Europa po I wojnie światowej

I wojna światowa była pierwszym na tak ogromną skalę i o takim zasięgu konfliktem zbrojnym. Toczyła się ona przez cztery lata i pochłonęła życie ponad 10 mln żołnierzy, a około 20 mln ludzi odniosło rany. Wojna doprowadziła także do ogromnych zniszczeń i strat materialnych. Przyniosła szereg skutków w wielu dziedzinach - zmieniła polityczny obraz Europy, zmieniła europejskie społeczeństwa, rozwinęła w sposób dotąd niespotykany przemysł zbrojeniowy.

Po I wojnie światowej ukształtował się w Europie nowy porządek polityczny, a stosunki międzynarodowe zostały oparte na zupełnie nowych zasadach. Filarem tego porządku był traktat wersalski, zaś strażniczką systemu wersalskiego miała być Liga Narodów.

18 stycznia 1919 r. rozpoczęły się w Paryżu obrady konferencji pokojowej. Jej celem było przygotowanie traktatów pokojowych z państwami pokonanymi w I wojnie światowej oraz wypracowanie zasad trwałego pokoju. Konferencja miała przesądzić o losie i miejscu państw pokonanych w powojennym porządku w Europie. Główną rolę na konferencji odgrywało trzech przywódców - premier Anglii Lloyd George, premier Francji G. Clemenceau, prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson; nieco mniej aktywne były Włochy (Vittorio Orlando) oraz Japonia. Wymienione mocarstwa przewodniczyły konferencji jako Rada Najwyższa. Jednak od marca 1919 r. decydujący głos należał do czterech mocarstw (bez Japonii), które określa się jako Radę Czterech.

W czasie obrad konferencji wyłoniły trzy zasadnicze grupy zagadnień: problem ustalenia granic w Europie - zmiany terytorialne miały dotyczyć zarówno państw przegranych, jak i nowo utworzonych; problem zagwarantowania bezpieczeństwa i ochrony dla mniejszości narodowych; problem natury ekonomicznej - ustalenie wysokości reparacji wojennych, jakimi zamierzano obarczyć państwa pokonane. W konstruowaniu granic przyszłej Europy przyjęto jako naczelną zasadę - prawo narodów do samostanowienia o własnym losie; przyjęto zatem zasadę, iż zasięg terytorialny danej narodowości winien wyznaczać obszar danego państwa. Jednak nie zawsze zasady te rozstrzygały o przebiegu granic. Dominujące okazywały się najczęściej geopolityczne interesy mocarstw, w tym także kalkulacje gospodarcze.

Wszyscy uczestnicy konferencji uznali, że winą za wywołanie wojny należy obarczyć Niemcy. Jednak dyskusja na temat przyszłości Niemiec pokazała, że w kwestiach stosunku do pokonanych Niemiec zwycięskie mocarstwa bardzo się różnią. Na pierwszy plan wysunął się spór między Anglią i Francją. Francja, która najbardziej „wykrwawiła” się w wojnie i czuła się najbardziej zagrożona przez Niemcy dążyła do jak największego ich osłabienia. Rząd francuski chętnie widział Niemcy podzielone (np. oderwanie Nadrenii od Niemiec i oddanie ich pod zwierzchnictwo Ligi Narodów) oraz pozbawione całkowicie swoich sił zbrojnych i sprzętu wojskowego. Poza tym do gospodarczego osłabienia służyć by miało w zamyśle francuskim nałożenie na Niemcy dużych reparacji. Maksymalne osłabienie Niemiec miało sprawić, że Niemcy nie byliby w stanie odbudować w przyszłości swej potęgi militarnej i gospodarczej, a tym samym zagrozić Francji. Z kolei Anglia obawiała się zbytniego wzmocnienia Francji kosztem Niemiec i nie chciała tych ostatnich zbytnio pogrążać. Anglia obawiała się także tego, by zbyt upokorzone i osłabione Niemcy nie stały się łatwym miejscem dla wzniecenia rewolucji; tym bardziej, że na wschodzie Europy w Rosji powstawał nowy rewolucyjny ustrój.

Po wielu dyskusjach i przetargach wobec tak odmiennych dążeń Anglii i Francji ustalono postanowienia traktatu z Niemcami. Nie były one do końca spójne i nie zadowoliły Francji. Ten antagonizm angielsko-francuski zaciążył zresztą na wielu innych ważnych rozwiązaniach.

Traktat z Niemcami został podpisany 28.VI.1919 r. w Wersalu (stąd traktat wersalski). Traktat ten oznaczał dla Niemiec straty terytorialne oraz zmuszał je do przyjęcia szeregu zobowiązań i innych ograniczeń. Niemcy utraciły zatem na rzecz Francji Alzację i Lotaryngię; Zagłębie Saary miało przez 15 lat znajdować się pod zarządem Ligi Narodów, a po tym okresie miano tam przeprowadzić plebiscyt, który zadecydowałby o jego dalszym losie. Postanowiono także, iż obszar nad Renem (około 50 km) będzie stanowił strefę zdemilitaryzowaną. Państwo niemieckie zostało zdemilitaryzowane - utraciło więc lotnictwo, flotę i łodzie podwodne oraz broń pancerną (zakazano Niemcom produkcji i posiadania tego sprzętu wojskowego); przemysł zbrojeniowy Niemiec został zlikwidowany Poza tym zakazano powszechnej służby wojskowej w Niemczech; zezwolono jedynie Niemcom na posiadanie 100 tysięcznej armii (Reiswera), której zadaniem było głównie czuwanie nad porządkiem wewnątrz kraju. Obarczono także Niemcy poważnym odszkodowaniem wojennym, którego spłaty przewidziano na 30 lat.

Z sojusznikami Niemiec zawarte zostały odrębne traktaty, ale stanowiły one integralną część systemu wersalskiego. Zawarto je z Austrią, Bułgarią, Węgrami oraz Turcją.

Ich postanowienia były następujące:

1) traktat z Austrią - 10.IX.1919 r. w Saint -Germain-en-Laye

- straty terytorialne:

Czechy, Morawy i Śląsk Opawski - do Czechosłowacji

Styria, Dalmacja, Bośnia i Hercegowina - do Królestwa SHS (Jugosławia)

Bukowina - do Rumunii

południowy Tyrol, zachodnia Kraina i Pobrzeże Adriatyku - do Włoch

Galicja - do Polski

- inne: ograniczenie armii i wypłacenie reparacji wojennych

2) traktat z Bułgarią - 27.XI.1919 r. w Neuilly

- straty terytorialne:

Dobrudża Południowa - do Rumunii

Tracja Zachodnia - do Grecji

inne: ograniczenie sił zbrojnych do 20 tys. żołnierzy; zakaz posiadania lotnictwa i broni ciężkiej

3) traktat z Węgrami - 20.VI.1920 r. w Trianon

- straty terytorialne:

Słowacja i Ruś Podkarpacka - do Czechosłowacji

Siedmiogród i część Banatu - do Rumunii

Chorwacja, Wojwodina i część Banatu - do Królestwa SHS (Jugosławia)

inne: ograniczenie sił zbrojnych i zapłata reparacji wojennych

4) traktat z Turcją - 10.VIII.1920 r. w Sevres

- straty terytorialne:

Adrianopol, Smyrna i europejskie posiadłości Turcji - do Grecji

południowo-wschodnie obszary Turcji - do Kurdystanu

likwidacja Imperium Osmańskiego

- traktat z Turcją nie wszedł jednak w życie

Za ważne dzieło konferencji wersalskiej uważa się powołanie pierwszej w dziejach organizacji bezpieczeństwa zbiorowego, której zadaniem było rozstrzyganie sporów międzynarodowych na drodze pokojowej oraz czuwanie nad przestrzeganiem traktatów wersalskich. Była to Liga Narodów.

Liga Narodów została utworzona w 1919 r. w Paryżu podczas w czasie wspomnianej konferencji pokojowej. Inicjatorem jej powstania był prezydent USA Woodrow Wilson, który o potrzebie stworzenia takiej organizacji wspomniał w swoim 14 punktowym orędziu. Miał on również główny udział w opracowywaniu paktu Ligi Narodów. Pakt ów został 28.IV.1919 r. włączony do traktatu wersalskiego jako „integralna część Generalnego Traktatu Pokoju". Pakt ten wszedł w życie 10.I.1920 r. Członkami Ligi Narodów na początku zostały 32 państwa (państwa założyciele), 5 dominiów oraz 13 państw neutralnych w czasie wojny. Dopiero później dopuszczono do uczestnictwa w Lidze kraje pokonane w pierwszej wojnie światowej. W latach 1920-1925 Liga poszerzyła się jeszcze o 10 krajów. Liczyła zatem wówczas 55 członków. W 1937 r. Liga osiągnęła swój największy stan liczebny - jej członkami było 58 krajów. Siedziba Ligi znajdowała się w Genewie. Organizacja ta działała do 1946 r.

Głównymi organami Ligi Narodów był: Zgromadzenie Ogólne, stała Rada Ligi oraz Sekretariat. W skład Zgromadzenia Ogólnego wchodzili wszyscy członkowie Ligi, natomiast w Radzie Ligi zasiadało w różnym czasie sześć mocarstw (m.in. Anglia, Francja, Japonia, Włochy); w jej skład wchodzili też członkowie nie stali. Pozycję dominującą w Lidze (zarówno w Radzie, jak i Sekretariacie) zapewniły sobie Francja i Anglia. Przy Lidze Narodów działało wiele innych organizacji i instytucji oraz stałe komisje, które czuwały nad sprawami powierzonymi Lidze. Wszystkie one razem składały się na cały system Ligi. Do tych instytucji należały:

- Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości; miał on rozstrzygać spory międzynarodowe

- Międzynarodowa Organizacja Pracy, której zadaniem była troska o zapewnienie odpowiednich warunków pracy ludziom na całym świecie; w jej gestii znajdowało się też ustawodawstwo pracy

- Biuro Komisarza Ligi Narodów ds. Uchodźców (tzw. bezpaństwowców); zajmowało się losem ludzi, którzy pozbawieni zostali przez własne państwa obywatelstwa

- Komisja ds. Mniejszości Narodowych

- Komisja Mandatowa, pełniąca nadzór nad byłymi koloniami niemieckimi.

- Komisja ds. Wolnego Miasta Gdańska

- szereg instytucji mających sprawować opiekę nad współpracą między państwami w zakresie pomocy humanitarnej, kultury i gospodarki

Pakt Ligi Narodów stanowił podstawę prawną tej organizacji i został włączony do traktatu wersalskiego i wszystkich innych traktatów pokojowych, które były konsekwencją I wojny światowej. Pakt ten formułował główne cele i zadania Ligi, odwołując się często do takich pojęć i haseł jak: „harmonia świata", „harmonia interesów”, „prawo międzynarodowe jako światowy skarbiec wartości moralnych", „pokój przez prawo”.

Liga Narodów była przede wszystkim pierwszą w dziejach próbą stworzenia stałego mechanizmu, dzięki któremu stałoby się możliwie pokojowe regulowanie stosunków międzynarodowych. Głównym bowiem zadaniem tej organizacji było zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie oraz nienaruszalności granic państwowych. Dużą wagę Liga przywiązywała również do kwestii rozbrojenia. Artykuł 12 paktu Ligi zobowiązywał wszystkich jej członków do rozwiązywania sporów miedzy sobą na drodze pokojowej. Jednak dopiero w 1928 r. w pakcie Brianda-Kelloga pojawił się zakaz rozwiązywania sporów międzynarodowych za pomocą działań zbrojnych. Było to wyraźne i jednoznaczne potępienie wojny jako środka do załatwiania interesów narodów i państw. Dotąd traktowano działania zbrojne jako jedną z możliwości w ramach polityki zagranicznej.

Działalności Ligi Narodów nie można jednoznacznie ocenić. Organizacja ta miała w swej historii wiele porażek; odnosiła też niekiedy sukcesy. Angażowała się głównie w sprawy dotyczące wojen, pokoju i bezpieczeństwa w Europie i na świecie. Liga zajmowała się między innymi sporem polsko-litewskim o Wilno w 1920 r.; konfliktem grecko-włoskim o cieśninę Korfu w 1923 r. Jej niewątpliwym osiągnięciem było zorganizowanie w 1932 r. konferencji rozbrojeniowej. Jednak późniejsze lata jej działalności, a zwłaszcza lata 30-te XX w. nie były już tak udane. Nie udało się Lidze zapobiec wybuchowi drugiej wielkiej wojny i zatrzymać agresorów. Liga nie zajmowała się już sprawą ataku III Rzeszy na Polskę w 1939 r., ponieważ od grudnia tego roku przestała faktycznie funkcjonować. Wobec wielu innych poważniejszych konfliktów Liga okazywała się bezradna. Nie zrobiła nic, kiedy Francja wprowadziła okupację Zagłębia Rury oraz wtedy, kiedy III Rzesza bezprawnie anektowała Kłajpedę należącą do Litwy. Dopuszczenie do takich sytuacji godziło w autorytet Ligi i czyniło z jej paktu zbiór pustych słów. Zdecydowanym działaniem wykazała się jedynie wtedy, kiedy Związek Radziecki dokonał agresji na Finlandię; Liga Narodów wykluczyła wtedy ze swych szeregów ZSSR.

Nie można odmówić Lidze sukcesów w dziedzinie prawa międzynarodowego; rozwinęła ona wiele pojęć z tego zakresu i wniosła nowe regulacje, które stały się fundamentem dla późniejszych rozwiązań dla tak poważnych problemów prawa międzynarodowego jak status uchodźców, prawo wojenne czy bezpaństwowość. Liga wprowadziła także zakaz handlu kobietami i dziećmi, ale nie zniosła systemu kolonialnego.

Liga Narodów miała jednak wiele słabości, które nie pozwoliły jej należycie spełnić swej misji. Na pierwszym miejscu należy wymienić sprzeczne interesy mocarstw wchodzących w skład ligi, w tym szczególnie antagonizm angielsko-francuski. Powodowało to, że postawa Ligi wobec problemów międzynarodowych często była niekonsekwentna i zmienna. Poważnym osłabieniem organizacji był brak Stanów Zjednoczonych w jej szeregach. Nie podpisały one traktatu wersalskiego i odmówiły swego uczestnictwa w Lidze. Inne liczące się mocarstwa należały do ligi tylko przez jakiś czas - Związek Radziecki w latach 1934-1939 i Niemcy w latach 1926-1933. Liga Narodów nie stała się zatem organizacją światową, jaką miała być w swym założeniu. Poza tym Liga nie posiadała własnych sił zbrojnych. W razie konfliktów międzynarodowych Liga nie mogła więc uciec się do sankcji militarnych. Jedynym środkiem, jaki mogła zastosować w takich przypadkach było nałożenie sankcji gospodarczych. Państwa pokonane odnosiły się do Ligi bardzo krytycznie, ponieważ stała na straży porządku, który państwa takie jak Niemcy, Austria, Węgry i ZSSR pragnęły podważyć.

Mimo błędów i słabości doświadczenia polityczne, organizacyjne i prawne, jakie niosła ze sobą działalność Ligi Narodów położyły podwaliny pod powstałą po II wojnie światowej Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ). ONZ przejęła także majątek Ligi Narodów. Okres działalności Ligi stanowił kolejny etap rozwoju współpracy międzynarodowej, wypracowania jej struktur i obyczajów.

Antagonizm angielsko-francuski nie tylko utrudniał Lidze Narodów prowadzenie efektywnej działalności, ale dał się także we znaki polskiej delegacji, która na konferencji paryskiej przedstawiła projekt granic odrodzonego państwa polskiego. Uznanie paktu Ligi Narodów za część składową traktatów pokojowych sprawiło, że Polska podobnie zresztą jak Jugosławia czy Czechosłowacja, widziała w Lidze Narodów gwarancję dla warunków pokoju. Tymczasem problem granicy polsko-niemieckiej stał się jedną z najtrudniejszych kwestii do rozwiązania. Francja popierała polskie dążenia do odzyskania ziem na zachodzie, ale program ten napotkał na zdecydowane „nie” ze strony Anglii. Anglia jak już wspomniano obawiała się zbytniego osłabienia Niemiec na rzecz Polski i Francji. Ostatecznie po wielu dyskusjach doszło do ustalenia kształtu granicy polsko-niemieckiej; ustalenia te stały się częścią traktatu wersalskiego, który delegacja niemiecka podpisała 28 czerwca 1919 r. w Wersalu. Polsce przyznane zostały: niemal cała Wielkopolska (także ta jej część, które Polacy nie zdołali zająć podczas powstania wielkopolskiego) oraz Pomorze Wschodnie bez Gdańska. Na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach miały odbyć się plebiscyty, podczas których mieszkańcy tych obszarów zadecydowaliby czy pragną należeć do Polski czy do Niemiec. O Gdańsk toczyły się zacięte spory. Z początku zakładano włączenie go do Polski, ale przeważyło zdanie Anglii i USA, które były temu przeciwne. W efekcie na mocy traktatu wersalskiego Gdańsk oraz jego najbliższa okolica miała zyskać status wolnego miasta i podlegać komisarzowi Ligi Narodów. Polska otrzymywała w stosunku do Gdańska pewne uprawnienia - m.in. do Polski należało reprezentowanie Gdańska za granicą, czyli prowadzenie jego polityki zagranicznej. Polska otrzymała również gwarancję swobodnego dostępu do morza. W latach 1920-1921 Polska podpisała z Gdańskiem szereg konwencji regulujących wzajemne relacje.

Przebieg południowej granicy Polski pośrednio ustalił traktat pokojowy z Austrią z 10.IX.1919 r. (Saint-Germain-en-Laye). Austria odcięła się w nim od starych Austro-Węgier i zrzekła się tym samym praw do ziem, które niegdyś wchodziły w skład monarchii habsburskiej, a po wojnie znalazły się poza granicami nowej Austrii. O losie tych ziem miały zadecydować zwycięskie mocarstwa. Wśród tych obszarów znalazły się także ziemie polskie należące przed wojną do państwa Habsburgów. W tej sytuacji Rada Najwyższa mogła oddać Polsce pod tymczasowy zarząd obszar Galicji Wschodniej do rzeki Zbrucz.

Los wschodniej granicy polskiej również był przedmiotem dyskusji na konferencji, choć ostatecznie ukształtowała się ona w wyniku wojny z Rosją Radziecką. 8.XII.1919 r. Rada Najwyższa podjęła decyzję w sprawie polskiej granicy wschodniej, ustalając tę granicę tymczasowo na linii, która kiedyś była wschodnią granicą Królestwa Polskiego. Ten projekt wschodniej granicy Polski zaproponował brytyjski minister spraw zagranicznych Curzon (stąd nazwa tej granicy - linia Curzona). Propozycji tej sprzeciwiał się rząd Polski. Linia Curzona nie odpowiadała bowiem ani federacyjnej, ani inkorporacyjnej koncepcji granic Polski. Za pierwszą, federacyjną, opowiadał się J. Piłsudski, który dążył do stworzenia na wschód od Polski federacji państw, w skład której obok Polski weszłyby Ukraina, Białoruś i Litwa. Ten blok państw miałby być przeciwwagą dla potężnej Rosji Radzieckiej na wschodzie. Inaczej na tę kwestię zapatrywali się przedstawiciele obozu Narodowej Demokracji. Uważali oni, iż w graniach Polski winny znaleźć się ziemie wschodnie (z Wilnem i Lwowem) w takim wymiarze, aby można je było poddać polonizacji (zamieszkiwali je bowiem także Ukraińcy, Białorusini i Litwini).

Polska, obok Rumunii, Czechosłowacji, Grecji i Jugosławii, została także nakłoniona do podpisania traktatu o ochronie mniejszości narodowych. Sygnatariusze tego traktatu zostali zobowiązani do przyznania mniejszościom narodowym pełni praw politycznych i obywatelskich. Postanowieniami tego traktatu nie objęto jednak wielu innych państw oraz kolonii i będących pod zwierzchnictwem Ligi Narodów terytoriów mandatowych.

I wojna światowa doprowadziła do niesłychanego rozwoju przemysłu zbrojeniowego i sztuki wojennej. W czasie działań wojennych wykorzystywano wiele nowych rodzajów broni. Główną bronią były karabiny maszynowe, używane przez piechotę oraz różne rodzaje artylerii (m. in. działa o dużych kalibrach i wielkiej sile rażenia). Po raz pierwszy użyto czołgów oraz samolotów do działań wojennych. Lotnictwo spełniało zarówno zadania wywiadowcze, jak i brało udział w bezpośrednich atakach bombowych (myśliwce). Ogromną rolę odgrywała także marynarka, a szczególnie groźne były pancerniki i łodzie podwodne. Te ostatnie atakowały często konwoje przewożące zaopatrzenie dla wojska. Wojna toczyła się zatem wszędzie - na lądzie, w powietrzu i na morzach. Dzięki użyciu samochodów udało się usprawnić zaopatrywanie armii i przegrupowanie sił. Po I wojnie światowej na długo pozostała pamięć o użyciu przez armię niemiecką gazów bojowych. Szybko jednak wycofano się z ich stosowania.

I wojna światowa oraz konferencja paryska i traktaty pokojowe ustaliły nowy porządek w Europie, zmieniając dotychczasowy układ sił na tym kontynencie. Pierwsze miejsce w polityce światowej odgrywały teraz Francja i Anglia, a spoza Europy także Stany Zjednoczone. Te trzy mocarstwa decydowały na konferencji pokojowej o kształcie nowej Europy. One sprawowały arbitraż w sporach między mniejszymi państwami (rozstrzygały między innymi o przebiegu plebiscytu na Górnym Śląsku). Rosja pozostała jakby z boku tych wydarzeń, zajęta swoimi wewnętrznymi sprawami. Najwięcej na I wojnie światowej straciły Austria i oczywiście Niemcy. Rozpadła się ostatecznie monarchia Habsburgów, a na jej gruzach powstały nowe państwa. Niemcy także utraciły większość swych ziem zdobytych w czasie wojny i zmuszone zostały do wypłaty ogromnych reparacji wojennych na rzecz państw poszkodowanych. Przyczyniło się to do osłabienia ich gospodarki, tym bardziej, że należało ją przestawić z gospodarki wojennej na gospodarkę pokojową. Wojna przyniosła wielu państwom niepodległość. Jednym z nich była Polska.

Traktaty pokojowe i Liga Narodów oraz wstrząs, jakim była dla ówczesnych I wojna światowa, nie zapewniły jednak Europie długiego pokoju. Po zaledwie dwudziestu latach doszło do kolejnego wielkiego konfliktu, który swoim zasięgiem i skalą okrucieństwa znacznie przewyższył wojnę z lat 1914-1918.

---