Kultura przeworska - III w. p.n.e. a V w. n.e. na terenach obecnej Polski oraz Zakarpacia. Kultura przeworska zastąpiła na znacznej części swojego terytorium wcześniejszą kulturę pomorską.

Nazwa pochodzi od miasta Przeworsk, leżącego niedaleko od miejscowości Gać, w której znaleziono cmentarzysko.

Wpływ na jej rozwój miała ludność kultury pomorskiej oraz grobów kloszowych. Tereny kultury przeworskiej są przypisywane wzmiankowanym przez autorów starożytnych plemionom Lugiów. Nie bez znaczenia pozostały też szerokie wpływy kultury lateńskiej i wędrówki plemion, np. Bastarnów i Skirów.

Zgromadzony materiał archeologiczny kultury przeworskiej datowany jest od fazy C2 okresu lateńskiego do okresu wędrówek ludów (200/250 lat p.n.e. do ok. 450 roku n.e.).

Kultura przeworska zanikła w starszej części okresu wędrówek ludów.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Ludność kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim zajmowała tereny Śląska, Wielkopolski, Mazowsza, Podlasia i części Małopolski.

Stanowiska tej kultury graniczyły w II-I wieku p.n.e. ze stanowiskami kultury oksywskiej od północy, kręgu jastorfskiego od zachodu, kultury zarubinieckiej od wschodu oraz osadnictwa celtyckiego oraz kultury puchowskiej od południa. W V wieku n.e. graniczyły ze stanowiskami ludności kultury luboszyckiej oraz kręgu nadłabskiego od zachodu, grupy dębczyńskiej od północy oraz kultury wielbarskiej od wschodu.

Oprócz zwartych obszarów istniały enklawy osadnictwa przeworskiego - środkowe Niemcy nad Soławą oraz w dolinie Wetterau.

Inwentarz

Charakterystyczna dla ludności kultury przeworskiej jest duża ilość przedmiotów żelaznych. Są to umba z kolcem, klamry do pasa o formie sztabkowej lub zawiasowej, koliste sprzączki, nożyki sierpikowate, a także zestawy narzędzi w postaci młotków, pilników, kowadełek, obcęgów i tłoczków oraz zestawy toaletowe: nożyce, półksiężycowate brzytwy, szczypce. Badania metaloznacze wskazują, że 60-70 % wyrobów żelaznych tej kultury wykonanych jest z żelaza z okręgu świętokrzyskiego.

Ceramika

Ceramika wytwarzana przez ludność przeworską była lepiona ręcznie i można podzielić ją na dwie grupy. Do pierwszej z nich zalicza się tzw. ceramika stołowa. Prezentowała zróżnicowaną formę o cienkich ściankach, wygładzonych i czernionych powierzchniach, starannie wykonanych. Do drugiej grupy zalicza się ceramika tzw. kuchenna - grubościenna, słabo wykonana, o chropowatych powierzchniach. Występowała też ceramika toczona na kole, która z czasem wyparła ceramikę stołową. Ręcznie lepiona ceramika kuchenna przetrwała do końca trwania tej kultury.

Osadnictwo

Formą przewodnią w budownictwie były niewielkie półziemianki, o wymiarach 3x5 m, ze słupami podtrzymującymi dach. Występowały też większe konstrukcje naziemne, słupowe. W fazie B2 nastąpił wzrost gęstości osadnictwa oraz powstawanie nowych skupisk osadniczych. W IV i V wieku widoczne jest zahamowanie rozwoju osadnictwa oraz jego powolny zanik.

Obrządek pogrzebowy

W pierwszych fazach rozwojowych ludność praktykowała głównie obrządek ciałopalny, w którym groby jamowe przeważały nad popielnicowymi. Niezwykle rzadko występowały czyste groby popielnicowe. Zmarłych wyposażano w dary. Dla mężczyzn typowe były: broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie, klamry do pasa; dla kobiet: dwie żelazne zapinki drucikowate, klamry, przęśliki i noże sierpikowate. Praktykowano zwyczaj palenia ich razem z kośćmi. Większe dary (miecze) były gięte i łamane.

Bardzo rzadko występowały groby szkieletowe (zasięg pokrywa się ze wcześniejszym osadnictwem celtyckim), w których ciała zmarłych układano na boku w pozycji embrionalnej. Rzadko też występowały groby książęce (odkryte np. w Przywozie) oraz kamienne nasypy przykrywające szczątki w miejscu kremacji - kurhany siedlemińskie.

W niektórych rejonach odkryto kamienne stelle, bruk kamienny oraz kamienne kręgi spełniające funkcje ogrodzeń.

Gospodarka i społeczeństwo

Podstawą gospodarki tej kultury było przede wszystkim rolnictwo oraz hodowla zwierząt. Istniał handel ze strefą południowoeuropejską, co poświadczone jest przez liczne importy, np. dzbany i situle z Italii. Na wysokim poziomie stała produkcja rzemieślnicza.

Kultura wielbarska - kultura archeologiczna epoki żelaza rozwijająca się między I a V wiekiem, na terenach obecnej północnej oraz wschodniej Polski oraz zachodniej Ukrainy.

Nazwa tej kultury pochodzi od eponimicznego stanowiska w Wielbarku (obecnie dzielnica Malborka). Wykształciła się z kultury oksywskiej w początkowej fazie okresu rzymskiego B1, od 50 r. Pełen rozwój to okres B2. Zanik stanowisk tej kultury datuje się na okres wędrówek ludów począwszy od 450 r.

Na kulturę wielbarską wpłynęli w znaczącym stopniu napływowi skandynawscy Goci i Gepidzi, ale także ludność osiadła już wcześniej, czyli Wenedowie i Rugiowie. Według archeologów Goci wędrując wzdłuż Wisły i Bugu zasiedlali tylko pustki, respektując stan posiadania ludności tubylczej[1]. W II i III w. ludność kultury wielbarskiej w wyniku ekspansji osadniczej na tereny zajęte przez ludność kultury zarubinieckiej dała początek kulturze czerniachowskiej.

Stanowiska kultury wielbarskiej występowały nad Dolną Wisłą od Gdańska po ziemię chełmińską, na zachodzie część Pomorza po Parsętę, Pojezierza Kaszubskiego i Krajeńskiego oraz tereny północnej Wielkopolski. Na początku II wieku p.n.e. ludność wielbarska rozszerzyła swe wpływy na dawne tereny ludności przeworskiej, tj.: prawobrzeżne Mazowsze, Podlasie, Wołyń i Polesie. Stanowiska graniczyły ze stanowiskami kultury przeworskiej, kręgu zachodniobałtyjskiego, kultury czerniachowskiej.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Ozdoby brązowe, złote lub srebrne zdobione techniką filigranowania i granulacji. Charakterystyczne zabytki to bransolety zakończone głowami węży, wisiorki gruszkowate, klamerki esowate, srebrne paciorki i wisiory opasane. Przewodnim typem ceramiki są duże dwuuszne naczynia zdobione ornamentem na przemian gładzonych i chropowatych trójkątów.

Obrządek pogrzebowy

Ludność praktykowała obrządek birytualny, to jest kremację i inhumację, co uważane jest za cechę charakterystyczną kultury wielbarskiej. W przypadku pochówku szkieletowego zmarły był chowany w drewnianej trumnie z kłody. Występowały też cmentarzyska kurhanowe z kamiennymi kręgami oraz brukiem, określane od miejsca ich odkrycia ponad 100 lat temu jako typ Odry-Węsiory-Grzybnica. Obszar ten obejmuje Pojezierze Kaszubskie i Krajeńskie oraz okolice Koszalina na Pomorzu Środkowym.

Zdarzają się też (zwłaszcza na terenie grupy masłomęckiej) groby intencjonalnie naruszone, cząstkowe, przemieszane lub pochówki zwierzęco-ludzkie.

Zmarłych wyposażano w dary grobowe (rzadko występują przedmioty żelazne, czasem ostrogi, ale tylko w grobach męskich, ozdoby, brak jest broni).

Charakterystycznym zjawiskiem jest obecność cmentarzysk kobieco-dziecięcych (głównie Mazowsze).

Kultura dollkeim-kovrovo -Wchodziła w skład kręgu kultur zachodniobałtyjskich. Jej stanowiska znajdowane są na terenie Sambii.występowały cmentarzyska birytualne: szkieletowe w wydrążonych kłodach groby wojowników z końmi

groby bogato wyposażane w broń,narzędzia i ozdoby,w grobach w późniejszym okresie występowały rzymskie monety

Ludność kultury dollkeim-kovrovo była bardzo zamożna co związane jest z handlem bursztynem, którego największe złoża znajdowały się właśnie na obszarze Sambii. Poświadczone dalekosiężne kontakty handlowe (bursztyn).

Kultura sudowska - jednostka ta zaliczana była do kręgu kultur zachodniobałtyjskich. Stanowiska tej kultury spotykane są na terenie Suwalszczyzny w dorzeczu Czarnej Hańczy. Uformowała się w fazie B2/C1-C1 okresu wpływów rzymskich[1] (połowa II wieku).Ludność praktykowała szkieletowy obrządek pogrzebowy na płaskich cmentarzyskach. Z czasem pojawiły się szkieletowe groby pod kurhanami. W kolejnej fazie zbiorowe groby popielnicowe umieszczano również pod kurhanami.

Kultura bogaczewska - od 250 r. n.e., do 450 n.e., Stanowiska kultury zajmują tereny północno-wschodniej Polski.Stanowiska tej kultury datowane są na od młodszego okresu przedrzymskiego Wydzielona została ze środowiska kultury przeworskiej pod wpływem silnej latenizacji. Należy do kręgu kultur zachodniobałtyjskich.

Obszar występowania i kontekst kulturowy .Stanowiska tej kultury spotykane są na Pojezierzu Mrągowskim, północnej części równiny Mazurskiej, pojezierzu Ełckim i Suwalskim.

Charakterystyczne wytwory kulturowe.Ludność wytwarzała szklane paciorki, specyficzne ozdoby (często zdobione emalią) oraz części stroju niespotykane w innych kulturach

Obrządek Pogrzebowy.Występowały groby płaskie ciałopalne, którym towarzyszą niekiedy pochówki koni. Do grobów wkładano brązowe monety rzymskie.

Gospodarka i społeczeństwo.Ludność tej kultury prowadziła ożywione kontakty z ludnością skandynawską, kultur wschodniobałtyjskich oraz państwem rzymskim. Wysoko rozwinięty był handel bursztynem. Nastąpił duży rozwój lokalnej produkcji brązowniczej i emalierskiej.

Kultura puchowska (daw. kultura cieszyńska) - kultura archeologiczna epoki żelaza (300 lat p.n.e - 180 r. n.e. (regionalnie do IV w. n.e).od eponimicznego stanowiska Púchov nad Wagiem na Słowacji.

Stanowiska tej kultury datowane są na okres pomiędzy III w. p.n.e. a I w. n.e.. Kultura puchowska nastąpiła po wcześniejszej kulturze łużyckiej jako kontynuatorka zespołu zachodniohalsztackich i lateńskich grup kulturowych w odmianie celtycko-trackiej. Od północy do II w.n.e. stanowiska k. puchowskiej sąsiadowały ze stanowiskami kultury przeworskiej oraz od wschodu z kultury zarubinieckiej.

Obszar występowania i kontekst archeologiczny

Stanowiska kultury puchowskiej występowała w okresie lateńskim tj. do końca okresu LT B (połowa III w.p.n.e.) na terenach północnej i wschodniej Słowacji głównie w jej partiach górskich oraz w górnym dorzeczu Nitry, Wagu i Hronu. W okresie LT C na tereny południowej Polski przenika zapewne część grup ludności celtyckiej m.in. na ziemie kotliny sądeckiej, kotliny żywieckiej oraz obszar górnego i środkowego dorzecza Sanu na tzw. Doły Jasielsko-Sanockie - za pośrednictwem silnego ośrodka zemplińskiego we wschodniej Słowacji na terenach południowej Polski oraz północnej części Słowacji.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Ceramika tzw. grafitowa, szklane bransolety, niespotykane dotąd narzędzia rolnicze i kowalskie.

Osadnictwo

Osady ufortyfikowane o konstrukcji ziemno-drewniano-kamiennej. W niektórych osadach, np. Liptowska Mara na Słowacji, znajdowały się miejsca kultu, gdzie składano ofiary.

Brak informacji na temat obrządku pogrzebowego .

Gospodarka i społeczeństwo

Ludność kultury puchowskiej prezentowała wysoki stopień rozwoju gospodarki, o którym świadczą chociażby lokalne emisje monet. Głównym nosicielem tej kultury była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów (o Kotynach wspomina Tacyt[1]), osiadła na zachodnim pograniczu oraz plemię Anartów (Anartii, Anartfracti) na wschodnim pograniczu w dorzeczu Sanu i Cisy. Kultura puchowska przetrwała na ziemiach ziemiach polskich co najmniej do końca II w. n.e. W okresie upływającym po wojnach markomańskich (lata 166-180) ślady osadnictwa tej kultury zanikają.

Horodyszcze nad Sanem: Początki osadnictwa celtyckiego na terenie dorzecza Sanu sięgają IV wieku p.n.e. Celtowie osiedlili się w południowej jego części w rejonie nad Górnym i środkowym Sanem w okolicach Sanoka. Na terenie tym do chwili obecnej zlokalizowano 26 stanowiska archeologiczne z materiałami, które należy przypisać kulturze celtyckiej. Do najlepiej przebadanych należą osady w miejscowościach Pakoszówka, Sanok-Biała Góra oraz Trepcza. Na stanowisku w m. Trepcza znaleziono m.in. złotego statera celtyckiego. Ciekawostką jest, że nazwa "San" w języku Gallów to "rzeka", czyli rzeka Shannon (ir: Siannan), Saona, Seine i San mają wspólny galijsko/celtycki źródłosłów, pra-indeoeuropejski sufix -onna oznaczyłby źródło lub rzekę.

Maszkowice: wały i osada obronna.

okres		wg Reinecke	Datowanie
wczesnolateński		La Tène A i B	480 l. p.n.e. - 300 l. p.n.e.
środkowolateński		La Tène C	300 l. p.n.e. do 100 l. p.n.e. (regionalnie do ok. 150 l. p.n.e.)
późnolateński		La Tène D	150/100 l. p.n.e. do pocz. I w. n.e.

kultura jastorfska ( Jastorf w Dolnej Saksonii), jest kulturą wczesnej epoki żelaza z okresu przedrzymskiego (od okresu Hallstatt D - do przełomu er). Duże cmentarzyska rozdzielnopłciowe.Genezę tej kultury wywodzi się z miejscowych tradycji późnohalsztackich (kultura nordyjska) i wpływu procesów latenizacji. Okres występowania kultury jastorfskiej jest dzielony na dwa etapy:

starszy - 600 do 250 p.n.e.

i młodszy - 250 p.n.e. do przełomu er. W pierwszym z tych okresów wyróżnia się trzy fazy: Jastorf A - z silnymi wpływami halsztackimi (także jeśli chodzi o wyroby metalowe) - 600-500 p.n.e., co odpowiada okresowi Hallstatt D; Jastorf B - z silnymi wpływami halsztackimi (także jeśli chodzi o wyroby metalowe) - 500-400 p.n.e, co odpowiada okresowi La Tène A oraz Jastorf C - kiedy kultura jastorfska przejmuje cechy lateńskie w zetknięciu się z Celtami - 400-350 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène B. W obrębie okresu młodszego wyróżniamy dwie fazy: Ripdorf - 350-120 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène C oraz Seedorf - 120-0 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène D. Po przełomie er stanowiska kultury jastorfskiej zanikają, pojawiają się stanowiska z materiałem archeologicznym typowym dla Kręgu nadłabskiego.

Obszar występowania i kontekst kulturowy - Zasięg występowania stanowisk kultury jastorfskiej obejmuje obszar dorzecza dolnej Łaby z lokalnymi odmianami w Dolnej Saksonii, Meklemburgii, Brandenburgii. Zabytki związane z kulturą jastorfską obejmują tereny sąsiednie Jutlandii i Szlezwika-Holsztynu. Wyróżnia się także rejony występowania artefaktów tej kultury w środkowych Niemczech i Czechach. Silne powiązania z kulturą Poienesti-Łukasevka wydzieloną na terenie Mołdawii, są przypuszczalnie śladem wędrówki germańskiego plemienia Bastarnów. Kultura jastorfska współwystępuje z osadnictwem celtyckim od zachodu i południa, oraz kulturami archeologicznymi oksywską i przeworską od wschodu.

Charakterystyczne wytwory kulturowe - Wyposażenie grobów: ozdoby i części stroju z żelaza, szpile (typowe dla kultury jastorfskiej szpile ze skrzydełkami), klamry do pasa, zapinki, kolczyki, brzytwy, szczypczyki. Ceramika: naczynia wazowate o silnie chropowatej powierzchni i krótkiej szyi. Powierzchnia obmazywana, podzielona czasem na płaszczyzny wygładzone poziomo i pionowo. W fazach młodszych upowszechniły się naczynia szeroko otworowe.

Osadnictwo - Osady otwarte w skupiskach oddzielonych obszarami pustek, przypuszcza się że granicami były rzeki, bagna i lasy.

Obrządek pogrzebowy - Na obszarze kultury jastorfskiej w ciągu całego okresu jej trwania występuje niemal wyłącznie obrządek ciałopalny. W starszym okresie przedrzymskim spotyka się groby z kamienną obudową, czasem w postaci bruków i kręgów. Na niektórych obszarach występują też często niewielkie kurhany (Szlezwik-Holsztyn). W młodszym okresie przedrzymskim kamienne konstrukcje zanikają i występują groby płaskie. Najbardziej charakterystyczne dla kultury jastorfskiej są rozległe cmentarzyska rozdzielnopłciowe, liczące nawet ponad tysiąc pochówków. Większość pochówków stanowią groby popielnicowe pozbawione szczątków stosu. Obok nich spotyka się także skupiska kości, pierwotnie umieszczonych w jakimś pojemniku organicznym (drewniane naczynie lub woreczek). Groby jamowe należą do zupełnie wyjątkowych. Zwyczaj nakrywania popielnic naczyniem misowatym.W skład wyposażenia grobowego wchodziły przede wszystkim ozdoby i części stroju. W fazie schyłkowej pochówki częściej wyposażane były w przedmioty codziennego użytku, narzędzia oraz w broń.

Wierzenia-Ośrodki kultu zostały odkryte na terenach bagiennych; przejawiają się one w składanych ofiarach z ludzi (możliwa jest także interpretacja, że karano w ten sposób przestępców, (Tacyt I w. n.e.), palonych ogniskach, drewnianych pomostach, wysokich drewnianych wysokich figurkach, a także ofiarach składanych w naczyniach glinianych z resztkami pożywienia lub z przedmiotami metalowymi; najczęściej są to naszyjniki.

Gospodarka

Ludność zajmowała się gospodarką rolno-hodowlaną. Jedynymi znanymi nam narzędziami, związanymi z gospodarką rolną, są kamienne żarna, zarówno nieckowate, jak i rotacyjne.W północnej części obszaru osadnictwa znajdują się kompleksy pól uprawnych z granicami w postaci wałów kamienno-ziemnych (tzw. Celtic fields).Na wybrzeżach Bałtyku znane są "śmietniki muszlowe", zawierające wielką ilość morskich mięczaków, wskazujące na znaczenie ich zbieractwa dla gospodarki.Wielkie znaczenie dla gospodarki posiadała, zwłaszcza od młodszego okresu przedrzymskiego, produkcja żelaza. Na terenie Szlezwika-Holsztynu występują liczne stanowiska ze śladami produkcji hutniczej, znajdujące się głównie wokół większych złóż rud darniowych, z dala od skupisk osadniczych.Śladem ożywionego handlu z południową Europą są importy z tamtych rejonów; między innymi brązowe kotły z żelaznym brzegiem, prawdopodobnie z warsztatów z terenu Recji.

Kultura jastorfska na terenie Polski

Na terenie Polski wyróżnia się dwie grupy lokalne kultury jastorfskiej. Grupa nadodrzańska charakteryzuje się grobami jamowymi i lokalnymi formami zabytków: szpile ze skrzydełkami (Pomorze Zachodnie), pochówki w obrządku ciałopalnym, groby popielnicowe obsypane resztkami stosu nakryte misą, kamienne stelle lub bruki, inwentarz ubogi; przypuszcza się że wyposażane były jedynie groby kobiece (okres La Tène B). Grupa gubińska - pochówki popielnicowe nakrywane misą niekiedy kamieniem, rejon Głogowa. Obydwie grupy lokalne zanikają w pierwszej połowie I w p.n.e.

Interpretacja etniczna

Kultura jastorfska jest utożsamiana z ludami (proto)germańskimi: niektórzy badacze utożsamiają ją z obszarem zamieszkanym przez plemię Swebów; plemiona z rejonu dorzecza dolnej Łaby są utożsamiane z Longobardami

Kultura oksywska - kultura archeologiczna epoki żelaza, której wyróżniki zostały wydatowane na II w.p.n.e. do I w.n.e.Wyróżniona na podstawie występujących w jej obrębie charakterystycznych przedmiotów metalowych oraz form ceramiki. Jej nazwa pochodzi od Oksywia - dzielnicy miasta powiatowego Gdyni (woj. pomorskie), gdzie odkryto jedno z pierwszych stanowisk (cmentarzysko) tej kultury. Wyniki badań nad tym stanowiskiem nigdy nie zostały opublikowane, a materiał zabytkowy przepadł.

Chronologia, geneza i zanik-grupy ludności zamieszkujące tereny Powiśla i ziemi chełmińskiej stanowiły kontynuację ludności kultury pomorskiej (wejherowsko-krotoszyńskiej). Na skutek zmian w obrębie kultury materialnej, a także obrządku pogrzebowego (podyktowanych prawdopodobnie przybyciem Gotów), w miejsce kultury oksywskiej wydzielona została kultura wielbarska.

Obszar występowania i kontekst kulturowy- na terenie Pomorza Wschodniego i Środkowego, dolnego Powiśla, ziemi chełmińskiej, Pobrzeża Kaszubskiego i Wybrzeża Słowińskiego. W wytwórczości metalurgicznej oraz w obrządku pogrzebowym widoczne są wpływy kultury jastorfskiej oraz przeworskiej na kształtowanie się fenomenu kultury oksywskiej.

Charakterystyczne wytwory kulturowe - przedmioty metalowe, takie jak często występujące miecze jednosieczne, groty oszczepów z zadziorami oraz formy ceramiki - naczynia z tendencją do wysoko umieszczonej największej objętości brzuśca, najczęściej przybierające kształty jajowate, beczułkowate lub situlowate. Ludność kultury oksywskiej wytwarzała przedmioty metalowe bazując na własnych, miejscowych rudach wysokofosforowych. Wytwórczość przedmiotów metalowych często była inspirowana wyrobami kultury jastorfskiej - np. klamerki do pasa. Co charakterystyczne, w obrębie kultury oksywskiej dysponowano trzema rodzajami metali, które świadomie stosowano do wyrobu określonych przedmiotów.

Osadnictwo- osady o charakterze otwartym. Występowały na ich terenie głównie budowle mieszkalne o konstrukcji słupowej, oraz budowle gospodarcze. Znane są także przykłady osad tymczasowych z lekkimi budowlami mieszkalnymi- półziemiankami i budowlami typu szałasowego.

Obrządek pogrzebowy- ciałopalenie z dominującą rolą grobów jamowych. Występowały także groby popielnicowe - obsypane szczątkami stosu lub czyste. Zdarzało się także, że zamiast klasycznej popielnicy używano w pochówku pojemnika z materiału organicznego. Cechą charakterystyczną pochówku w kulturze oksywskiej było umieszczanie nad grobami stel lub kamiennych bruków. W schyłkowej fazie tej kultury pojawiają się groby szkieletowe. Zmarłych wyposażano podobnie jak w kulturze przeworskiej, a dary grobowe były analogicznie niszczone oraz przepalane

Gospodarka kultury oksywskiej bazowała na rolnictwie - uprawie jęczmienia i pszenicy oraz hodowli bydła i owiec.

Grupa tyniecka - grupa epoki żelaza okresu lateńskiego. Stanowiska tej kultury datowane są od 200 roku p.n.e. do przełomu er. Swoją nazwę wzięła od eponimicznego stanowiska Tyniec pod Krakowem. Grupa ta utożsamiana jest z Celtami

Obszar występowania:

Małopolska na górną Wisłą, okolice Krakowa po Nidę i Rabę, oraz tereny nad górnym Sanem

Chronologia:

datowane są od 200 roku p.n.e. do przełomu er

III wiek p.n.e. (okres La Tène B2) - wyłącznie pojedyncze zabytki.

La Tène C1- stałe osadnictwo, odkryto groby książęce wojowników w Iwanowicach.

większość materiałów zwłaszcza w okresie późniejszym niż La Tène C1 znana z osad.

Osadnictwo (wydzielamy 3 fazy):

faza I: naczynia z gliny z dużą ilością grafitu, prawdopodobnie importowanego z Czech. Najważniejsze stanowiska tego okresu to Pełczyska, Kraków-Wyciąże, Kraków-Pleszów, Dalewice.

faza II: ceramika lepiona ręcznie, podobna do tej wytwarzanej przez ludność kultury przeworskiej, jednocześnie występowała ceramika celtycka: siwa robiona na kole z gliny ilastej oraz ceramika z pierwszej fazy.

faza III: ceramika bardzo dobrej jakości, cienkościenna, robiona na kole, malowana.

Gospodarka:

wysoko rozwinięta kultura gospodarcza. Dobrze rozwinięta produkcja garncarska co poświadczone jest odkryciami pieców kopułowych w Krakowie.

Dobrze rozwinięta metalurgia poświadczona odkryciami kawałków żużli oraz pieców w Krakowie-Wyciążu oraz Krakowie-Krzesławicach. W produkcji żelaza posługiwano się umiejętnością nawęglania.Lokalne emisje monet (odkryto formy do kształtowania)naśladujące statery muszlowe, określane są jako typ krakowski, a datowane są na I w. p.n.e.. Najważniejsze stanowiska: Gorzów koło Oświęcimia oraz Kryspinowo

Bitwa w lesie Teutoburskim (w okolicy Osnabrück w Dolnej Saksonii)-jesienią 9 roku n.e pomiędzy plemionami germańskimi pod wodzą Arminiusza, wodza ze szczepu Cherusków, a wciągnietymi w zasadzkę trzema legionami rzymskimi (XVII, XVIII, XIX) dowodzonymi przez Publiusza Kwinktyliusza Warusa.zapoczątkowała siedmioletnią wojnę, która ostatecznie ustanowiła granicę na Renie, jako granicę Cesarstwa Rzymskiego

Wojny galijskie

58 p.n.e.:

bitwa pod Bibrakte (zwycięstwo Rzymian Cezara nad Helwetami)

bitwa u stóp Wogezów (zwycięstwo Rzymian nad Germanami Ariowista)

57 p.n.e.:

bitwa nad rzeką Aisne (zwycięstwo Rzymian nad Belgami)

bitwa pod Sabis (zwycięstwo nad Nerwiami)

56 p.n.e.

Bitwa morska w zatoce Morbihan (pokonanie Wenedów)

55 p.n.e.:

Rzeź Germanów.Ponowne wypędzenie Germanów za Ren.Cezar przekracza Ren po moście

Pierwsza wyprawa do Brytanii

54 p.n.e.:

Druga wyprawa do Brytanii. Bunt Belgów.

Rzeź Rzymian pod Aduatuką,Obrona Namurcum przed Galami, Cezar z odsieczą

53 p.n.e.:

Eksterminacja Eburonów.Ujarzmienie Belgów

52 p.n.e.:

Powstanie Wercyngetoryksa. rzeź Carnuntum ,Upadek Awarikum

Bitwa pod Gergowią - galijskie zwycięstwo

Bitwa konna nad rzeką Saoną zwycięstwo Rzymian

Bitwa pod Alezją zwycięstwo Rzymian, pokonany Wercyngetoryks

51 p.n.e.

Bitwa nad Axoną -zwycięstwo Rzymian

Upadek Uksellodunum-ostateczne zwycięstwo Rzymian

Wojny markomańskie - seria konfliktów zbrojnych pomiędzy Cesarstwem rzymskim a plemionami germańskimi w strefie limes środkowo-dunajskiego w latach 166-182.

Przebieg konfliktu:

Uderzenie barbarzyńców na rzymskie prowincje:

Noricum (Górna Austria, część Bawarii)

Panonia (Węgry, Austria)

Recja (pd. Niemcy i Szwajcaria)

Kontrakcje rzymskie: obszar Moraw i pd.-zach. Słowacji

lata 167-171 - etap pierwszy - inicjatywa po stronie barbarzyńców ataki na Noricum i Panonię

lata 171-180 - etap drugi - kontrofensywa wojsk cesarskich, przeniesienie działań wojennych na północ, na obszary Markomanów i Kwadów

ślady archeologiczne w miejscowościach Mušov i Přibice na Morawach i Słowacji

---