DYSLEKSJA ROZWOJOWA
- PROCEDURA, METODY DIAGNOZY I OPINIOWANIE

Pracownicy poradnictwa zwracają się do CMPP-P z pytaniami o diagnozę dysleksji rozwojowej. W odpowiedzi na listy przygotowaliśmy krótki opis najważniejszych elementów procedury diagnostycznej w tym obszarze. Podajemy: ogólne zalecenia, postulowane zadanie diagnostyczne i kierunki pracy diagnostycznej, kolejne etapy tej pracy i wymogi dotyczące opiniowania. Proponujemy też zestaw wybranych publikacji związanych z metodyką diagnozy specyficznych trudności w uczeniu się.

Postępowanie diagnostyczne

1. Ogólne zalecenia:

• diagnoza dysleksji rozwojowej powinna być przeprowadzona w okresie nauczania początkowego

• dysleksja rozwojowa nie powinna być stwierdzana na podstawie jednorazowej wizyty, wskazana jest ocena efektów samokształceniowej lub terapeutycznej pracy ucznia

• postępowanie diagnostyczne powinno być elastyczne a narzędzia diagnozy dobrane do hipotez

2. Zadanie diagnostyczne to udzielenie odpowiedzi na pytania:

• czy trudności ucznia w nauce czytania i pisania mają podłoże rozwojowe

• które funkcje psychomotoryczne ucznia trzeba wspierać działaniami terapeutycznymi

• jak motywować ucznia do wysiłku związanego z udziałem w zajęciach terapii pedagogicznej

• jak pomóc uczniowi w realizacji jego zainteresowań, planów i przezwyciężeniu emocjonalnych barier w rozwoju

3. Kierunki postępowania diagnostycznego:

• zebranie danych o problemach rozwojowych ucznia (dane kliniczne)

• wykluczenie innych niż specyficzne trudności w uczeniu się przyczyn niepowodzeń
  w nauce czytania i pisania (wada wzroku, słuchu, narządu ruchu, niepełnosprawność umysłowa, problemy emocjonalne, zaniedbania wychowawcze)

• określenie obszarów nasilonych trudności ucznia (niepowodzenia w czytaniu i pisaniu, trudne do przewidzenia i przeuczenia błędy w pisowni (nie tylko ortograficzne), trudności w innych zakresach (np. w zapisie liczb, w orientacji na mapie)

• określenie obszarów dobrego funkcjonowania, zainteresowań i dążeń ucznia

• stwierdzenie rozbieżności między możliwościami ucznia (poziom rozwoju poznawczego w normie) a jego wynikami w uczeniu się

4. Etapy postępowania diagnostycznego: Prezentowana przez nas procedura obejmuje podstawowe etapy i narzędzia diagnozy. Poniższa procedura powinna być stosowana elastycznie zarówno w zakresie kolejności czynności diagnostycznych, jak i dobieranych metod diagnozy. Zastosowanie narzędzi diagnostycznych służy bowiem weryfikacji hipotez diagnosty.

Wstępna orientacja w problemie, zebranie dostępnych dokumentów

• informacje ze szkoły, wniosek rodziców

• zeszyty i prace klasowe bieżące i z wcześniejszych lat nauki

• dokumentacja z pracy terapeutycznej

• opinia na podstawie poprzednich badań

Wywiad z rodzicami

• wczesny rozwój dziecka ze szczególnym uwzględnieniem sprawności motorycznej, mowy, rozwoju emocjonalno - społecznego

• stan zdrowia dziecka, wyniki badań wzroku i słuchu, wady narządów ruchu, poważne schorzenia

• dane o sytuacji rodzinnej, stosunek rodziców do problemów w uczeniu się

• przebieg nauki szkolnej (frekwencja, sukcesy, niepowodzenia)

• zdolności, zainteresowania, zamiłowania dziecka

Rozmowa z uczniem

• stosunek do problemów w uczeniu się

• zainteresowania, zamiłowania

Badanie psychologiczne

Podane są narzędzia, spośród których należy dokonać wyboru w zależności od problemu, wieku dziecka, poprzednich badań itp.

1. ocena rozwoju poznawczego

(testy do wyboru)

Skala Inteligencji D. Wechslera dla Dzieci ( WISC -R)

Skala Inteligencji D. Wechslera dla Dorosłych WAIS - R)

Test Matryc Kolorowych Ravena (TMK)

Test Matryc Ravena w wersji Standard (TMS)
uzupełniony o Test Językowy „Leksykon”

2. ocena percepcji wzrokowej
   (testy do wyboru)

Test Bender-Koppitz

Test Figury Złożonej Rey Osterrietha (TFZ)

Test Rozwoju Percepcji Wzrokowej (TRPW, M. Frostig)

Test Pamięci Wzrokowej (A. L. Benton)

3. ocena percepcji słuchowej i umiejętności fonologicznych
   (skale lub próby percepcji słuchowej do wyboru)

Skala Umiejętności Fonologicznych (SKALA F, wg B. Zakrzewskiej)

Skala Pomiaru Percepcji Słuchowej Słów (Wersja A, J. Kostrzewski)

próby percepcji słuchowej wyrazów (analiza, synteza, różnicowanie słuchowe)

Próby I. Styczek

autorskie próby percepcji słuchowej na użytek wewnętrzny Poradni

4. badanie lateralizacji
   szczególnie ważne w przypadku młodszych uczniów z nieustaloną stronnością

Próby do badania dominacji lateralnej (R. Zazzo, N. Galifret-Granjon)
uzupełnione o dane z wywiadu i obserwację.

5. ocena funkcjonowania emocjonalno- społecznego

obserwacja, różne narzędzia w zależności od problemu diagnostycznego

Badanie pedagogiczne

1. ocena prac ucznia zeszyty, rysunki itp.

2. ocena umiejętności czytania

Seria testów Czytania i Pisania dla klas I - III szkoły podstawowej
(T. Straburzyńskiej, T. Śliwińskiej)

Test Czytania Głośnego (M. Sobolewska)

oraz teksty stosowne do wieku ucznia

3. ocena umiejętności pisania

Seria testów Czytania i Pisania dla klas I - III szkoły podstawowej
(T. Straburzyńskiej, T. Śliwińskiej)

Wybór Tekstów do Pisania za Słuchu dla klas IV - VIII szkoły podstawowej
(M. Sobolewska)

oraz sprawdziany stosowne do wieku ucznia

4. metody przeznaczone do diagnozy specyficznych trudności w uczeniu się

Skala Ryzyka Dysleksji (SRD, M. Bogdanowicz)

Pomoce do badań pedagogicznych uczniów klas VII - VIII szkół podstawowych
i szkół ponadpodstawowych ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu
(J. Mickiewicz)

Próby i sprawdziany M. Bogdanowicz (Chiński język)

Próby i sprawdziany G. Krasowicz (Zetotest)

Badanie logopedyczne
w zależności od problemu lub jako element badań przesiewowych

ocena poprawności artykulacyjnej, kompetencje językowe

Opiniowanie

wyrównywanie szans a nie tworzenie dodatkowych przywilejów jako sens opinii
o dostosowaniu warunków egzaminu do możliwości ucznia

Opinia poradni powinna zawierać:

1. Oznaczenie poradni wydającej opinię;

2. Imię i nazwisko dziecka, którego dotyczy opinia, datę i miejsce jego urodzenia oraz miejsce zamieszkania, a w przypadku ucznia - również nazwę i adres szkoły oraz oznaczenie klasy do której uczeń uczęszcza;

3. Stanowisko poradni w sprawie, której dotyczy opinia oraz szczegółowe jego uzasadnienie;

4. Wskazanie odpowiedniej formy pomocy w szczególności pomocy psychologiczno-
   -pedagogicznej udzielanej w przedszkolu, szkole lub placówce, stosownie do potrzeb oraz szczegółowe uzasadnienie wskazanej formy pomocy.

(Zgodnie z paragrafem 4 ust. 5 rozporządzenia MENiS z dnia 11 grudnia 2002 roku
w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-
-pedagogicznych, w publicznych poradni specjalistycznych,

Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 46)

Opinia stwierdzająca dysleksję rozwojową powinna zawierać:

Ad 3.

Rozpoznanie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu - dysleksja rozwojowa, dysgrafia, dysortografia

Uzasadnienie rozpoznania dysleksji rozwojowej ze wskazaniem:

niskich osiągnięć ucznia znacząco odbiegających od oczekiwanych (np. słaba technika czytania, wolne tempo czytania, czytanie z wysiłkiem i bez zrozumienia, w pisaniu nasilone, typowe błędy itp.) przy poziomie rozwoju umysłowego w normie

prób pomocy (informacja, ile razy i kiedy uczeń był badany, terapia pedagogiczna, udokumentowana praca własna) z efektami niewspółmiernymi do wysiłku ucznia

Ad 4.

Określenie osiągnięć i „mocnych stron” ucznia, które będą podstawą opracowania korzystnych dla niego sposobów instrukcji.

Jeżeli opinia dotyczy warunków przystąpienia ucznia lub absolwenta
z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi lub ze specyficznymi trudnościami
w uczeniu do egzaminu powinna zawierać rozpoznanie zaburzenia i wskazanie potrzeb ucznia. Opinia, powinna być wydana przez poradnię nie później niż do końca września roku szkolnego, w którym jest przeprowadzany sprawdzian lub egzamin, z tym że:

1. w przypadku uczniów (słuchaczy) przystępujących do sprawdzianu
   - nie wcześniej niż po ukończeniu klasy III szkoły podstawowej;

2. w przypadku uczniów (słuchaczy) przystępujących do egzaminu gimnazjalnego - nie wcześniej niż po ukończeniu szkoły podstawowej;

3. w przypadku uczniów (słuchaczy) przystępujących do egzaminu maturalnego - nie wcześniej niż na 2 lata przed terminem egzaminu maturalnego.

Opinia powinna być dostarczona dyrektorowi szkoły do dnia 15 października roku szkolnego, w którym jest przeprowadzany sprawdzian lub egzamin.

(zgodnie z rozporządzeniem MENiS z dnia 7 września 2004 roku w sprawie warunków
i sposobu oceniania klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych, Dz. U. z 2004 r. Nr 199, poz. 2046)

Praktyczne wskazówki metodyczne

1. Sprawdźmy czy w postępowaniu diagnostycznym dane pedagogiczne i psychologiczne, kliniczne są zrównoważone (wywiad z rodzicami, przeżycia i uczucia dziecka).

2. Unikajmy koncentracji na objawie (diagnoza negatywna) szukajmy odpowiedzi na pytanie jak motywować dziecko i wspierać je w rozwoju.

3. Opierajmy się na bezpośrednich, osobistych rozmowach z uczniami.

4. Pamiętajmy o prawidłowym wnioskowaniu w przypadku danych o różnym „statusie metodologicznym”, jego podstawą jest konstruowanie „konkurencyjnych” wyjaśnień dla zebranych faktów i wybór wyjaśnienia, które:

• jest najbardziej spójne,

• jest najbardziej prawdopodobne,

• pasuje do faktów i do następstw,

• obejmuje jak najwięcej faktów,

• nie generuje faktów sprzecznych z już zebranymi (Jaworowska-Obłój 1985).

5. Proponujemy aby kryterium „poziom rozwoju umysłowego w normie” interpretować jako przeciętny wynik w Skali WISC - R.

6. Przestrzegamy przed pisaniem, że wyniki są „obniżone i nieznacznie obniżone” bez podania kryterium odniesienia, jest to ważne wobec braku norm dla niektórych sprawdzianów i stosowanych prób.

7. Zachęcamy do korzystania z Testu Bender-Koppitz, Testu Frostig i Testu Figury Złożonej Rey'a dla starszych uczniów.

8. Radzimy nie powtarzać mechanicznie badań psychologicznych na każdym kolejnym etapie edukacyjnym - najczęściej wystarcza aktualizowanie opisu funkcjonowania ucznia.

9. W diagnozie starszych uczniów wykorzystajmy przechowane zeszyty z ubiegłych lat nauki jako materiał do analiz.

10. Pamiętajmy, że nie tylko same błędy, ale i częste używanie „korektora”, świadczą
    o liczbie błędów popełnianych przez ucznia.

11. Kierujmy do logopedy dzieci, które przebywały za granicą a po powrocie mówią i piszą nieprawidłowo, ich problem najprawdopodobniej nie ma charakteru dysleksji rozwojowej.

Mamy nadzieję, że inicjowane i aktywnie wdrażane działania poradni, polegające na doskonaleniu umiejętności, wymianie doświadczeń, współpracy ze środowiskiem wychowawczym szkoły w tym konsekwentnym egzekwowaniu pracy uczniów nad poprawą umiejętności poprawnego pisania będą sprzyjać rzetelnemu i trafnemu diagnozowaniu.

Opracowanie Elżbieta Koźniewska

Wszystkie uwagi i komentarze prosimy kierować na adres:
[e-mail] lub [e-mail]

Bibliografia:

Bogdanowicz M., Aneks do Informatora o sprawdzianie dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się na rok 2004 - 2005 (www.oke.wrocław)

Bogdanowicz M., (1997) Integracja percepcyjno - motoryczna. Teoria - Diagnoza - Terapia (wyd. II), Warszawa , CM PPP

Bogdanowicz M., (1996a) Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci - nowa definicja i miejsce w klasyfikacjach międzynarodowych., Psychologia Wychowawcza 39, 1, 13 -22

Bogdanowicz M., (1996b) Psychometryczna czy kliniczna diagnoza dysleksji, Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD nr 6

Frydrychowicz A., Koźniewska E., Sobolewska M., Zwierzyńska E. (2003) Testy psychologiczne i pedagogiczne w poradnictwie. Przewodnik metodyczny. wyd. 2, Warszawa, CMPPP

Jaworowska-Obłój Z. (1985) Studium przypadku jako metoda diagnozy klinicznej. Materiały do nauczania psychologii red. Lidia Wołoszynowa, Elżbieta Paszkiewicz, Teresa Szustrowa red., Metody badań psychologicznych, Seria III tom IV PWN, Warszawa

Kostrzewski J., (1995) Diagnoza dysleksji, Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD nr 5

Krasowicz-Kupis G., (1999) Rozwój metajęzykowy a osiągnięcia w czytaniu u dzieci
6 - 9-letnich, Lublin, Wyd. Naukowe UMCS

Maurer A., (1993) Dysleksja a trudności w nauce czytania i pisania spowodowane innymi przyczynami - implikacje dla organizacji procesu terapeutycznego, w: Z., Sękowska (red.), Przygotowanie pedagogów specjalnych do nowych form kształcenia osób niepełnosprawnych, Lublin, Wyd. Naukowe UMCS

Sobolewska M., (2004) Testy i sprawdziany osiągnięć szkolnych w poradnictwie psychologiczno-pedagogicznym, Warszawa, CMPPP

---