Wymiar i rozkład czasu pracy
Z zagadnieniem czasu pracy ściśle związane są również pojęcia wymiaru i rozkładu (systemu) czasu pracy.
Wymiar czasu pracy jest to okres, w jakim pracownik obowiązany jest pozostawać w dyspozycji pracodawcy w ramach każdej doby i tygodnia pracy, przy czym obowiązują maksymalne dzienne i tygodniowe normy czasu pracy, które jednak mogą być skrócone w przypadku konkretnego pracownika (wykonującego pracę w niepełnym wymiarze).
Przykład...
Przykład: W danej firmie obowiązuje 8-godzinny dzień i przeciętnie 40-godzinny tydzień pracy. Dany pracownik wykonuje pracę przeciętnie 4 godziny dziennie, przeciętnie 20 godzin na tydzień. Pracuje zatem w niepełnym wymiarze czasu pracy, stanowiącym połowę jego pełnego wymiaru. Używając języka potocznego, można inaczej powiedzieć, że pracownik ten pracuje „na pół etatu”.
Rozkład czasu pracy to sposób rozłożenia wymiaru czasu pracy w konkretnych dniach i tygodniach pracy oraz ustalenia dni wolnych od pracy. Jest to zatem sposób zagospodarowania ilości czasu pracy wynikającego z jego wymiaru. W ramach rozkładu czasu pracy ustalić można dni pracy, wymiar czasu pracy w poszczególnych dniach pracy, godziny rozpoczynania i kończenia pracy w poszczególnych dniach, przerwy w pracy itd.
Normy czasu pracy są z góry ustanowionymi przez ustawodawcę maksymalnymi okresami czasu, ustalonymi w stosunku do doby oraz tygodnia, w których pracownicy powinni świadczyć pracę.
Podstawowy czas pracy
Zgodnie z art. 129 k.p. pracownicy powinni świadczyć pracę przeciętnie 5 dni w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym, czyli przeciętnie 40 godzin tygodniowo i 8 godzin dziennie. Dniem wolnym od pracy wynikającym z 5-dniowego tygodnia pracy może być każdy dzień tygodnia z wyjątkiem niedzieli, która jest dniem ustawowo wolnym od pracy. Dzień taki nie może również przypadać w święto.
Podstawowa norma czasu pracy wynosi 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w okresie rozliczeniowym, nieprzekraczającym 4 miesięcy.
Doba oznacza kolejne 24 godziny od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę.
Tydzień - oznacza 7 kolejnych dni kalendarzowych, poczynając od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego.
Słowo „przeciętnie” użyte dwukrotnie w omawianym przepisie oznacza, że pracodawca może zatrudniać pracownika w poszczególnych tygodniach przez większą liczbę dni lub godzin, wyrównując to odpowiednim skróceniem czasu pracy w innych tygodniach okresu rozliczeniowego.
Sposób organizacji pracy polegający na stosowaniu powyższych podstawowych norm czasu pracy jest podstawowym czasem pracy.
Zapamiętaj...
Zapamiętaj! Na ogół, u większości pracodawców dniem wolnym wynikającym z 5-dniowego tygodnia pracy jest sobota, ale dzień wolny z tego tytułu może równie dobrze przypadać w różnych innych dniach tygodnia. To pracodawca ustala termin takiego dnia wolnego w firmie. Wolny weekend jest więc kwestią pewnego przyjętego zwyczaju, nie ma natomiast gwarancji wolnego weekendu w przepisach prawa pracy.
Podstawowy czas pracy a inne systemy
Podstawowy czas pracy i podstawowe normy pracy na których jest oparty, tj.8-godzinny dobowy, przeciętnie 40-godzinny tygodniowy wymiar czasu pracy i przeciętnie 5-dniowy tydzień pracy jest najbardziej rozpowszechnionym, lecz nie jedynym systemem czasu pracy. Stanowi jednak punkt wyjścia dla innych, licznych systemów, które przewiduje k.p.
Zapamiętaj...
Zapamiętaj: Zasada przeciętnie 5-dniowego tygodnia pracy dotyczy bowiem wszystkich innych systemów, a zasada 40-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu pracy obowiązuje także dla innych (z wyjątkiem pracy w ruchu ciągłym) systemów. Różnice pomiędzy podstawowym a innymi systemami czasu pracy polega na wydłużeniu w innych systemach normy dobowej, ewentualnie w połączeniu ze skróceniem liczby dni pracy w tygodniu.
Równoważny i przerywany system czasu pracy
Obok opisanego wcześniej podstawowego czasu pracy k.p. rozróżnia ponadto następujące rodzaje systemów czasu pracy:
System równoważnego czasu pracy - może być stosowany tylko jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Dopuszcza on przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca (a wyjątkowo 3 miesięcy). Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy. Stosowany np. w gastronomii, a także - w nieco zmienionej formie - w ochronie mienia.
Przerywany system czasu pracy, dopuszczalny tylko jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Stosowany według z góry ustalonego rozkładu, przewidującego nie więcej niż jedną przerwę w pracy w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednakże za czas tej przerwy pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju. Stosowany zwykle również w gastronomii.
System skrócony, weekendowy, zadaniowy, w ruchu ciągłym
System pracy w ruchu ciągłym - dozwolony tylko przy pracach, które ze względu na technologię produkcji nie mogą być wstrzymane. Dopuszcza przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni, a jednego dnia w niektórych tygodniach. W tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin. Stosowany jest głównie w przemyśle, przy pracy zmianowej.
System skróconego tygodnia pracy - może być zastosowany wyłącznie na pisemny wniosek pracownika. Dopuszcza wykonywanie pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.
System weekendowego czasu pracy - może być zastosowany wyłącznie na pisemny wniosek pracownika. Dopuszcza świadczenie pracy wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. W tym systemie jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.
System zadaniowego czasu pracy - może być stosowany w przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją albo miejscem wykonywania pracy Pracodawca, po porozumieniu z pracownikiem, ustala czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań.
Indywidualny rozkład czasu pracy i ewidencja czasu pracy
Indywidualny rozkład czasu pracy
Systemy czasu pracy wymienione wcześniej mają charakter grupowy. System czasu pracy wprowadza się w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie, a w razie ich braku - w obwieszczeniu dla ogółu pracowników.
Jednak na pisemny wniosek pracownika pracodawca może ustalić indywidualny rozkład jego czasu pracy w ramach systemu czasu pracy, którym pracownik jest objęty.
Ewidencja czasu pracy
Pracodawca powinien ewidencjonować czas przepracowany przez swoich pracowników.
Rady i uwagi...
Ewidencja czasu pracy służyć ma m.in. prawidłowemu gospodarowaniu czasem pracy pracowników, a także umożliwić wypłatę wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń (np. dodatku za nadgodziny) w prawidłowej, wynikającej z przepracowanego czasu pracy, wysokości. Ewidencja powinna być udostępniona pracownikowi na jego żądanie.
Ewidencji nie prowadzi się jedynie w odniesieniu do godzin pracy pracowników w zadaniowym systemie czasu pracy i zarządzających zakładem pracy. Dla tych pracowników prowadzi się jednak ewidencję pozostałych elementów czasu pracy, m.in. ewidencję dni, w których pracownik świadczył pracę.
Okresy odpoczynku
Pracownik wykonujący pracę nie może jej świadczyć w sposób ciągły i nieprzerwany. Istota stosunku pracy polega na świadczeniu jej w sposób regularnie powtarzający się, w określoną liczbę dni w tygodniu i liczbę godzin w ciągu doby, pomiędzy którymi pracownik korzysta z przerw zwanych inaczej okresami odpoczynku.
Okresy odpoczynku dobowego i tygodniowego
Zgodnie z k.p. pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin, a w każdym tygodniu co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku.
Rady i uwagi...
Oznacza to, że pracownik może w ciągu doby (i to wraz z dyżurem) pracować nie więcej niż 13 godzin.
Reguła 11-godzinnego odpoczynku nie dotyczy jednak pracowników zarządzających zakładem pracy, a także przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia i zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
Rady i uwagi...
Nieprzerwany 35-godzinny tygodniowy odpoczynek obejmuje 11-godzinny dobowy odpoczynek. Powinien przypadać w niedzielę (chyba że pracownik zatrudniony jest w systemie pracy zezwalającym na pracę w niedzielę).
Przerwy w czasie pracy
Płatna przerwa w pracy - w wymiarze 15 minut, przysługuje pracownikowi, jeżeli jego dobowy wymiar czasu pracy wynosi co najmniej 6 godzin.
Przerwy w czasie pracy
Przerwy w pracy mogą mieć charakter płatny i niepłatny:
płatna przerwa w pracy - w wymiarze 15 minut, przysługuje każdemu pracownikowi, jeżeli jego dobowy wymiar czasu pracy wynosi co najmniej 6 godzin;
Rady i uwagi...
Przerwa jest najczęściej wykorzystywana przez pracowników na spożycie posiłku i choć kodeks o tym nie mówi wprost, taką właśnie rolę przypisuje jej ustawodawca.
niepłatna przerwa w pracy może być wprowadzona przez pracodawcę w wymiarze nieprzekraczającym 60 minut. Jest ona przeznaczona na spożycie posiłku lub załatwienie spraw osobistych. Taka przerwa może być tylko jedna w ciągu dnia pracy, a pracownik może czas przerwy dowolnie wykorzystać.
1