Kemy, ozy, sandry - morf i budowa. Związek z odpowiednimi typami deglacjacji.
Kemy- są typowymi formami deglacjacji arealnej, są to garby i pagóry wysokości od kilku do kilkudziesięciu m, o szerokości do kilkuset m, ograniczające wielobokami mniej lub bardziej regularne obniżenia. Wyróżniamy kemy: glacifluwialne i glacilimniczne. Związane z rzeźbą staroglacjalną.
Kemy glacifluwialne- zbudowane ze żwirów i piasków poziomo warstwowanych, osadzane przez wody proglacjalne w szerokich szczelinach martwego lodu.
Kemy glacilimniczne- zbudowane z rytmicznie warstwowanych, drobnoziarnistych piasków i mułów.osadzanie tego mat odbywało się w wodach stojących wypełniających szerokie szczeliny rozdzielające płaty martwego lodu.
Podział kemów ze względu na powstawanie w lodowcu:
-k supraglacjalne - powstają na pow martwego lodowca, nie mają pokrycia morenowego.
-k inglacjalne- w środku lodowca, mają pokrycie morenowe.
-k subarealne - między bryłami lodowca
Powstawanie kemów - w lądolodzie rozpadającym się na płaty lodowe wody lodowcowe osadzają piaski i żwiry w stale poszerzanych szczelinach. Po stopieniu się płatów lodowych odsłaniają się formy kemowe.
Terasy kemowe - poziomo warstwowane osady fluwioglacjalne, które wypełniały obniżenia pomiędzy krawędzią wyniesionego kemu a martwym lodem. Po stopieniu przylegają do zboczy tworząc płaskie pow o charakterze terasów o ile nie zostały przekształcone przez inne procesy wtórne.
OZY - wały i ciągi pagórów o wys od kilku do kilkudziesięciu metrów, o stromych stokach i falistej linii grzbietowej. Ciągną się one na przestrzeni od kilkuset m do kilkudziesięciu km. Mają krety, czasem meandrowy przebieg. Zbudowane są ze żwirów i piasków glacifluwialnych warstwowanych oraz dobrze otoczonych i wysortowanych. Wały ozów wznoszą się nad pow skalną lub moreny dennej. Okryte są moreną ablacyjną. Ozy powstają w skutek transportowania przez rzeki subglacjalne ogromnej ilości róznoziarnistego materiału. Najgrubszy mat zrzucają w strefie marginalnej lądolodu. Takie rzeczne odsypy warstwowane tworzą jądra ozów , które podczas topnienia lądolodu otulane zostają płaszczem gliny zwałowej. Związane są one z deglacjacją frontalną.
Ze względu na warunki i miejsce powstawania wyróżnia się:
-ozy subglacjalne(tunelowe) - powstają w rynnach w wyniku akumulacji osadów glacifluwialnych przez rzeki podlodowcowe. Składają się ze żwirów, mułków, piasków i gliny zwałowej. Mają przykrycie morenowe.
-ozy inglacjalne - powstają również dzięki akumulacji glacifluwialnej, lecz dokonuje się ona w kanałach w lądolodzie. Mają przykrycie morenowe.
-ozy subakwalne - akumulowane są w bramie lodowca, u wylotu tunela do morza lub jeziora zastoiskowego w postaci stożków deltowych przyrastjących do siebie w miarę wycofywania się czoła lądolodu.
-ozy supraakwetyczne - w dolinach rzecznych lub dużych korytach rzek, które płynęły po pow lodu i wcinały się w ten lód.
Przebieg ozu jest niekiedy prawie prostolinijny, prostopadły do moren czołowych.
SANDRY - związane z deglacjacją frontalną rzeźbą młodoglacjalną. Rzeki subglacjalne wypływają z bram lodowcowych na zewnątrz i na przedpolu moren czołowych akumulują transportowany materiał w postaci sandrów.są to rozległe pow, zbudowane ze żwirów i piasków osadzonych przez rzeki proglacjalne w postaci wielkich płaskich stożków napływowych.
Równiny sandrowe o nachyleniu 4-6 powstają w czasie postoju krawędzi lodowca. Powstają równocześnie z morenami czołowymi. Mogą być sandry elementarne tzn pojedyncze stożki oraz sandry zbudowane z wielu stożków. Najgrubszy materiał rzeki akumulują na przedpolu moren czołowych. W miarę oddalania się od krawędzi lądolodu materiał staje się drobniejszy, sandry ciensze i zmniejsza się nachylenie pow.
TERAS SANDROWY - powstaje podczas cofania się lądolodu a linii moren końcowych co powoduje rozcinanie pow sandru. Każdy kolejno młodszy sandr jest coraz to niższy i włożony w starszy. Najczęściej rozdzielają je zbocza mniej lub bardziej wyraźne .w zboczach terasów powcinane mogą być zagłębienia wytopiskowe.
Procesy i formy denudacyjne na stokach dojrzałych i młodych.
DENUDACJA - całość procesów niszczących polegających na stałym przemieszczaniu pokryw zwietrzelinowych i obnażaniu podłoża skalnego. Obejmuje rozległe pow stokowe, prowadzi do zrównania powierzchni ziemi.
Wyróżnia się stoki:
-proste (wypukłe, wklęsłe, jednostajnie pochylone)
-złożone (wypukłoklęsłe, wklęsłowypukłe, schodkowe)
Podział stoków:
-stoki młode - pochylenie 40-90 (występują w górach)
-stoki dojrzałe - pochylenie do 40
Odpadanie - tym procesom ulegają skały zwięzłe. Główną rolę odgrywa zamróz i wietrzenie termiczne. Jeśli dominuje wietrzenie termiczne od ściany stoku odpadają drobne okruchy skalne(proste cofanie się stoku), u podnóża gromadzi się materiał, powstają hałdy. Jeśli dominuje zamróz to ściana jest nierówna, poszarpana, odpadają okruchy i bloki skalne - powstają rynny korozyjne(żleby), wyrabiają je okruchy i bloki. Powstają stoki usypiskowe u podnóża. Przy ścianie jest materiał najgrubszy, dalej są okruchy.
Obrywanie - jest to runięcie ogromnych mas skalnych w dół. Następuje to wskutek podcięcia stoku przez rzekę, przez przesuwający się lodowiec, trzęsienie ziemi lub działalność człowieka.
Na stokach dojrzałych procesem denudacyjnym są ruchy masowe w postaci:
Osuwanie - przebiega punktowo, podlegają mu materiały zwietrzelinowe. Następuje silniejsze nachylenie stoków zbudowanych z iłów, mułków, mułów i glin pylastych. Podczas opadu deszczu zwietrzelina nasiąka, woda przenika do materiałów pęczniejących, w skutek czego powstaje osuwisko (w górach, na wyżynach, na zboczach dolin rzecznych powstają nisze osuwiskowe).
Pełzanie
a)cieczenie - wietrzenie chemiczne, występuje w klimacie gorącym, zwietrzelina jest ilasta, przemieszcza się w postaci potoków błotnych, pod lasami i w dogodnych warunkach wychodzi na pow pozostawiając pod lasami próżnię.
b)spełzywanie - proces bardzo powolny obejmujący pokrywy zwietrzelinowe, które przemieszczają się w dół stoku(3 cm/rok) pod roślinnością łąkową. Następuje marszczenie pow stoku, przechylanie drzew i słupów. Zachodzi na stokach pokrytych darnią. Na stokach pozbawionych lub ubogich w roślinność, a podlegających przymrozkom dużą rolę w przemieszczeniu pokrywy zwietrzelinowej odgrywa lód włóknisty. Darń w skutek nasiąknięcia wodą staje się bardziej plastyczna, zwiększa się jej ciężar, a zmniejsza tarcie i doprowadza do pełzania.
Kongeliflukcja - proces zachodzi na stokach dosłonecznych pod wpływem nasłonecznienia, zwłaszcza w południe. Nagrzewanie przemarzniętego stoku powoduje kolejno odmarzanie cienkich warstewek, brak cementacji lodem i szybkie obsuwanie.
Spłukiwanie - zachodzi pod wpływem wody deszczowej i roztopowej. Woda transportuje i przemieszcza się dzięki sile ciężkości. Działalność deszczu na stok to rozprysk albo bombardowanie, które powoduje przemieszczanie materiału na stok.
Spłukiwanie powierzchniowe - gdy woda płynie wolną warstewką, lub tworzy sieć nitek wodnych.
Spłukiwanie liniowe - gdy sieć nitek wodnych łączy się ze sobą i płynie bruzdą.
Intensywność spłukiwania zależy od:
-szaty roślinnej - na stokach pokrytych roślinnością darniowanie zachodzi, roślinność motylkowa hamuje proces, okopowa nie zapobiega.
-pochylenia stoku - stok jednostajnie pochylony niszczony jest na całej pow, wklęsły w górnej pow, wypukły w dolnej, na całej długości.
-budowa geologiczna
-ilość, natężenia i rodzaju opadów - im większa ilość opadu tym intensywniejszy jest proces spłukiwania.
Lodowce górskie, powstawanie i działalność.
Występowanie:
-obszary okołobiegunowe - do nich nalezą dwa lądolody Antarktyda(najw 15mln km2), Grenlandia
-góry - (najw lodowiec górski Malaspina 220km2)
*do lodowców górskich należą lodowce
1.dolinowe
2.karowe
3.stokowe
4.transfluencyjne
*na przedpolu obszarów zlodowaconych są wyróżniane lodowce
1.podgórskie
2.szelfowe
POWSTAWANIE
Lodowce powstają powyżej granicy wiecznego śniegu, w obszarach gdzie więcej śniegu spada niż się topi. Granica wiecznego śniegu oddziela obszary o przewadze akumulacji(gromadzenia śniegu) od obszarów przewadze ablacji(topnienia).
WARUNKI POWSTAWANIA L GÓRSKICH.
-klimatyczne (temp, opady śniegu) od warunków klimatycznych zależy położenie granicy wiecznego śniegu, jest to klimatyczna gr wiecznego śniegu. Podnosi się ona od obszarów polarnych do zwrotnikowych na skutek wzrostu temp i obniża się w kierunku równika w związku ze zwiększeniem ilości opadów.
-orograficzne - istnienie zbiorników gdzie śnieg może się długo gromadzić. Zasięg tych zbiorników wyznacza orograficzna granica wiecznego śniegu. Przebiega ona powyżej klimatycznej granicy wiecznego śniegu.
-pole(obszar) firnowe - obszar gromadzenia się mas śnieżnych. Śnieg w obszarze firnowym ulega przeobrażeniu(diagenezie) w lód lodowcowy. Bardzo drobne kryształki śniegu wskutek osadzania i nadtapiania zbijają się w grudki o średnicy do kilku mm, zwane firnem. Firn pod wpływem ciśnienia coraz nowszych mas śniegu łączy się i tworzy kryształy o coraz większych rozmiarach. Budują one krystaliczną masę najpierw białego lodu firnowego, a następnie niebieskiego lodu lodowcowego. Pod ciężarem stale przybywających mas śniegowych, część lodu lodowcowego jest wyciskana i spływa w obszar położony poniżej gr wiecznego śniegu. Ta wyciskana masa może rozpływać się na wszystkie strony(lądolód, czapa lodowa) lub spływa językami w doliny(lodowce górskie).
Topnienie lodów(ablacja) - topnieniu podlega część lodowca, znajdująca się poniżej gr wiecznego śniegu. Odbywa się wskutek:
-insolacji
-ciepłych mas powietrza
-ciepłych wiatrów
-opadów deszczów
-ciepła oddawanego przez nagrzane zbocza skalne
Rozmiary topnienia lodowca zależą od:
-stanu pow lodowca
-napromieniowania słonecznego
Ablacja MAŁA - np. lodowiec czysty odbija około 50% promieni słonecznych, lodowiec okryty moreną powierzchniową.
Ablacja DUŻA - np. gdy pow lodowca jest słabo przyprószona piaskiem, pyłem. Materiał nagrzewa się, wtapia w lodowiec. Powstają rurki kryokonitowe, lodowiec ulega dziurawieniu i topnieniu.
Typy lodowców górskich:
-alpejskie - 1 pole firnowe i 1 jęzor
-dendrytowe -podgórski -norweskie
Działalność transportowa lodowców - l transportują w swoim cielsku materiał różnego pochodzenia. Cały materiał pochodzący z niszczenia ścian skalnych oraz podłoża skalnego nosi nazwę moreny.
Rodzaje moren:
-m powierzchniowa - mat morenowy transportowany na pow lodowca(bloki, głazy, okruchy, piaski)
-m wewnętrzna - mat morenowy transportowany wewnątrz lodowca, do wnętrza dostaje się przez wtapianie do lodu lub szczelinami razem z wodą.
-m boczna - mat morenowy transportowany na obu bokach lodowca
-m środkowa - mat morenowy transportowany miedzy dwoma lodowcami łączącymi się w jeden lodwiec.
-m denna - przymarznięta do spągu lub przemieszczana przy dnie. Tworzy ją masa gliniasto - gruzowa, mieszanina pyłu, iłu, piasku, okruchów, głazów i bloków skalnych pochodzące z niszczenia podłoża skalnego. Materiał ten szoruje o podłoże skalne, niszcząc je.
-m czołowa - usypywana lub spiętrzana przed czołem lodowców górskich i lądolodów(żwiry, gliny, głazy)
Działalność erozyjna lodowców:
-wygładzanie podłoża skalnego -bierze udział mat piaszczysty i pylasty wchodzący w skład gliny morenowej
-wyorywanie - odrywanie przez lodowiec okruchów i bloków skalnych z podłoża. Odbywa się to przy współudziale zamrozu.
-zdzieranie - mat skalnego przez czoło lodowca lub lądolodu, produktem zdzierania są zagłębienia i garby, zbudowane ze spiętrzonego materiału.
Działalność przeobrażeniowa lodowców: w górach wynoszących się ponad gr wiecznego śniegu w wyniku glacjalnego przeobrażenia powstają:
-kotły lodowcowe - są to całe pola firnowe opuszczone przez lodowce(mają od kilku m do kilku km długości)
-żłoby lodowcowe - są dolinami rzecznymi przekształconymi wskutek niszczącej działalności języka lodowcowego
*całkowite
*niecałkowite(częściowe)
-doliny wiszące - powstają wskutek przelewania się mas lodowych przez niskie przełęcze do sąsiednich dolin.
Rodzaje wód podziemnych w strefie SATURACJI.
Strefa saturacji - strefa nasycenia wodą, w tej strefie wszystkie próżnie, pory i szczeliny są całkowicie wypełnione wodą, jest to woda wolna, może ona pod wpływem siły grawitacji przesączać się w dół lub płynąć z miejsc wyższych ku niższym np. po upadzie warstw. Powstaje gdy woda infiltracyjna (tu wsiąkliwa) przesiąka przez środowisko przepuszczalne dopóki nie napotka stropu warstwy nieprzepuszczalnej, wtedy zatrzymuje się i zaczyna wypełniać wszystkie próżnie, przy czym poziom jej z wolna się podnosi w miarę dopływu dalszych ilości wody.
Woda przypowierzchniowa(zaskórna) - występuje bardzo blisko pow terenu(szczególnie w obniżeniach terenowych), bywa że na pow powoduje nawodnienie terenu. Charakteryzują się dużymi zmianami poziomu zwierciadła. Zimą zamarzają, a latem ich temp równa się temp powietrza. Są zanieczyszczone bakteriami i subst org. Często są zakwaszone. Pod względem użytkowym są bardzo złe.
Wody gruntowe - występują w pierwszej od pow terenu warstwie wodonośnej o większej grubości, w której występuje strefa aeracji i saturacji.
Wody gruntowe są zasilane przez wody opadowe i czasem przez wody rzeczne lub jeziorne. Zwierciadło tych wód jest swobodne - na pow tego zwierciadła panuje ciś atmosferyczne. Zwierciadło te w różnym czasie występuje na różnych głębokościach. Niskie stany są zimą i latem, a wysokie - wiosną i jesienią. Zwierciadło jest współ kształtne z rzeźbą terenu.
Po roztopach lub obfitych opadach poziom wód wznosi się ale to wznoszenie a stosunku do opadów jest opóźnione. Związek jest z przepuszczalnością i głębokością, na której dane zwierciadło się znajduje.
Wody wgłębne - występują głębiej pod pow ziemi w głębiej zalegających warstwach wodonośnych.
Wody wgłębne zasilane są przez opady gdy warstwa wodonośna wychodzi na pow terenu. Występują też okna wodonośne - są to różne nieciągłości w warstwie nieprzepuszczalnej i wtedy są one zasilane przez wody gruntowe. W terenach górskich woda może przepływać do warstw wodonośnych wzdłuż uskoków. Zwierciadło wód wgłębnych jest napięte.
Ciśnienie piezometryczne - ciś, które wywiera woda na spód warstwy nieprzepuszczalnej. Gdy wody jest dużo zwierciadło jest wyższe od warstwy nieprzepuszczalnej - jest to zwierciadło piezometryczn, a woda wywiera ciś na spód tej warstwy.
Wody subartezyjskie(wgłębne) i artezyjskie.
-wody artezyjskie - wybijają na pow terenu.
-wody subartezyjskie - wybijają nie dochodząc do pow terenu.
-wody głębinowe - na dużych głębokościach i są całkowicie odizolowane od wpływu opadów i innych utworów wodonośnych.
-wody reliktowe - są silnie zmineralizowane, eksploatowane jako wody lecznicze.
-wody szczelinowe - w różnych szczelinach, w skałach litych, wzdłuż uskoków, są zasilane przez opady. Bardzo często mają postać rzeki.
Pochodzenie wód podziemnych w strefie aeracji.
Strefa aeracji - strefa w której pary zawierają powietrze(strefa napowietrzona). W strefie tej próżnie skalne wypełnione są a zasadzie powietrzem. Woda występuje tu w różnych postaciach, przede wszystkim jako para wodna zawarta w powietrzu. Obok tego występuje woda związana w dwóch rodzajach - jako woda higroskopijna i błonkowata, podlega ona siłom molekularnym, które wiążą ją z ziarnami mineralnymi w skale wbrew sile ciężkości. Inną postacią jest woda kapilarna, która można uważać za typ przejściowy między wodą wolną a związaną, oraz niewielkie skupiska wody - woda wsiękowa.
Woda higroskopijna - pochodzi z pary wodnej znajdującej się na pow glebowej, woda ta otacza najdrobniejsze cząsteczki utworów: koloidy, glebowe cz o średnicy < 0,0002mm, koloidy mineralne - min iłowe, kaolinit, illit - są to min wtórne. Koloidy glebowe pochłaniają(adsorbują) parę wodną wprost a powietrza, które znajduje się w glebie. Woda ta jest najsilniej związana i nie ulega zanieczyszczeniu w glebie, nie jest też pobierana przez rośliny. Zamarza w temp -75 i odznacza się dużą gęstością - 2g/cm3. Jeżeli chcemy oddzielić wodę od koloidów to należy tę glebę prażyć w 105-110.
Woda błonkowata - otacza wodę higroskopijną, tworzy wokół niej błonkę. Wyróżniamy w niej dwie warstwy i wewnętrzną - b trwałe wiązania, leży bezpośrednio na warstwie wody higroskopijnej(styka się z nią) i ma prawie takie same właściwości; zewnętrzną - jest luźniej związana z ziarnami mineralnymi, ma właściwości podobne do normalnej wody i mogą się one mieszać. Woda ta jest pochłaniana przez cz wody ciekłej. Zewnętrzna jej powłoka jest dostępna dla roślin. Ma ograniczoną zdolność do rozpuszczania.
Woda kapilarna - wypełnia kapilary i może się przemieszczać pod wpływem sił kapilarnych(poziom wody podnosi się do pewnej wysokości lub opada). Właściwości jej są zbliżone do wody wolnej. Odgrywa ważną rolę w zaopatrywaniu roślin w wodę. W glebie drobnoziarnistej przeciętej niezliczonymi kapilarami, woda stale podciąga się do góry w miarę jak rośliny ją zużywają. Rośliny korzystają z wody znajdującej się w szerszych kapilarach. Dzielimy ją na wodę kapilarną otwartą - która łączy się z wodą będącą w strefie saturacji i zawieszoną, pnie się ona wyżej w drobniejszych utworach np. ilastych do 3,5m.
Woda kapilarna zawieszona - znajduje się w kapilarach ponad strefą saturacji(wypełniając niektóre przestwory włoskowate woda tworzy zbiorowiska nie łącząc się z woda wolną i nie mające z nią ani hydraulicznego, ani kapilarnego związku). Może się ona zawiesić po opadach. W grubszych utworach opada ona szybciej, a w drobnych się zawiesza. Przy opadaniu też następuje zawieszanie wody w drobnych kapilarach. Woda ta powstaje w dwojaki sposób: gdy zwierciadło wody podziemnej obniża się zbyt szybko, a woda kapilarna nie może za nim nadążyć i się od niego odrywa, u spodu tworzy się menisk dolny i woda przechodzi w stan zawieszenia lub przez przenikanie do porów wody infiltracyjnej pochodzącej z opadów.
Moreny czołowe i denne - związane są deglacjacją frontalną i rzeźbą młodoglacjalną.
Moreny czołowe - pagórki i wzgórza zgrupowane w wały, biegnące równolegle do czoła lodowca, powstały na skutek nagromadzenia materiału morenowego lub jego spiętrzenia u czoła lodowca.
Moreny czołowe akumulacyjne - przed czołem lodowca podczas jego postoju. Osiągają dł do kilkudziesięciu km i wys kilkudziesięciu m. Są to ciągi pagórków, garbów i wałów, przebieg mniej lub bardziej powyginany, asymetryczny. Ich pow jest urozmaicona, wyst wierzchołki i obniżenia oraz zagłębienia. Mogą być zbudowane z glin zwałowych, z utworów piaszczysto - żwirowych i z głazów. Od strony lodowca stok wału morenowego jest stromy, zbudowany z mat obsuniętego po stopieniu lodowca, drugi stok jest łagodny poniewż nastąpiło rozmywanie i przenoszenie części materiału morenowego przez wody roztopowe.
Moreny czołowe spiętrzone - powstają podczas transgresji lądolodu, który wywiera na podłoże stycznie działające ciś. Zbudowane są z osadów starszych od lądolodu, który je uformował. W Polsce są to najczęściej silnie zburzone piaski i iły oraz utwory starszych zlodowaceń. Mają one znaczną szerokość, wys względna przekracza 100m, zarys podstawy form jest regularny, pow wyrównana, kopulasta, stok od strony lodowca jest łagodny, a przeciwny stromy, zbudowany z mat spiętrzonego. Moreny te są duże, szerokie wały o asymetrycznym profilu poprzecznym. Zbudowane są z osadów morskich, jeziornych, rzecznych, rzeczno lodowcowych, które nasuwający się lodowiec odkuł od podłoża, sfałdował, spiętrzył.
Morena - mat pochodzący z niszczenia ścian skalnych, wznoszących się ponad pow lodowców oraz z niszczenia podłoża(transport lodowca).
Morena denna - podczas wycofywania się lądolodów kolejnych zlodowaceń, starszego w cz dolnej, młodszego w cz górnej. Zbudowana z gliny zwałowej rzadziej a piasków.
Moren denna płaska - powstaje w procesie zrównywania moreny dennej przez obfite wody roztopowe, spadek terenu 2, deniwelacja 3.
Morena denna falista - tworzą ją niewielkie, zaokrąglone nabrzmienia i obniżenia o małych nachyleniach, są one wynikiem nierównomiernego rozmieszczenia materiału morenowego w lądolodzie.
Jeziora, klasyfikacja, osady jeziorne.
Jezioro - naturalny zbiornik wody zawierający obniżenie na pow ziemi i nie mający bezpośredniego połączenia z morzem. Są one różne pod różnymi względami:
-wielkości - największe to m Kaspijskie 359 tyś km2 , J. Górne w Am Pół 88440km2.
-głębokości - j Bajkał 1740m
-pod względem przepływów
a)przepływowe - charakterystyczne dla klimatu wilgotnego i umiarkowanego, są to j słodkie.
b)zamknięte - charakterystyczne dla klimatu suchego i półsuchego, są słone, wokresach suchych są to bardzo duże kałuże błotne mogące wyschnąć.
-pod względem pochodzenia
a)tektoniczne(zapadliskowe) - związane z budową geologiczną, znajdują się w dnach tektonicznych, zbocza mają strome, są wydłużone.
b)polodowcowe - zw z lodowcami, są różne, mogą występować w różnych formach terenowych, j moren dennych, wytopiskowe. Jeziora morenowe są różnej głębokości, gdy wysycha składa się z kilku innych, mniejszych.
*j moreny czołowej - na czele moreny
*j rynnowe - są to przegłębienia w rynnie polodowcowej, w długich rynnach polodowcowych mogą się rozkładać jedno po drugim
*j karowe - (cyrkowe) jeziora górskie, dawne pola firnowe wytworzone przez lód lodowcowy, zajmują małą pow ale są głębokie
*j zastoiskowe - podczas postoju lądolodu jako jeziora przylodowcowe, obecnie ich nie ma
c)wulkaniczne - w nieczynnych lub wygasłych wulkanach, nie są duże ale głębokie i powstały przez lawę, która zastygła między potokami i tworzy się rynna wykorzystana przez jezioro.
d)rzeczne - odcięte od koryta rzeki, różna głębokość np. meander.
e)nadbrzeżne - powstają nad brzegiem mórz, odcięte od morza przez wał brzegowy lub wydmę
f)eoliczne - na polach wydmowych(parabolicznych), niewielkie i płytkie, krótkie zbocza
g)antropogeniczne - sztuczne, zalewy, zapory.
Podział jezior pod względem biologicznym.
-eutroficzne - bogate w subst odżywcze(zw azotu i fosforu), występują zwłaszcza na pojezierzach, nie są głębokie, zawartość tlenu jest mała w dole jeziora, więcej przy pow, bujność życia organicznego(zw i rośliny), obumiera tu duża masa roślin i szczątki opadają na dno jeziora, a tle znajdujący się w jeziorze jest zużywany do rozkładu tych cz, tlen może zanikać i pojawia się siarkowodór.
-dystroficzne - pośrednie i subst org to główne zw próchniczne, rozwijają się torfowiska, w j tych znajdują się kwasy: huminowy, które przedostają się do wód z lasów iglastych, w j tych rozwija się tylko określony typ roślinności i zwierząt; wraz z kwasami przedostają się różne inne związki niezbyt rozłożone(ze ściółki) i na dnie powstaje utwór podobny do torfu, woda jest tutaj żółta.
-oligotroficzne - są b ubogie w życie organiczne, występują w górach, są głębokie, otoczone skałami(zwietrzelina skalna), są tam subst odżywcze: sole min i subst org. Woda zawiera dużo tlenu i dlatego subst org ulegają silnej i szybkiej mineralizacji. W osadach jest b mała liczba szczątek, woda jest czystsza(zielonawo niebieska).
OSADY JEZIORNE.
Muły jeziorne.
-kreda jeziorna - zbudowana z CaCO3, z dysocjacji jonów wapiennych w wodzie na rośliny wodne, gdy muł jest wilgotny jest biały, kiedy wysuszony jest szary, gdy ma grubość do 3m izoluje dno jeziora od wód gruntowych.
-gytia - skl się z 3 komponentów: masa org, roślinna, plankton; silnie rozdrobniona i przeobrażone przez faunę dna jeziora, powstaje w jeziorach oligotroficznych. Później powstają drobne kuleczki zwane katragerową - CaCO3 i masa min skl się z drobnych cz iłowych, pyłowych przemieszczanych do zbiorników wodnych przez wiatr.
-sapropel - w j eutroficznych w skutek procesów gnilnych, jest on tłusty i mazisty w dotyku, ma w skł obumarły plankton, muł autoktoniczny.
-dy - w j dystroficznych z mat przenoszonego do jeziora, skł się z brunatnej materii org dostarczanej z otoczenia w postaci pasów kulwowych oraz jako łuski, kora, utwór jest silnie kwaśny, jest to mat allogeniczny.
DEGLACJACJA I JEJ RODZAJE.
Jest to proces wycofywania się lodowca, jego zanikanie:
-deglacjacja frontalna - zanikanie lodowca od czoła, w skutek topnienia cofa się całe czoło lodowca. Formy z nią związane: sandry, moreny czołowe i rynny podlodowcowe.
-deglacjacja arealna - zanikanie lodowca od pow, gdy topnienie doprowadza do obniżenia brzeżnej strefy lodowca i powstania pod pokrywą moreny powierzchniowej wielkich płatów martwego lodu i zamierającego lodu. Formy z nią związane: kemy, moreny martwego lodu, doliny wód roztopowych, terasy kemowe.
Wietrzenie fizyczne i chemiczne
Wietrzenie fizyczne i procesy
Proces wietrzenia polega na rozdrabnianiu skały co prowadzi do zmniejszenia jej zwięzłości i spoistości.
Czynnikami atakującymi powierzchnię ziemi, zbudowaną z różnorodnych skał jest:
-słońce,
-promieniowanie słoneczne,
-woda jej ilość i jakość,
-gazy,
-świat organiczny.
Działalność tych czynników powoduje zmiany fizyczne i chemiczne podłoża skalnego.
Procesy doprowadzające do zmian fizycznych nazywamy wietrzeniem fizycznym (inaczej mechanicznym). Jego rezultatem jest rozpad skały.
Proces doprowadzający do zmian chemicznych nazywamy wietrzeniem chemicznym. Jego rezultatem jest rozpad skały.
Oba te procesy wzajemnie na siebie oddziaływują a nawet się potęgują. Rzadko działają równocześnie przeważnie na przemian.
Wietrzenie fizyczne następuje pod wpływem:
a)nasłonecznienia (insolacji)
-rozpad ziarnisty skały - spowodowany zmianami temperatury, wielokrotnym na przemian ogrzewaniem i ochładzaniem,
-łuszczenie się skały - spowodowane nagrzewanie się warstwy powierzchniowej skały. Tworzą się wówczas drobne pęknięcia napowierzchniowe - równoległe do powierzchni skalnych.
-rozpad blokowy - na skutek ochładzania skały partie zewnętrzne kurczą się bardziej niż wewnętrzne , powstają szczeliny prostopadłe do poprzednich, dzieląc warstwę powierzchniową na płaty, bloki i okruchy.
b)zamrozu
wietrzenie mrozowe polega na rozsadzaniu i rozdrabnianiu skały przez zamarzającą wodę. Woda wolna, która wypełnia pory i szczeliny zamarza w temperaturze 0°C, powiększa wówczas swą objętość o 95%, im częstsze są wahania temperatury, tym częściej zachodzi na przemian zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach i tym większe są efekty wietrzenia mrozowego.
c)parowanie - (skały ilaste, łupki, iły gliny z dużą ilością części iłowych)
Skały w stanie wilgotnym pęcznieją, stają się zwięzłe i spoiste. W czasie suszy woda wyparowuje ze skały, skała pęka, powstają wieloboki (o różnej długości boków) zwane poligonami.
d)oddziaływania biosfery (organizmów roślinnych i zwierzęcych) np. Korzenie rozrastając się wywierają nacisk na skałę powodując jej niszczenie.
Wietrzenie chemiczne doprowadza do rozkładu skały i do przeobrażenia jej składu chemicznego i mineralnego. Głównym czynnikiem wietrzenia chemicznego jest woda opadowa, która zawiera gazy pobrane z powietrza, tlen, azot, dwutlenek węgla oraz w niewielkich ilościach amoniak, tlenek azotu i chlor. Woda wsiąka w głąb podłoża skalnego, rozpuszcza różne minerały tworzy nowe związki i aktywne składniki przyspieszające dalsze wietrzenie, Są to: kwas siarkowy, kwas węglowy oraz kwasy humusowe, dostarczane przez gnijącą materię organiczną. Wyżej wymienione czynniki wietrzenia chemicznego powodują w zależności od składu chemicznego:
a)utlenianie (oksydację) - w skutek czego ciała beztlenowe przechodzą w tlenowe np. Siarczki w siarczany, czarny magnetyt w czerwony hematyt. Pod wpływem utleniania ciemne substancje organiczne zawierające węgiel ulegają rozjaśnieniu.
b)rozpuszczanie (solucję) - następuje wtedy gdy minerał pod wpływem wody jest całkowicie lub częściowo odprowadzany do roztworu.
c)uwęglanowienie (karbonatyzację) - polega na wypieraniu przez wodę zawierającą CO2, węglanów wapnia, magnezu, żelaza i na rozkładaniu krzemianów oraz glinokrzemianów i przechodzeniu ich w węglany.
d)uwodnienie (hydrację) - polega ona na łączeniu się niektórych minerałów z wodą a więc przechodzeniu minerału bezwodnego w uwodniony (np. Czerwony hematyt po połączeniu się z wodą przeobraża się w żółty limonit).
e)hydroliza - pod wpływem wody zawierającej CO2 następuje w procesie hydrolizy rozpad minerałów na kwaśne i zasadowe. Wskutek tego procesu ulegają rozkładowi krzemiany a szczególnie skalenie. Hydroliza ma duże znaczenie jeśli chodzi o żyzność gleb.
Wiatry.
Wiatr jest zjawiskiem powszechnym. Poziomy ruch powietrza zachodzi wszędzie na obszarze kuli ziemskiej. Na morzach i oceanach tworzy fale i prądy, na lądach charakterystyczne formy eoliczne. Wiatr niszczy, buduje i transportuje. Przebieg i rozmiary tej działalności zależą od siły i przeważających kierunków wiatru.
Działalność wiatru zależy przede wszystkim od charakteru podłoża.
Największa działalność wiatru:
-obszary gdzie nie ma szaty roślinnej i grunt jest suchy, a więc w strefach o klimacie suchym i półsuchym,
obszary nadmorskie,
-pola uprawne pozbawione ochronnej pokrywy roślinnej.
Działalność transportowa wiatru:
Przebieg transportu zależy od:
-siły wiatru,
-okresu działania wiatru,
-materiału podłoża.
Rodzaje transportu eolicznego:
a)pełzanie
b)podskakiwanie (skokowe przemieszczanie ziaren piasku)
c)zawieszenie (utrzymywanie się w zawieszeniu na przestrzeni od kilku metrów do kilku tys. km.) - materiał bardzo drobno ziarnisty
d)przetaczanie - ulegają jemu grube ziarna
e)zaokrąglanie ziaren - efekt transportu.
Działalność budująca wiatru:
1)mikroformy
-zmarszczki - olityczne drobne nabrzuszenia (grądy),długość zmarszczek zależy od prędkości wiatru powodującego sfalowanie powierzchni piaszczystych. Przemieszczają się zgodnie z kierunkiem wiatru.
-języki piaszczyste - inaczej cienie piaszczyste powstają za przeszkodą, za kamieniami, gdy przeszkody są większe np. Drzewa, duże głazy, zmuszają do osadzania się piasku. Jeżeli piasek jest osadzony przed i za przeszkodą, rosną w tym miejscu nieregularne kopce i pagórki.
2)mezoformy
-wydmy -wzniesienie piaszczyste usypane przez wiatr (transportowany wiatrem piasek zatrzymuje się na przeszkodach tj. głazy, pagórki, krzewy i tworzy wyniosłości- czyli wydmy)
*piaszczyste - powstają i rozwijają się na obszarach pustynnych (wydmy pustynne), na piaszczystych wybrzeżach morskich (wydmy nadmorskie_, na piaszczystych równinach rzecznych (wydmy środkowe)
*podłużne - wydmy układające się równolegle do kierunku wiatru. Występują na pustyniach i w dolinach rzek
*poprzeczne- układają się prostopadle do kierunku wiatru, występują na wybrzeżach rzadziej na pustyniach. Powstają na obszarach o umiarkowanej sile wiatru i dużej ilości piasku.
*barchany - wydmy o kształcie sierpa z ramionami wysuniętymi zgodnie z kierunkiem panującego wiatru.
*wydmy paraboliczne i łukowe - powstają wtedy gdy dwa końce przesuwanego przez wiatr barchanu, zostaną unieruchomione przez roślinność lub wilgotne podłoże, podczas gdy środek posuwa się naprzód.
Pomiędzy ramionami wydmy parabolicznej znajduje się misa deflacyjne) a, szybsze przemieszczanie części środkowej może doprowadzić do rozerwania wydmy parabolicznej i powstania wydmy podłużnej. Wydmy paraboliczne - najbardziej powszechne w Polsce.
3)makroformy
*drra - długie i szerokie wały piaszczyste o długości do 800 km, szerokości 1-3 km i 50 - 450 m wysokości. Są to zęby tektoniczne przykryte piaskiem wydmowym powstały prawdopodobnie z połączenia wielu form wydmowych.
1