Ewa Zysnarska

Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

w Toruniu

Pomiar jakości życia

Uwagi wstępne

Społeczeństwo polskie w dobie globalizacji i szybkiego przepływu informacji, czerpie wzorce dotyczące życia z krajów wysokorozwiniętych. Nieosiągalność pewnego stylu konsumpcji budzi poczucie alienacji i frustracje. One wpływają na odczucia społeczne nt. jakości życia. Nawet jeżeli podstawowe wskaźniki (np. PKB per capita) rosną, społeczeństwo tego nie odczuwa. Należy położyć nacisk na słowo odczuwa - ono bowiem podkreśla subiektywność kategorii jakości życia. Na specyficzne odczucia składają się: wiara we własne możliwości, gotowość do budowania kariery, posiadanie celu życiowego, poczucie zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, brak obaw o sytuację materialną w przyszłości [5].

Jakość życia jest kategorią subiektywną i ze swej istoty trudno mierzalną. Jednakże istnieją próby jej kwantyfikacji. Badaniem jakości życia od dawna zajmują się socjologowie, psychologowie społeczni, również ze strony ekonomistów trwają prace nad skonstruowaniem jednolitego wskaźnika obejmującego różnorodne aspekty wpływające na jakość życia.

Jakość życia jest pojęciem bardzo złożonym. W ramach ekonomii podejmuje się liczne próby odpowiedzi na pytania o dobrobyt społeczny. Teoretycznym wyjaśnieniem tych zagadnień zajmuje się ekonomia dobrobytu. Jak wiadomo ma ona charakter normatywny, a jej celem jest ocena, czy gospodarka działa dobrze. Stawia się, więc pytania o efektywność alokacji zasobów oraz o sprawiedliwość podziału dóbr i usług między różnych członków społeczeństwa.

Podstawą porozumienia między ekonomistami a psychologami społecznymi, czy socjologami jest stworzenie obiektywnych kategorii dotyczących kryteriów oceny zjawiska lub procedur postępowania. Do nich zaliczyć należy dobre, tzn. powszechnie akceptowane wskaźniki dotyczące jakości życia uwzględniające nierówności społeczne. Wskaźniki takie powinny być brane pod uwagę przy kształtowaniu polityki społecznej i ekonomicznej państwa.

Celem tego artykuły jest przedstawienie podstawowych mierników i wskaźników jakości życia - dobrobytu społecznego i ekonomicznego. Można stwierdzić, że jakość życia jest ściśle związana ze zrównoważonym rozwojem, dlatego dla charakterystyki jakości życia należy wykorzystać wskaźniki opisujące ekorozwój.

Poziom jakości życia odnosi się do wielkości spożycia, bezpieczeństwa, stanu samorealizacji, partycypacji w zarządzaniu, stanu środowiska przyrodniczego. Na jakość życia wpływa wiele różnorodnych (subiektywnych) cech. Najczęściej omawiając jakość życia analizuje się następujące czynniki:

• ochrona zdrowia 98%;

• bezpieczeństwo życia 88%;

• stan środowiska naturalnego 84,7%;

• stopa życiowa mieszkańców 80%;

• stan transportu i komunikacji miejskiej 77,3%;

• infrastruktura sportowa 72%;

• sytuacja mieszkaniowa 71,3%;

• możliwości edukacji i kształcenia 64%;

• dostęp do kultury 56%;

• sieć handlowa 33.3%.

Odsetki opisujące hierarchię ważności poszczególnych czynników odnoszą się do badań przeprowadzonych w 1999 roku przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową [3].

Wskaźniki i mierniki dobrobytu społecznego i ekonomicznego

Omawiając wskaźniki dobrobytu nie sposób odnieść się do krytyki PKB. W opinii wielu polityków społecznych, „ekonomiści sądzą, że wskaźnik PKB, jest jedynym i niepodważalnym miernikiem”[6 , s. 34]. Należy więc podkreślić, iż PKB jest miarą produkcji, a nie dobrobytu i tak jest interpretowany przez ekonomistów [9]. Jak wyżej wspomniano na dobrobyt i jakość życia oddziałuje wiele elementów min. stopień nagromadzonych konsumpcyjnych dóbr trwałego użytku, czynniki mierzalne i niemierzalne nie uwzględnione w PKB np. długość życia, stan zdrowia i z tego zdają sobie sprawę ekonomiści.

W tabeli 1 przedstawiono mierniki i wskaźniki, wynikiem których jest syntetyczna wielkość wyrażona w pieniądzu, mająca dać obraz zjawisku jakości życia. Miernik dobrobytu ekonomicznego - Measure of Economic Welfare - MEW i miernik krajowego dobrobytu netto - Net National Welfare - MEW powstały w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku na gruncie krytyki PNB. Autorzy dokonali powtórnej klasyfikacji wydatków uwzględnianych w produkcie narodowym. Natomiast punktem wyjścia dla obliczeń wskaźnika ekonomicznych aspektów dobrobytu - Index of the Economic Aspects of Welfare - EAW oraz wskaźnika trwałego dobrobytu ekonomicznego - Index of Sustainable Economic Welfare - ISEW, jest konsumpcja indywidualna [8].

W koncepcji wskaźnika trwałego dobrobytu ekonomicznego opracowanej w 1989 roku przez H.E. Daly'ego i J.B. Cobba Jr., wprowadzono korektę dotyczącą rozkładu dochodu. Podstawą liczenia tego wskaźnika jest ważona konsumpcja osobista, ważona rozkładem dochodu. Społeczeństwo podzielono na pięć grup dochodowych. Wyznaczono wagi w zależności od stopnia zróżnicowania dochodów między każdym z niższych kwantyli a najzamożniejszym - ostatnim następnie zsumowano w ten sposób otrzymane pięć wag i podzielono przez pięć. Otrzymana wielkość z przedziału od 1 do

Tabela 1

Schematyczne ujęcie wybranych syntetycznych pieniężnych wskaźników i mierników dobrobytu ekonomicznego i społecznego

Miernik Wskaźn.	Podstawa obliczeń	Elementy uwzględnione przy obliczeniach
Miernik Dobrob. Ekonom. MEW	Produkt Narodowy Brutto	Etap I: Podział PNB na : wydatki konsumpcyjne, Wydatki inwestycyjne, Wydatki instrumentalne Etap II: (+) Korzyści z majątku, czasu wolnego, dodatnich efektów zewnętrznych (-) Nieuniknione straty, wydatki instrumentalne
Miernik Krajow. Dobrob. Netto NNW	Produkt Narodowy Brutto	(+) konsumpcja rządowa, (+) konsumpcja prywatna sensu stricte (+) usługi kapitału dóbr konsumpcyjnych (+) wartość czasu wolnego (+) efekty działalności w gospodarstwach domowych (-) nakłady na ochronę środowiska (-) Straty z tytułu zanieczyszczenia środowiska (-) straty z tytułu urbanizacji
Miernik Ekonom. Aspekt. Dobrob. EAW	Indywidualna konsumpcja	(+) wartość budynków publicznych (+) Wartość konsumpcyjnych dóbr trwałego użytku (+) wartość pracy w gospodarstwie domowym (+) wartość czasu wolnego (+) wydatki na służbę zdrowia (+) wydatki edukacyjne (-) wydatki ochronne (-) koszty zanieczyszczenia środowiska (-) ubytek zasobów naturalnych
Miernik Trwał. Dobrob. Ekonom. ISEW	Indywidualna konsumpcja ważona współczynnikiem nierówności społecznej	(+) wartość usług z pracy w gospodarstwie domowym, (+) wartość usług dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku, (+) wartość usług z dróg i autostrad, (+) konsumpcja związana z edukacją i ochroną zdrowia, (+) wzrost kapitału netto, (+) bilans inwestycji za granicą i zagranicznych w kraju (-) ochrona zdrowia i edukacja, (-) wydatki na reklamę, (-) wydatki związane z dojazdami, (-) koszty urbanizacji (-) wydatki związane z wypadkami drogowymi, (-) zanieczyszczenie środowiska, (-) wydatki na konsumpcyjne dobra trwałego użytku, (-) ubytek zasobów naturalnych, mokradeł i obszarów rolnych, (-) straty wynikające z długookresowych zmian w środowisku (efekt cieplarniany, ubytek warstwy ozonowej) (+/-) różnica kapitału netto (+/-) zmiana pozycji międzynarodowej

Źródło: na podstawie [8] i [4].

Tabela 2

Niepieniężne wskaźniki dobrobytu i jakości życia

Wskaźniki dobrobytu	Kategorie wskaźników
Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego Beckermana i Bacona	Wszystkie wskaźniki w przeliczeniu na głowę mieszkańca: - realna konsumpcja w porównaniu z USA - roczna konsumpcja surowej stali w kg, - roczna produkcja cementu w tonach razy 10, - liczba prenumerowanych pism, - liczba radioodbiorników razy 10, - liczba pojazdów drogowych razy 10, - roczna konsumpcja mięsa,
Wskaźnik dobrobytu społecznego w metodzie genewskiej	Wyżywienie: - kaloryczność pożywienia, Spożycie białka, odsetek kalorii ze skrobi, Mieszkanie: - zaludnienie mieszkań samodzielność mieszkań, jakość usług mieszkaniowych, Zdrowie: - dostępność usług leczniczych; zgony z powodu chorób zakaźnych i pasożytniczych, zgony osób poniżej 50 lat, Wykształcenie: - powszechność systemu szkolnego, wydajność szkół, liczba uczniów na jednego nauczyciela, Rekreacja - czas wolny od pracy zarobkowej, nakład czasopism, abonenci radia i telewizji Zabezpieczenie społeczne - nagła śmiertelność, powszechność zabezpieczeń na wypadek choroby, powszechność świadczeń emerytalnych i rentowych, Zagospodarowanie materialne nadwyżka z bieżącej konsumpcji.
Indeks rozwoju społecznego ONZ HDI	- Produkt krajowy Brutto per capita - Przewidywana długość życia w chwili urodzin, - Poziom wykształcenia obywateli,
Agenda 21 Rozdziały - 3, 5, 6, 7, 33, 36, Rozdziały - 2, 4, 34, Rozdziały - 9-22, Rozdziały: 8, 23-32, 35, 37-40.	Społeczne wskaźniki trwałego rozwoju dotyczące: zwalczania ubóstwa; demografii; promocji edukacji, świadomości społecznej; ochrony i promocji zdrowia; promocji trwałego osadnictwa; Ekonomiczne wskaźniki trwałego rozwoju obejmujące: współpracę międzynarodową; zmiany modelu konsumpcji; zasoby i mechanizmy finansowe; transfer prośrodowiskowych technologii; Środowiskowe wskaźniki trwałego rozwoju: ochrona jakości i dostępności zasobów wodnych; ochrona oceanów, mórz i wód śródlądowych, zarządzanie zasobami powierzchni ziemi; ochrona atmosfery; zapobieganie wylesieniom; przeciwdziałania pustynnieniu i suszom; promocja zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa; ochrona bioróżnorodności; bezpieczne dla środowiska biotechnologie; bezpieczne dla środowiska postępowanie z toksycznymi i niebezpiecznymi środkami chemicznymi; zagospodarowanie odpadów; bezpieczne dla środowiska obchodzenie się z odpadami radioaktywnymi; Instytucjonalne wskaźniki trwałego rozwoju: integracja problematyki środowiska i rozwoju w procesie podejmowania decyzji; rola głównych grup społecznych; nauka dla trwałego rozwoju; międzynarodowe mechanizmy prawne; zmiany instytucjonalne na forum międzynarodowym; informacja w procesie podejmowanie decyzji.

Źródło: na podstawie [1], [8].

nieskończoności posłużyła do ważenia konsumpcji indywidualnej i dalszych obliczeń.

W tabeli 2 zaprezentowano niepieniężne wybrane wskaźniki dobrobytu społecznego i ekonomicznego. Podstawowe znaczenie wśród przedstawionych tu zagadnień ma dokument ze Szczytu Ziemi z 1992 roku z Rio de Janeiro - Agenda 21. Dokument ten formułuje zasadniczy obszar działań na rzecz zrównoważonego ale i równomiernego rozwoju oraz wyznacza potrzebę analizowania zestawu 130 wskaźników. Instrumentarium to pozwala badać jakość życia w czterech dziedzinach - społecznej, ekonomicznej, ekologicznej i instytucjonalnej.

Miejsce nierówności społecznych w miernikach i wskaźnikach dobrobytu

Krzywa Kuznetsa

X

X

Przeciętny dochód per capita

Objaśnienia: X - w koncepcji Kuznetsa odnosi się do rozwarstwienia dochodów,

• w ekonomice ochrony środowiska X odnosi się do zanieczyszczenia środowiska;

krzywa Kuznetsa;

Hipotetyczna krzywa Kuznetsa

Źródło: Opracowanie własne na podstawie[2 ]

Rys 1

Krzywa Kuznetsa

Istotnym aspektem jakości życia jest rozwarstwienie dochodów. Początkowo wraz ze wzrostem PNB rosną różnice zamożności, następnie zachodzi efekt wyrównujący i nierówności maleją. Zjawisko to zostało przedstawione po raz pierwszy przez S. Kuznetsa, który w oparciu o wyniki analiz dla kilkudziesięciu krajów, przedstawił zależność w kształcie odwróconej litery „U” (rys.1).

Hipoteza ta jest rozszerzana o dodatkowe elementy, dla przykładu można podać, że zaobserwowano podobną zależność między dochodami per capita a wskaźnikiem zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Powstaje więc pytanie, (na które w tym artykule nie szuka się odpowiedzi) czy podobne prawidłowości odnoszą się do innych negatywnych czynników wpływających na jakość życia. Poza tym, czy można dążyć do wzrostu PKB na jednego mieszkańca przy mniejszych kosztach środowiskowych lub społecznych, podążając hipotetyczną krzywą Kuznetsa.

Nierówności społeczne zostały dostrzeżone przy konstruowaniu wskaźnika trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW). Bowiem wiadomo, iż im większe rozwarstwienie dochodów, tym mniejsza wartość tego wskaźnika. Ponadto powszechnie wiadomo, że „jakość życia pogarsza się dla większości ludzi, jeśli podział dochodów staje się niesprawiedliwy - nawet, jeśli jednocześnie wzrasta wydajność gospodarcza.”[ 7, s.252].

Wskaźniki ubóstwa

W każdym kraju istnieją obszary biedy i rozkład dochodów jest nierównomierny. Uszeregowanie kraju na liście pod względem rozwoju społecznego w ramach Raportu o rozwoju ludzkości (Human Development Report) opracowywanego przez ONZ od 1990 roku, jedynie w jednej trzeciej zależy od PKB per capita. Pozostałe dwa elementy brane pod uwagę dotyczą oszacowania długości życia w chwili narodzin oraz osiągnięcia w dziedzinie edukacji (zakres analfabetyzmu wśród dorosłych, procent osób o wykształceniu podstawowym, średnim i wyższym). To stanowi podstawowy zakres informacji dla HDI, który oblicza się wg schematu:

Ii = (Xi - min Xi) / (max Xi - min Xi)

I - indeks; X - wartość indeksu; i - komponent indeksu (zdrowie, PNB lub edukacja)

Oczekiwana długość życia może stanowić element wskazujący na zakres biedy - tu bowiem uwzględnia się śmiertelność noworodków, życie na granicy ubóstwa.

W corocznym raporcie ONZ od 1998 roku przedstawia się HPI (Human Poverty Index-2), uwzględniający odsetek ludności o oczekiwanej długości życia nie przekraczającej 60 lat, nie radzących sobie z przeczytaniem najprostszych tekstów i o dochodach poniżej połowy średnich oraz będących bez pracy od co najmniej roku.

Rozbudowany zestaw wskaźników, wg schematu - przyczyna - stan - reakcja - został zaproponowany przez Komisję ds. Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych w ramach prac nad dokumentem Agenda 21. Dla zobrazowania ubóstwa przedstawiono min. następujące wskaźniki:

• stopę bezrobocia;

• mierniki ubóstwa;

• procent populacji mającej podstawowe urządzenia sanitarne;

• procent ludzi mających dostęp do wody pitnej w domu lub pobliżu;

• oczekiwana długość życia w chwili narodzin;

• waga noworodków;

• wyżywienie dzieci.

Podsumowanie

Dotychczas brak jest jednolitego - syntetycznego wskaźnika jakości życia. PNB per capita takich wymogów nie spełnia, zresztą nigdy nie służył jako miara dobrobytu a jedynie jako miara bieżącej produkcji.

Rozbudowane instrumentarium dotyczące wskaźników wymaga skomplikowanego, żmudnego zbierania i przetwarzania informacji, grozi powstawaniu zamętu. Należy jednak dążyć do wypracowania upowszechnienia jednolitego i porównywalnego systemu wskaźników, satysfakcjonującego swoją obiektywnością różne grupy społeczne oraz polityków. Punktem wyjścia mogłyby być wskaźniki Agendy 21.

Literatura

[1] Agenda 21, mat. Instytutu na Rzecz Ekorozwoju, br.

[2] Atkinson G., Dubourg R., Hamilton K., Munasinghe M., Pearce D., Young C., Measuring Sustainable Development, Macroeconomics and the Environment, E.Elgar cheltenham, UK, 1998.

[3] Gawlikowska-Hueckel K, Umiński S., Jakość życia w miastach - powiatach grodzkich, IBnGR, Gdańsk, 1999.

[4] Gil S., Śleszyński J., Wskaźnik trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW), „Ekonomista” 2001, nr1.

[5] Jak żyją Polacy, praca zb. pod red. R. Domańskiego, A Ostrowskiej i A. Rycharda, Wyd. IfiS, Warszawa, 2000.

[6] Kaczyńska B., Pomiar i monitoring w polityce społecznej, „Polityka Społeczna” 2001 nr 5-6.

[7] Weizsaecker von E.U., Lovins A.B., Lovins L. H., Mnożnik cztery. Podwójny dobrobyt - dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych, Raport dla Klubu Rzymskiego, Wyd. Rolewski , Toruń, 1999.

[8] Wskaźniki ekorozwoju, praca zb. pod red. T. Borysa, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok, 1999.

[9] Zienkowski L., Co to jest PKB? Jego rola w analizach ekonomicznych i prognozowaniu, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa, 2001.

Pomiar jakości życia

Streszczenie

W artykule zwraca się uwagę na podstawowe wskaźniki i mierniki rozwoju społeczno - gospodarczego. Bowiem wiadomo, że PNB per capita nie jest dobrym wskaźnikiem dobrobytu, powstają różnorodne syntetyczne pieniężne i niepieniężne wskaźniki. Najpowszechniejszym z nich staje się Human Development Index, bardzo interesującym natomiast jest wskaźnik trwałego dobrobytu ekonomicznego -Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW).

Jakość życia wiąże się ściśle ze środowiskiem przyrodniczym, dlatego w jej pomiarze powinno ono mieć swój udział. Tak się staje za pośrednictwem wskaźników zaproponowanych przez Komisję ds. Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych w ramach prac nad dokumentem Agenda 21.

Ewa Zysnarska

Faculty of Economic Sciences

and Management

Nicolas Copernicus

University of Toun

MEASURING QUALITY OF LIFE

Abstract

The paper presents the Measure of Economic Welfare, Net National Welfare, Index of the Economic Aspects of Welfare, Index of Sustainable Economic Welfare. The most celebrated social indicator of development is the Human Development Index HDI which was introduced in the United Nations Development Programme's 1990 Human Development Report.

The concept on quality of life now includes economic, social and environmental requirements, which have to be considered by all countries. Most imported indicators on quality of life there are in the United Nations Conference on Environment and Development Agenda21

---