Renesans, Odrodzenie.
Ramy czasowe : cały XVI wiek do 20-tych lat XVII wieku.;
Nazwa mówi o odrodzeniu zainteresowań sztuką antyczną.
Wydarzenia zwiastujące nową epokę to :
1453 - Turcy zdobyli Konstantynopol (do Włoch przybyli uczeni greccy którzy mieszkali w Konstantynopolu, mieli oni wiedze o filozofii, literaturze i sztuce starożytnej.
1450 - Gutenberg wynalazł ruchomą czcionkę co spowodowało łatwiejszy dostęp do książki.
1493 - Odkrycie Ameryki stworzyło nowe tereny i nowe drogi, udowodniono, że Ziemia jest okrągła.
W XV wieku następują także odkrycia naukowe : Kopernik.
Hasło Renesansu : "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce."
Główne poglądy to : humanizm i reformacja (reforma w obrębie kościoła).
Humanizm - homo humanus, ośrodkiem zainteresowania w humanizmie jest człowiek. Wyznaje zasady.
Reformacja - ruch umysłowy który zapoczątkowany był w Niemczech przez Marcina Lutra który doprowadził w Europie do powstania niezależnych od papiestwa Kościołów protestanckich. Reformacja to opozycja wobec skostnienia życia w kościele katolickim jest to sprzeciw wobec hierarchii kościelnej.
Marcin Luter - głosił : cała wiara wystarczy do zbawienia. Luter dążył do zniesienia celibatów i odrzucał kult święty. W Europie, początek reformy związanej z Marcinem Lutrem i Niemcami. Potem doszedł do krajów Skandynawskich, Francji, Czech, Węgier, Polski. W Polsce istniały odłamy : Luteranie, Kalwini i Bracia Polscy - Arianie. Reformacja położyła ogromne zasługi dla rozwoju języków narodowych (literatury w tych językach). Istniała potrzeba przekładów Biblii dla potrzeb innowierców na języki narodowe.
Główni przedstawiciele europejskiego Renesansu :
Dante Alighieri - autor "Boskiej Komedii". Napisana jest w języku włoskim, utwór składa się z trzech części : piekła, czyśćca i raju. Po tych królestwach odbywa wędrówkę poeta. Przewodnikiem po czyśćcu i piekle jest Wergiliusz. Po raju jego młodzieńcza miłość Beatrycze. Ta wędrówka po zaświatach ma sens alegoryczny (nie do słowny), przedstawia upadek człowieka i trudną drogę do zrozumienia swoich win i pokutę lub potępienie. Średniowieczny jest jeszcze pogląd teocentryczny, natomiast renesansowy to zainteresowania człowiekiem, jego życiem i jego sprawami. Rządzi liczba 3.
Franciszek Pietrarka - twórca sonetów : np. Laury. F. Pietrarka twórca włoskiej liryki miłosnej.
Jan Boccaccio - i jego słynny "Dekameron" : zbiór nowel (100) opowiadanych w ciągu 10-ciu dni przez siedem dam i trzech kawalerów, którzy zmuszeni byli skryć się przed zarazom w podmiejskiej willi, utwór przepełniony umiłowaniem życia, śmiałością, wiele scen jest po raz pierwszy i najsłynniejsza nowela : "Sokół".
Nikkolo Machiaweli - utwór "Książe" w którym uzasadnia, że wszystkie drogi są dobre, jeśli prowadzą do celu. Są dwa sposoby walki : "Trzeba być lisem i lwem zarazem" (potocznie makiewelizm to przebiegłość polityczna a także postępowanie pozbawione wszelkich skrupułów moralnych).Ten cytat z "Księcia" przysłużył Mickiewiczowi jako motto do Konrada Wallenroda.
Tomasz Morre (albo Morus) - jego dzieło "Utopia" jest to obraz idealnego państwa rządzonego według zasad sprawiedliwości w którym wszyscy bohaterzy czują się szczęśliwi od tytułu utworu, pochodzenie słowo utopia na określenie rzeczy nierealnej do spełnienia pozostającej w swerze marzeń.
William Shekespare : absolutnie genialny poeta, dramaturg, pisarz, żył w epoce Elżbietańskiej : "Hamlet", "Ottelo", "Król Lier", "Autoniusz i Kleopatra", "Ryszard III", i wiele innych. Pisał także komedie : "Wieczór Trzech Króli", "Poskromienie złośnicy", "Jak wam się podobam". Mówi się o nim, że jest twórcą dramatu namiętności. "Makbet" - żądza i władza. "Romeo i Julia" - miłość. "Ottelo" - zazdrość. "Hamlet" - zemsta.
Renesans Polski :
Twórcy Renesansu :
- Mikołaj Rej,
- Jan Kochanowski.
Publicystyka Odrodzenia :
- Andrzej Frych - Modrzewski : "O poprawie Rzeczypospolitej",
- Piotr Skarga : "Kazanie sejmowe".
Poeta schyłkowy :
- Szymon Szymonowic.
Mikołaj Rej - "Krótka rozprawa między trzema osobami panem, wójtem a plebanem". Jest to satyra ujawniające ostre konflikty między stanami na wsi XVI wieku. Występuje przedstawiciel 3-ech stanów pan, pleban i wójt. Szlachcic (pan) wytyka klerowi zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, chciwości w ściąganiu ofiar i opłat, podatków, nieuctwo. Pleban zaś krytykuje szlachcica za prywaty, że bardziej dba o swoje dobro niż o dobro kraju, życie ponad stan, przekupstwo w urzędach, całe to bezprawie najbardziej godzi chłopów którzy są narażeni z obydwu stron od duchowieństwa i szlachty. Znamienne są tu słowa wójta "ksiądz - pana wini, pan - księdza a nam prostym zewsząd żądza" (Rej w tym utworze używa dorodnych określeń z mowy potocznej). "Żywot człowieka poczciwego". Poczciwy to taki który żyje w cnocie w zgodzie, którego należy poczcić. Jest to skarbnica obejmuje pisarz, daje nam to 10-tki dobrych rad, obejmujących życie człowieka od kolebki do grobu, są tam wywody o wychowaniu, kształceniu, gospodarowaniu, życiu rodzinnym. Życie człowieka Rej porównuje do czterech pór roku : Wiosna - dzieciństwo, Lato - młodość, Jesień - wiek dojrzały, Zima - starość. Do każdej pory roku : do każdego okresu życia daje rady, wiele jest tam też rad dotyczących gospodarowania, używa wiele zdrobnień : śliweczki, gruszeczki, itd. Rej podkreśla także obowiązek służby publicznej. Wniosek : w tym utworze przedstawił wzorzec człowieka jest to idealny szlachcic ziemianin który radość czerpie z bytowania na wsi. Idealny szlachcic jest dobrym gospodarzem musi żyć cnotliwie i z pożytkiem dla ogółu. Powinien dobrze wypełniać swoje codzienne obowiązki, mówi także w tym utworze Rej o szlachectwie, uważa, że bucie szlachcicem zobowiązuje, że klejnot szlachcica nie jest powodem do pychy ale do czynienia dobra drugiemu człowiekowi.
Wzorce osobowe renesansu : Rej stworzył szlachcica ziemianina. Kochanowski natomiast ubolewa nad zanikiem cnót rycerskich wśród szlachty polskiej. I stworzył w swoich utworach wzór szlachcica obywatela który służy swojej ojczyźnie rozumiejąc jej potrzeby. Kochanowski uważa służbę ojczyźnie za najwyższy honor, w pieśni "O cnocie" mówi : "a komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie". W pieśni "O dobrej sławie" - idzie dalej i mówi jak służyć trzeba : "Jako kto może nich ku pożytku wspólnego pomoże". Dworzanin polski, człowiek wykształcony, obyty na dworze, wykwintny, potrafiący pomnażać swój majątek, taki wzór zaproponował w utworze "Dworzanin polski" - Łukasza Górnickiego.
Rej: "Niech narodowie wżdy postronnic znają, iż Polacy nie gęsi swój język mają."
Jan Kochanowski: "I wdarłem się na skałę pięknej Kaliopy gdzie dotychczas nie było śladu polskiej stopy." - mówi nam o swoich zasługach.
Fraszki - są to krótkie utwory okolicznościowe, pełne humoru, można je podzielić na : "Na ...", "O ...", "Do ...". Napisał ich około 300, pisał przez całe życie. Są one swoistym notatnikiem lirycznym. Fraszki Kochanowskiego miały różnorodną tematykę, są skrótowo ujęte w portrety znajomych, scenki, różna bywa ich długość od takich co mają 2 wersy, aż po kilkadziesiąt, np. "Na nabożną" - 2 wersy albo "O doktorze Hiszpanie" - 14 wersów (płenta doktor nie puścił ale drzwi puściły oraz szedłem spać trzeźwy a wstałem pijany. Były też fraszki filozoficzne, refleksyjne, a także fraszki o fraszkach. Najbardziej znana : "O żywocie ludzkim". Fraszka "Do gór i lasów" - jest autobiograficzna, przedstawia koleje losów, po osiedleniu się w Czarnolesie, wspomina młodość gdzie był najpierw żakiem (uczeń uniwersytecki) i rycerzem dworzaninem. Otrzymał także probostwo z którego dochodów korzystał. W zakończeniu wiersza mówi dalej co będzie : "Srebne w głowie nici a ja z tym trzymam co kto czas chwyci". Te ostatnie wersy współbrzmią z makryną Horacego "Karpe Diem". We fraszce "O żywocie ludzkie" pisze, że "Nie ma nic pewnego na świecie, radość się z troską plecie" - przedstawia świat jako świat kontrastów. Osobną grupę stanowią fraszki sławiące uroki życia wiejskiego : "Na Lipę", "Na dom w Czarnolesie" - gdzie znajdziemy rejestr wartości które poeta ceni najwyżej: ojczyzna, zdrowie, czyste sumienie, ludzką życzliwość i znośna starość. We fraszkach mamy zawarty motyw horacjański. Fraszka "Ku muzom" - poeta prosi muzy o natchnienie i o pamięć potomnych. Fraszki były dość dowcipne, złośliwe, np. : "Na Konrada", "Na nabożną", "Na fraszki" - fraszka była jego ulubionym gatunkiem.
Pieśni - napisał ich 49, ze względu na tematy dzielimy je na : pieśni refleksyjne, patriotyczne, religijne, miłosne. Ze względu na formy (budowę) dzielimy je na : epigramatyczne i horacjańskie.
Pieśni refleksyjne - zawarł swoje kredo życiowe (wyznanie), jest on zwolennikiem humanistycznej pełni życia i wyznaje postawę stoicką. Pieśni zaczynają się od słów "Chcemy sobie być radzi" - jest pochwałą wesołej kompani pogody ducha, godność w znoszeniu przeciwności losu : "Kto tak mądry, że zgadnie co na nie jutro przypadnie", "A nigdy nie zbłądzi kto tak umysł narządzi jakby umiał szczęście i nieszczęście znosić" (postawa stoicka).
Radość życia według Kochanowskiego musi być oparta o ostateczność i mądrość. Kochanowski ceni także poczucie humoru, np. : "Miło szaleć kiedy czas po temu", "Dzisiaj bądź wesół, dziś użyj biesiady o przyszłym dniu niechaj próżnej rady" (utwór świadczy o wierze w przeznaczenie i zaznacza stoicką postawę poety. Większość pieśni Kochanowskiego zawierają w sobie gotowy aforyzm - pieśni refleksyjne. Poeta upiewa uroki życia, radość życia, zawiera w pieśniach także refleksje na temat wartości życia ludzkiego.
Pieśni patriotyczne - "Pieśń V o spustoszeniu Podola" - została napisana po napadzie Tatarów na Podole w czasie bezkrólewia. Jest ona : łupem zaborców padły : kobiety, dzieci i dobytek. Ta pieśń nawołuje do obrony granic : "skujmy talerze na talary, skujmy a żołnierzowi złoto gotujmy - niech każdy szlachcic opodatkuje się na rzecz wojska, aby można zapłacić wojsko". Bo jeżeli tego nie zrobimy to wróg znów nas napadnie i nową przypowieść sobie Polak kupi, że przed szkodą i po szkodzie głupi. Patriotyczny charakter też mają "Pieśń o cnocie" - ("A komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie") i "Pieśń o dobrej sławie" - jak służyć trzeba. Kochanowski służbę ojczyźnie uważał za najważniejszy honor i obowiązek każdego Polaka.
Najwybitniejszym utworem patriotycznym jest "Odprawa posłów greckich". Utwór został napisany na proźbe Jana Zamojskiego i wystawiony z okazji jego zaślubin z Krystyną Radziwiłówną. Tematykę zaczerpnął z mitu o wojnie trojanskiej. Przedstawia w niej debaty na dworze króla Troi - Priama, dotyczące tego czy Helena ma być wydana Grekom których posłowie przybyli po nią. Podczas narady padają różne zdania: Parys który porwał Helenę i przywiózł do Troi, przekupuje posłów aby głosowali za zatrzymaniem Heleny. Tej postawie sprzeciwia się Autenor, który uważa, że zatrzymanie Heleny stanie się zagładą Troi. Parysowi udaje się zatrzymanie Heleny i tym samym interes jednostki przeważył nad interes ogółu. Mimo, że utwór mówi o Grecji to oddaje sytuacje polską, poeta słowami chóru zwraca się do rządzących i mówi : "I wy którzy Pospolitą Rzeczą władacie, a własną sprawiedliwość za nie macie. A także słowa Ulisesa który w swoim monologu piętnuje społeczeństwo polskie "O nie żądne Królestwo i zginienia bliskie, że gdzie ani praca żądzą ani sprawiedliwość ma miejsce, a wszystko złotem ma kupić trzeba.". Przedstawiają stosunki panujące w ówczesnej Polsce. W utworze tym zawarta jest obawa o przyszłość ojczyzny, piętnuje rozkład moralności obywateli, prywatę i przekupstwo i niesprawiedliwość co może doprowadzić do upadku państwa.
Treny : Dramat ojca, chrześcijanina i filozofa. Treny zostały poświęcone najmłodszej córce Urszuli. Jej śmierć zainspirowała do napisania cyklu (zamknięta całość) 19-stu trenów nawiązuje Kochanowski tym utworem do liryki żałobnej którą uprawiali starożytni Grecy. Tren nazywany był także lamentem, żalem, epitafią. Treny w swoim układzie musi uwzględnić pochwałą cnut zmarłego, podkreślenie wielkości poniesionej straty, wyrażenie żalu i bólu. Pocieszenie i pouczenie, że należy zapanować nad rozpaczą. Kochanowski zastosował się do takiej kompozycji. Treny są autobiograficzne ponieważ bohaterem jest on sam przeżywający dramat ojca. Mamy tu także całą gradacje uczuć (stopniowanie). Treny są nie tylko poematem lirycznym wyrażającym żal nieszczęśliwego ojca ale także są traktatem filozoficznym bo ujawniają kryzys człowieka myślącego, chrześcijanina i filozofa.
"Tren 1" - ujawnia przyczynę żalu dla spotęgowania wzywa Kochanowski łzy heraklitowe aby pomogły mu opłakiwać śmierć dziecka. Obok bólu pokazuje Kochanowski nienaturalność śmierci dziecka (najpierw powinni umierać dorośli a potem dzieci).
"Tren 2" - Skarży się iż nieszczęście zmusiło go płakać nad głuchym grobem gdy wolałby raczej pisać kołysanki.
"Tren 3" - Zwraca się z wyrzutem do zmarłej córeczki, że wzgardziła ojcowizną. Uświadamia sobie ogrom poniesionej straty i wyraża pragnienie śmierci aby się z córką spotkać za grobem.
"Tren 4" - Śmierć dziecka uważa za gwałt zadany ojcu a jednocześnie naturze, której prawa zostają naruszone przedwczesną śmiercią dziecka, wspomina tu Boginię Niobe rozumie jej rozpacz (bogini Niobe skamieniała z bólu kiedy zobaczyła ciała swoich dzieci).
"Tren 5" - Jest jednym wielkim porównaniem, porównuje Urszulkę do podciętego przypadkowo przez ogrodnika pędu oliwki.
"Tren 6" - Porównuje Urszulkę do Safony. Używa określenia safosłowiańska. W usta dziecka wkłada poeta pieśń panny młodej opuszczającej dom by udać się do męża (niewątpliwie w tym trenie wzoruje się Kochanowski na Sofoklesie - Antygona prowadzona na śmierć mówi : "Grobie ty moja weselna komnato.").
"Tren 7" - Poeta wyznaje, że widok pozostałych po Urszulce ubiorów potęguje jego żal, uskarża się na okrutny los na tragedię rodziców którzy muszą się ograniczyć do weselnej oprawki.
"Tren 8" - Zatroskany ojciec zdaje sobie sprawę z ogromu strat gdyż Urszulka wypełniała swoim śmiechem i radością cały dom. Pozostała po niej pustka i żałość.
W kolejnych trenach obok tragedii mamy dramat chrześcijanina i filozofa.
"Tren 9" - Zaczyna się od słów : "Kupiec by cię mądrość za drogie pieniądze", okazuje się , że niczym jest mądrość filozofów na którą tak często się powoływał wobec osobistego nieszczęścia.
"Tren 10" - Poeta przeżywa kryzys światopoglądowy : "Orszulo moja wdzięczna gdzie mi się podziała". Poeta poszukuje swojej córki w raju, Hadesie, czyścu i na wyspach szczęśliwych, złamany rozpaczą mówi : "Gdzie kolwiek jest jeśli jest." - załamuje się wiara w życie poza grobowe.
"Tren 11" - Buntuje się przeciwko niesprawiedliwemu biegowi życia ludzkiego (bunt dochodzi szczytu) - - życiem ludzkim rządzi ślepy los i przypadek.
"Treny 12-14" - Skarga i rozpamiętywanie straty oraz rozwianych nadziei wiązał Kochanowski z Urszulą którą nazywa "Kochaniem ojcowym".
"Treny 15-18" - Przynoszą wyciszenie nastroju, poeta zwraca się do muzy Erato (muza poezji miłosnej), która przyniosła mu choć chwile natchnienia. Pisze także o zbawiennym lekarzu jakim jest czas , daje upust łzą, zwraca się do Boga, wyznaje mu swe winy i zaczyna się godzić z rzeczywistością.
"Tren 19" - To sen w którym zjawia się mu dawno zmarła matka z Urszulką na ręku i uspokaja go mówiąc, że Urszula przez śmierć unikeła wielu ziemskich cierpień. Apeluje matka także do jego rozsądku i przekazuje : "Tego się snu trzymaj a ludzkie przygody, ludzkie noś." tzn. ludzkie przygody po ludzku noś - znoś z godnością to co spotka cię.
Dramat ojca chrześcijanina i filozofa, kończy się upojeniem bólu, spokój przynosi mu chrystianizm (jego nauka o sensie życia oraz w odwadze i rozsądku).
publicystyka - dział piśmiennictwa zajmujący się codziennymi sprawami.
Publicystyka XVI wieczna :
W literaturze odrodzenia pojawiał się często temat państwa, dyskutowano nad ważniejszymi instytucjami w państwie. Jednym z najbardziej liczącym się głosem był program Andrzeja Frycz -- Modrzwskiego którego nazywa się ojcem myśli demokratycznej w swoich poglądach opiera się na filozofii Erazma z Roterdamu który był dla niego wzorem. Jego dzieło : "O poprawie Rzeczypospolitej" składa się z pięciu ksiąg : "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O szkole", "O kościele", "O obyczajach".
"O prawach" - domagał się zrównania wszystkich wobec prawa (chłop zabije szlachcica to odpowiada za to głową, szlachcic zabije chłopa płaci karę pieniężną.
"O wojnie" - uważał, że jedynymi sprawiedliwymi wojnami są wojny w obronie ojczyzny, był
przeciwnikiem wojen zaczepnych (był pacyfistą).
"O szkole" - uważał, że wszyscy powinni podlegać obowiązkowi nauki i szkoła powinna być oddzielona od kościoła. Ponadto uważał, że nauczyciele powinni być należycie wynagradzani ponieważ to oni pierwsi wprowadzają człowieka w świat wiedzy którą potem człowiek rozwija (ten postulat nie został do dziś zrealizowany).
"O kościele" - domagał się przede wszystkim uregulowania państwa a kościół. Uniezależnienia się władzy państwowej od papieża, Krytykował negatywne zjawiska o życiu kościoła. Odchodzenie duchownych od wzorów ewangelistycznych.
Andrzej Frycz-Modrzewski uważał, że pewne obowiązki jak szkolnictwo i opieka kościoła są obowiązkiem państwa które powinny czerpać pieniądze na ten cel ze sprawiedliwego opodatkowania zamożnych obywateli.
Piotr Skarga - pisarz i kaznodzieja, napisał "Żywoty Świętych" i "Kazania sejmowe" - przepełnione troską o ojczyznę. Najważniejsze są kazania ustne i kazania wtórne w których wymienia sześć chorób trapiących Rzeczpospolitą, są to : herezja, osłabienie władzy królewskiej, niezgody sąsiedzkie, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości, nieżyczliwość ludzka.
Słynne jest kazanie wtórne gdzie te choroby wylicza. W tym kazaniu Rzeczpospolita porównywana jest do tonącego okrętu i mówi tak : "Głupi jest ten który swoich tłumanków i skrzyń pilnuje i na nich leży kiedy okręt tonie, bo gdy okręt pójdzie na dno, pójdzie tam też on ze swoimi tłumoczkami".
PYTANIA MATURALNE:
1. Sprawy państwa w literaturze odrodzenia.
- "Traktat o poprawie Rzeczypospolitej",
- "Kazania sejmowe",
- "O spustoszeniu Podola",
- "Odprawa posłów greckich",
- "Pieśń o dobrej sławie",
- "Pieśń o cnocie",
Sprawy społeczne :
- "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem".
2. Wieś w utworach odrodzenia.
- "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem",
- "Pieśń świętojanska o Sobutce",
- "Na dom w Czarnolesie",
- "Żeńcy".
3. Wieś w utworach renesansowych.
- "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". - konflikt między stanowy,
- "Żywot człowieka poczciwego" - spokojne życie na wsi i radości płynące z tego,
- "Pieśń świętojanska o Sobutce" - wyidealizowany obraz, gdzie panuje zgoda, radość a po skończeniu pracy oddają się rozkoszą,
- "Na Lipę",
- "Na dom w Czarnolesie",
- "Żeńcy".
4. "Wsi spokojna wsi wesoła" - które utwory literackie potwierdzają tę wizje.
5. Jak ujmowali powinność wobec ojczyzny - twórcy renesansu.
- Andrzej Frycz-Modrzewski (publicystyka),
- Piotr Skarga (publicystyka),
- Jan Kochanowski,
utwory :
- "Traktat o Poprawie Rzeczypospolitej",
* o prawach,
* o wojnie,
* o kościele,
* o szkole,
* o obyczajach.
- "Odprawa Posłów Greckich",
- "Pieśń o Spustoszeniu Podola",
- "Pieśń o Cnocie",
- "Pieśń o dobrej Sławie",
- "Krótka rozprawa między trzema osobami : panem, wójtem a plebanem" - (podejmująca istniejące ciągle dla państwa sprawy społeczne),
- "Kazania Sejmowe",
6. Pisarze renesansu wobec spraw narodowych i społecznych.
7. Bóg i natura w poezji Jana Kochanowskiego.
- "Czego chcesz od nas panie"