jadalne, zioła) lub do przerobu przemysłowego( np. rośliny lecznicze ) podstawą monitoringu przyrodniczego w skali całego kraju będzie analiza map wykonywanych w oparciu o zdjęcia satelitarne.

Zadania Podsystem Monitoring przyrody

- monitoring ptaków w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków natura 2000

- monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000

- wdrażanie monitoringu przyrodniczego Morza Bałtyckiego w zakresie wybranych elementów zgodnie z wymaganiami Bałtyckiego Planu Działań i Dyrektyw Ramowej ws. Strategii morskiej

- monitoring lasów

- zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego (ZMŚP)

Monitoringiem zostaną objęte następujące grupy gatunków ptaków:

- wybrane gatunki wymagające szczególnej ochrony w granicach UE, W Polsce jest ich 72 z tej listy

- wybrane gatunki migrujące związane z siedliskiem wodno- błotnym wymagające szczególnej ochrony ( Polska 40)

- wybrane gatunki których pozyskanie łowieckie jest dozwolone w granicach UE ( Polska 55)

- gatunki charakterystyczne dla krajobrazu rolniczego których liczebność składa się na wskaźnik Farmlald Bird Index.

W latach 2007-2008 monitoring w stosunku do wymagań Dyrektywy Siedliskowej będzie ograniczony po d względem ilości badanych elementów i będzie się sprowadzał do głównie monitorowania:

- oraz 16 gatunków roślin ( na 52 gatunki i rodzaje wymagane w DS.) ,

- ok.19 gatunków zwierząt ( na 144 gatunki wymagane w DS.),

- siedlisk i gatunków priorytetowych tj. ok. 20 siedlisk ( na 76 siedliska wymagane w DS.)

Powierzchnie badawcze będą złożone na terenie całej Polski za specjalnym uwzględnieniem projektowanych specjalnych obszarów siedlisk Natura 200 które wyznaczono w celu wymienionych w DS. gatunków i siedlisk przyrodniczych

W kolejnym etapie tj. w latach 2009-13 monitoring będzie obejmował :

- Wybranych 40 gatunków roślin ( na 52 gatunki i rodzaje wymagane w DS. przy poprzednio monitorowanych 16)

60 gatunków zwierząt ( na 144 wymagane w Ds. przy poprzednio monitorowanych 20)

- ok. 60 siedlisk przyrodniczych ( na 76 siedlisk wymaganych w DS. przy poprzednio monitorowanych 20)

Tak jak poprzednio w przypadku gatunków których występowanie nie zostało dotychczas rozpoznane monitoring będzie sprowadzony do inwentaryzacji po przetestowaniu zostaną opracowane metodyki i opisane i wydane w przewodnikach metodycznych.

Zadanie 3 Wdrożenie monitoringu przyrodniczego Morza Bałtyckiego w zakresie wybranych elementów zgodnie z wymaganiami Bałtyckiego Planu Działań i dyrektywy ramowej w sprawie strategii morskiej.

Monitoring przyrodniczy Morza Bałtyckiego będzie wdrażany głównie w oparciu o 2 międzynarodowe dokumenty uchwalone w ostatnich latach:

- dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2008 z dnia 17 czerwca ustanawiającą ramy działań Wspólnoty w dziedzinach polityki środowiska morskiego- dyrektywa ramowa s sprawie strategii morskiej

- Bałtycki Plan Działań Komisji Helsińskiej przyjęty w dniu 15 listopada w 2007r.

Dokumenty te ustanawiają m.in. nowe wymagania w zakresie monitoringu środowiska t tym monitoring środowiska przyrodniczego Bałtyku. W pracach wdrożeniowych będą brane pod uwagę stosowne zapisy zawarte w innych dokumentach i aktach prawnych a zwłaszcza w Dyrektywie Siedliskowej i ustawie o ochronie przyrody. Zakres i szczegółowy plan wdrażania monitoringu zostanie ustalony w oparciu o analizę ww. dokumentów oraz analizę zakrsu informacji wytwarzanych w ramach innych zadań. Zadanie to będzie realizowane w miarę dostępności środków oraz możliwości wykonawczych.

Zadanie 4 Monitoring Lasów

Celem monitoringu lasów jest dostarczenie informacji o stanie lasów i procesach powodujących odkształcenia w ich strukturze i funkcjonowaniu na potrzeby kształtowania polityki leśnej i zarządzania ekosystemami leśnymi dla poprawy jakości środowiska przyrodniczego kraju.

Monitoring lasów jest prowadzony w oparciu o przepisy zawarte w ustawie Prawo ochrony środowiska oraz ustawie z dnia 28 września 1991 roku. Program monitoringu lasów jest realizowany zgodnie z zasadami metodycznymi określonymi w Międzynarodowym Programie Koordynującym ICP Forests oraz będzie uwzględniał całe sformułowane w projekcie rozporządzenie UE dotyczące instrumentów finansowych dla środowiska (LIFE +)

Zadanie 5 Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego (ZMŚP)

Cele (ZMŚP) :

- poznanie mechanizmów procesów obiegu materii i energii w podstawowych typach geosystemów Polski

- rozpoznanie rozmiarów antropogenicznej transformacji struktury i procesów obiegu energii i materii w geosystemach różnego rodzaju i rzędu

- oszacowanie bilansu energii i materii dla wybranych powierzchni w obrębie wyróżnionych typów geosystemów Polski

- określenie wartości progowych tolerancji geosystemów różnego rodzaju i rzędu na antropopresję i zmiany globalne (zmiany klimatu)

- zebranie informacji niezbędnych do modelowania systemów przyrodniczych i prognozowania ich ewolucji dla przewidywanych scenariuszy intensyfikacji /dezintensyfikacji produkcji rolniczej industrializacji i dezindustrializacji oraz przemian klimatu

Istotą ZMŚP jest kompleksowe traktowanie środowiska jako całego systemu w skład którego wchodzą elementy biotyczne i abiotyczne pozostające we wzajemnych realizacjach. Filozofia ta odróżnia wyraźnie ZMŚP od pozostałych podsystemów. Prowadzone badania stanowią podstawę oceny całych geokompleksów oraz przemian zachodzących w nich pod wpływem narastających antropopresji.

Realizacja celów ZMŚP odbywa się poprzez Sieć 8 stacji ZMŚP. Lokalizacja stacji powinna uwzględniać zróżnicowanie środowiska przyrodniczego, społ.-gosp., według następujących kryteriów:

- typu budowy geologicznej i rzeźby terenu określającej strukturę systemów przyrodniczych s społ. – gosp.

Zróżnicowanie klimatyczne Polski zarówno w przekroju N-S jaki W-E warunkujące funkcjonowanie procesów przyrodniczych, wielkość odnawialnych zasobów wodnych i biomas, zmienność czasową produktywności rolnictwa itp.

- stopień transformacji antropogenicznej z wydzieleniem obszarów leśnych (z wyróżnieniem Parków Narodowych) , obszarów ekstensywnego i intensywnego rolnictwa, aglomeracji miejskich, obszarów przemysłowych i górniczych.

- organizacja sieci i stacji ZMŚP uwzględnia już istniejące stacje (będące w posiadaniu różnych instytucji) dysponujące długimi seriami obserwacyjnymi niezbędnymi do identyfikacji długookresowych trendów

Program pomiarowy ZMŚP obejmuje:

a) meteorologię, chemizm powietrza

b) chemizm odpadów atmosferycznych i pokrywy śnieżnej

c) chemizm opadu podokapowego

d) chemizm spływu po pniach metali ciężkich w mchach gleb

e) hydrobiologię rzek i jezior

f) epifity nadrzewne uszkodzenia drzewostanu

ZMŚP zadanie

W ramach ZMŚP w latach 2007-09 będą realizowane badania i ocena stanu środowiska przyrodniczego wybranych geoekosystemów Polski. Badania będą prowadzone w oparciu o sieć krajową złożoną z 8 stacji bazowych w obrębie reprezentowanych zlewni rzecznych i jeziornych. Do zlewni badawczych należą:

1. Zlewnia górnej Parsęty (stacja bazowa Storkowo)

2. Czarnej Hańczy (stacja Wigry)

3. Jeziora Łękuk (puszcz borecka)

4. Strugi Toruńskiej (Koniczynka)

5. Zlewni Kanału Olszowieckiego (Pożary)

6. Zlewnia rolniczo leśna w Górach Świętokrzyskich (św. Krzyż)

7. Zlewnia Bystrzanki (Szymbark)

8. Zlewnia jeziora Gardno (Biała Góra)