Ekonomiczne aspekty ochrony pracy
Rozważając ekonomiczne aspekty ochrony pracy musimy zdać sobie sprawę że prowadzą one jednoznacznie do ochrony pracowników na terenie danego zakładu pracy. Temat możemy niejako rozdzielić na dwie grupy, które jednak są ze sobą ściśle powiązane. I tak, jednym z aspektów jest zapobieganie wypadkom.
Dotyczy to nakładów na ochronę zdrowia w zakładzie pracy. Dodajmy tu że nakłady te ponosi bezpośrednio pracodawca. Drugą grupę stanowi minimalizowanie kosztów skutków wypadków.
Znaczenie zapobiegawczej ochrony zdrowia w pracy zawodowej jest olbrzymie. Wypadki w pracy są źródłem nie tylko cierpień ich ofiar, lecz także przyczyną bardzo poważnych strat gospodarczych w skali ogólnokrajowej. Eliminują bowiem znaczną liczbę zawodowo czynnych ich członków.
Przyczynami niewykonania zadań produkcyjnych są między innymi : absencja chorobowa pochodzenia zawodowego, uszkodzenia maszyn, urządzeń technicznych i materiałów, przestoje maszyn po zaistniałym wypadku i obniżenie wydajności pracy w efekcie.
Straty ekonomiczne powstają również wskutek niewłaściwych lub uciążliwych warunków pracy , np. zbyt wysoka temperatura, duża wilgotność, za silny hałas, złe oświetlenie na stanowisku pracy.
Człowiek pracujący w nieodpowiednich warunkach szybciej się męczy niż przy pracy w warunkach dobrych, a więc wydajność jest mniejsza.
Środki służące zapewnieniu bezpiecznych i higienicznych a co za tym idzie wzrostowi ekonomicznych warunków pracy wkraczają w dziedzinę techniki, organizacji pracy.
Zaliczmy do nich :
odpowiednie rozplanowanie i urządzenie pomieszczeń pracy, m.in. właściwe rozmieszczenie maszyn i urządzeń, zapewnienie odpowiednio szerokich przejść i dróg transportowych,
udoskonalenie procesów wytwórczych,
zapewnienie bezpieczeństwa technicznego (budowa maszyn całkowicie bezpiecznych dla obsługujących je osób, osłony przy maszynach),
stosowanie odzieży ochronnej i sprzętu ochrony osobistej (okulary, maski),
stosowanie tzw. ochronnego odżywiania zwiększającego odporność na zatrucia przemysłowe,
lekarska kontrola zdrowia pracujących,
szkolenie pracowników w zakresie bezpiecznych metod pracy.
W istocie walka z wypadkami sprowadza się więc do walki z zagrożeniami.
Należy w tym miejscu nadmienić, że pracownik obowiązany jest brać udział w organizowanych szkoleniach i instruktażach organizowanych lub opłacanych przez pracodawcę.
Minimalizowanie kosztów zagrożeń sprowadza się do zapewnienia każdemu pracownikowi takich warunków, które całkowicie wykluczają albo w jak największym stopniu ograniczają możliwość jakiegokolwiek zagrożenia zdrowia lub życia. Warunki te nie mogą narażać na zatrucie czy chorobę zawodową oraz muszą dostatecznie chronić przed wypadkiem i nie obciążać nadmiernie organizmu pracownika.
W praktycznej działalności w tym zakresie sprawą istotną jest wykrywanie źródeł i przyczyn szkodliwości zawodowych oraz eliminowanie tych szkodliwości, np. w drodze zwiększenia automatyzacji produkcji, zmechanizowania prac nadmiernie obciążających organizm, klimatyzacji pomieszczeń, zastępowania surowców szkodliwych nieszkodliwymi.
Ważnym środkiem wspierającym ochronę pracy w reformowanej gospodarce jest zestaw instrumentów ekonomicznych.
Uznano, że obok środków oddziaływania kontrolno - administracyjnych i społeczno - politycznych ważną rolę spełniają instrumenty ekonomiczne wpływające na ochronę pracy.
Powodować one powinny funkcjonowanie jednostek gospodarczych zgodnie z zamierzeniami i celami planu społeczno - gospodarczego, który uwzględnia potrzeby ochrony pracy.
Instrumenty ekonomiczne mają także doprowadzić do zgodności w realizacji celów ogólnospołecznych, dotyczących m.in. ochrony zdrowia i życia pracowników, z celami podstawowych podmiotów gospodarczych.
Instrumenty ekonomiczne wyrażają kategorie i stosunki społeczno - ekonomiczne wykorzystywane w zarządzaniu podmiotami gospodarującymi, w celu oddziaływania w pożądanym kierunku na podejmowane przez nie decyzje m.in. w zakresie ochrony pracy. Instrumenty te określa się również jako regulatory (narzędzia) i ekonomiczne parametry pośredniego sterowania (zarządzania) jednostkami gospodarczymi.
Do podstawowych instrumentów ekonomicznych niezależnych od zakładu pracy (pracodawcy) a kształtowanych z zewnątrz możemy zaliczyć :
ceny,
podatki,
kredyty,
dotacje przedmiotowe,
odpisy amortyzacyjne,
stawki wynagrodzeń i obciążenia finansowe kosztów
Instrumenty pośrednie zarządzania obejmują także normatywy ekonomiczne, regulujące sposób podziału wygospodarowanego zysku oraz zasady tworzenia i dysponowania funduszami zakładów pracy.
Instrumenty ekonomiczne ochrony pracy mają swoisty charakter, ponieważ służą celom społecznym, związanym z ograniczeniem zagrożeń zawodowych o którym była mowa wcześniej. Instrumenty te stanowią jeden ze sposobów selektywnego oddziaływania (nakaz, zachęta, perswazja) organów państwowych na zakłady pracy samodzielne, samorządne i samo finansujące.
Selektywność oznacza tworzenie preferencji ekonomicznych dla zakładów pracy „biednych” z ograniczonymi środkami na rozwój i modernizację bazy wytwórczej. Selektywność to także przymuszanie w sposób wybiórczy tych „bogatych” zakładów pracy, które nie podejmują przedsięwzięć dla ochrony pracy.
Najczęściej obecnie wykorzystywanymi instrumentami są ulgi podatkowe, preferencje kredytowe, amortyzacyjne i inwestycyjne, które powiększają i zasilają fundusz rozwoju zakładów pracy.
Stwarza to zachęty ekonomiczne i dodatkowe środki umożliwiające finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnych ochrony pracy.
W dziedzinie instrumentów ekonomicznych można zastosować kary pieniężne instytucjonalne, zmuszające zakłady pracy do lepszej realizacji zadań ochrony pracy. Kary takie upoważnione organa kontrolne mogą nakładać na jednostki gospodarcze i uznać je jako straty nieuzasadnione.
Straty te podwyższają podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym i zmniejszają zysk do podziału przez przedsiębiorstwa.
Ważnym instrumentem oddziaływującym na ekonomikę przedsiębiorstw mogą być obciążenia kosztów nieuzasadnionych świadczeniem z tytułu wydatków poniesionych wskutek wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Dotyczyć to może pełnej lub czasowej wysokości wypłat jednorazowych odszkodowań z tytułu utraty zdrowia lub życia przez pracownika.
Najbardziej kontrowersyjnym instrumentem ekonomicznym stosowanym w niektórych krajach jest oddziaływanie na ochronę pracy przez zróżnicowanie stawek na ubezpieczenie społeczne. Stawki - różnicowane w zależności od poziomu warunków pracy w przedsiębiorstwie - obniżałyby fundusz wynagrodzeń i koszty proporcjonalnie do osiągniętego poziomu.
Konsekwencje ekonomiczne za nieprzestrzeganie zasad atestacji maszyn i urządzeń technicznych pod względem wymagań ochrony pracy powinny ponosić zakłady pracy produkujące te maszyny i urządzenia.
Ekonomicznym instrumentem, mającym zapobiegać dopuszczaniu do obrotu i eksploatacji maszyn i urządzeń nie odpowiadającym wymaganiom bhp, może być obligatoryjna wypłata przez producenta do budżetu odpowiedniej kwoty.
Podobne konsekwencje powinien ponieść producent w przypadku nieoznaczenia znakiem bezpieczeństwa „B” maszyn i urządzeń podlegających urzędowej atestacji tym znakiem. Dotyczyć to ma także maszyn i urządzeń nie mającym atestu wewnętrznego (świadectwa dopuszczenia do produkcji) lub nie odpowiadającym wymogom tam zawartym.
Niektóre instrumenty ekonomiczne stosowane w sposób przedmiotowy do wszystkich przedsiębiorstw, mogą być uzupełnione kryteriami podmiotowymi. Dotyczy to przedsiębiorstw niedoinwestowanych, wykonujących niezbędną społecznie produkcję (usługi), o dużym nasileniu zagrożeń zawodowych i mających ograniczone możliwości samofinansowania. Środki własne tych przedsiębiorstw, w zależności od potrzeb, powinny być wspierane preferencjami dla ochrony pracy, dotyczącymi :
zwolnienia z wypłat amortyzacji do budżetu z przeznaczeniem tych środków na przedsięwzięcia inwestycyjno - modernizacyjne ograniczające zagrożenia zawodowe,
umożliwienia przyznania ulgi w podatku dochodowym w wysokości przekraczającej 30 % nakładów inwestycyjno - modernizacyjnych przeznaczonych na ochronę pracy o 5 - cioletnim cyklu realizacji,
zapewnienia dotacji przedmiotowo - podmiotowej dla inwestycji przedsiębiorstw zagrożonych nakazem wstrzymania działalności i likwidacji, jeśli preferencje wymienione w pkt. a) i b) są niewystarczające.
Niezależnie od omówionych instrumentów ekonomicznych stosowanych i
postulowanych warto rozważyć utworzenia funduszu ochrony pracy.
Możliwe są dwa warianty tego rozwiązania na szczeblu przedsiębiorstw, terenowym i centralnym
W pierwszym przypadku w ramach gospodarki finansowej przedsiębiorstw wyodrębnia się środki zakładowego funduszu ochrony pracy wliczane w ciężar kosztów.
Fundusze zakładowe utworzono w celu finansowania potrzeb socjalno - mieszkaniowych i postępu techniczno - ekonomicznego. Fundusz ochrony pracy służyłby finansowaniu własnych i wspólnych przedsięwzięć eliminujących zagrożenia zawodowe.
Drugim rozwiązaniem jest utworzenia funduszu celowego ochrony pracy na szczeblu terenowym i centralnym. Środkami zasilającymi tego funduszu mogą być m.in. wpłaty przedsiębiorstw z zakładowych funduszy ochrony pracy. Wpływy na fundusz celowy mogą obejmować odpisy amortyzacyjne z obiektów i urządzeń związanych z ochroną pracy. Dysponentami funduszu ochrony pracy będą organa założycielskie centralne i terenowe.
Środki funduszu ochrony pracy można przeznaczyć na dofinansowanie przedsiębiorstw w formie pożyczek lub dotacji bezzwrotnych dla podejmowania wspólnych działań.
Uzupełniającym instrumentem ekonomicznym zasilającym środki niezbędne do realizacji przedsięwzięć ochrony pracy może stać się fundusz prewencyjny PZU. PZU w ramach ubezpieczenia osobowego udziela pomocy w razie zaistnienia określonych zdarzeń losowych.
Działalność prewencyjna zakładów ubezpieczeń ma na celu zapobiegania powstawaniu szkód i ograniczenie ich rozmiarów. Dotyczyć to może podejmowania przedsięwzięć popularyzacyjno - informacyjnych i
gospodarczo - inwestycyjnych przyczyniających się do zwiększenia bezpieczeństwa pracowników. Wnioskodawcami i realizatorami tych przedsięwzięć mogą być zakłady pracy.
Wykorzystywanie i proponowane instrumenty ekonomiczne ochrony pracy można rozpatrywać z punktu widzenia optymalizacji warunków pracy i nakładów. Chodzi o współzależność kosztów prewencyjnych i wypadkowych oraz stopnia bezpieczeństwa pracy.
Preferencje ekonomiczne związane z ochroną pracy powinny być na tyle skuteczne, aby minimalizować koszty skutków zagrożeń zawodowych.
Oddziaływanie instrumentów ekonomicznych nie może być tak silne, aby maksymalizować wydatki na ochronę pracy. Należy dążyć do takich rozwiązań, w których koszty sumaryczne byłyby optymalne przy posiadanym poziomie ochrony pracy.
Na rysunku przedstawiono relacje pomiędzy kosztami (nakładami) a stanem ochrony pracy. Wykres 1 oznacza wzrost nakładów przy zapewnieniu wysokiego stanu ochrony pracy.
Wykres 2 wskazuje odwrotną sytuację, kiedy niski poziom ochrony pracy daje wysokie koszty w postaci skutków ekonomiczno - społecznych zagrożeń zawodowych - wypadkowych i chorobowych.
Przecięcie się wykresów 1 i 2 daje optymalne koszty 01 , przy zachowaniu wymaganego stanu ochrony pracy. Koszty sumaryczne związane z nakładami na ochronę pracy i kosztami skutków zagrożeń przebiegają wg wykresu 3.
W punkcie 02 koszty te osiągają optymalną wielkość, przy uzyskaniu pożądanej ochrony zdrowia i życia pracowników.