WYKORZYSTANIE TERAPII BEHAWIORALNEJ W PRACY Z DZIECKIEM AUTYSTYCZNYM
Zamieszczone przez scholion dnia 03-06-2003 o godz. 00:00:00
Podesłane przez autyzm_pl
Autor: Urszula Międzybrodzka
W niniejszej pracy Chcę zająć się jedną z rodzajów terapii wykorzystywanych w pracy z dziećmi autystycznymi, mianowicie terapią behawioralną. Pragnę podjąć te temat, gdyż terapia ta jest mi znana zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycznej. Od dwóch miesięcy przy wykorzystaniu tej metody pracuję z 6 - letnią dziewczynką autystyczną.
Autyzm wczesnodziecięcy jest jednym z najbardziej zagadkowych zaburzeń rozwoju psychicznego, obejmuje wszystkie sfery funkcjonowania dziecka, a jedną z jego charakterystycznych cech jest różnorodność symptomów. W śród dzieci zdiagnozowanych jako autystyczne są zarówno dzieci głębiej upośledzone umysłowo, jak i takie, których poziom rozwoju intelektualnego jest wysoki, a także dzieci, które przejawiają tzw. uzdolnienia wysepkowe ( np. szczególne zdolności muzyczne, plastyczne czy matematyczne).
Niejednorodny obraz uzyskujemy również obserwując przez dłuższy okres czasu i w różnych okolicznościach zachowanie tego samego dziecka autystycznego. Okazuje się, że czasami jest ono niezręczne, a czasami bardzo sprawnie motorycznie; mutystyczne i prowadzące konwersację na wyszukane tematy; nie radzi sobie w najprostszych sytuacjach życiowych, a jednocześnie posiada duży zasób wiedzy encyklopedycznej.
Diagnozowanie autyzmu jest bardzo skomplikowanym procesem. Leo Kanner, który opisał autyzm wczesnodziecięcy 1943 roku przedstawił cztery podstawowe kryteria, które uznawane są do dziś.
Są to:
· Głęboki brak kontaktu uczuciowego z ludźmi, wycofanie się z kontaktów społecznych lub niezdolność do ich tworzenia,
· Obsesyjna potrzeba zachowania identyczności otoczenia,
· Mutyzm lub taki rodzaj języka, który nie służy porozumiewaniu się,
· Zachowania inteligentne, które wskazują na potencjalne możliwości intelektualne dziecka.
Częstotliwość występowania autyzmu oceniana jest na 4 do 5 przypadków na 10.000 dzieci. Od 15 do 20 dzieci na 10.000 wykazuje natomiast zachowania podobne do autyzmu. Dane w różnych państwach różnią się, na przykład w Niemczech odnotowuje się tylko 2 przypadki autyzmu na 10.000 dzieci, a w Japonii, aż 16. Prawdopodobnie przyczyną tych rozbieżności są różne kryteria oceny przyjmowane przez badaczy, czynniki genetyczne i/lub wpływ środowiska. Na autyzm cierpi trzy razy więcej chłopców niż dziewcząt.
Podobnie jak w przypadku większości innych zaburzeń psychicznych, etiologia autyzmu nie jest do końca poznana. Prawdopodobnie u podłoża tego zaburzenia leżą zarówno czynniki biologiczne, jak i psychologiczne.
Hipotezy biologiczne nawiązują do koncepcji minimalnego uszkodzenia mózgu. Potwierdzone są one obecnością obciążających czynników w okresie ciąży i porodu. Niedotlenienie w okresie porodowym i noworodkowym skutkuje mikrouszkodzeniami mózgu, a w konsekwencji upośledzeniem rozwoju, początkowo dotyczącym mowy, a w dalszej kolejności wszystkich sfer osobowości.
Koncepcje psychologiczne, mimo że oparte na różnych koncepcjach psychoterapeutycznych, zakładają że autyzm powstaje w wyniku traumatyzującej, ciężkiej sytuacji w okresie noworodkowym lub wczesnodziecięcym. Uraz skutkuje zaburzeniem normalnego rozwoju dziecka.
Niektórzy autorzy stoją na stanowisku, że autyzm wczesnodziecięcy, który przecież ujawnia się w pierwszych trzech latach życia dziecka, jest wynikiem zaburzenia dojrzewania społecznego. Koncepcja ta łączy podejście biologiczne i psychologiczne. Nasilony stres społeczny spowodowany lawinowo narastającymi bodźcami u dzieci predysponowanych (tzw. podatnych na zranienie), wywołuje się wycofanie się z kontaktów społecznych co warunkuje powstanie kolejnych objawów zespołu.
Terapia dziecka z autyzmem opiera się na trzech podstawowych zasadach:
1. Przygotowanie rodziców do pracy z dzieckiem poprzez wyjaśnienie im zachowań dziecka.
2. Rozszerzeniu form kontaktu z dzieckiem, przede wszystkim kontaktu fizycznego.
3. Stymulacji dziecka do kontaktów społecznych.
Obecnie nastąpiła stopniowa integracja różnych teorii terapeutycznych, które pozwalają wypracować podejście najlepiej służące dzieciom, członkom ich rodzin oraz innym środowiskom, takim jak szkoła, ośrodki pomocy i inne.
W terapii dzieci autystycznych stosuje się metody behawioralne, wsparte teorią poznania społecznego i terapią rodzin.
Główną podstawą terapii behawioralnej stanowią ogólne prawa uczenia się. Dzieci autystyczne mają zdolności uczenia się - tak jak inni ludzie - o ile znajdują się w specjalnie przystosowanym dla siebie środowisku. Środowisko to składa się z miejsc, w których dzieci przebywają na co dzień, a różni się od normalnego tylko na tyle, aby stało się dla niego bardziej funkcjonalne. W środowisku takim zapotrzebowanie na wykonanie jakiegoś zachowania przez dziecko powinno być wyraźne i zrozumiałe dla dziecka.
To , że dzieci autystyczne ponoszą porażki w normalnym środowisku, a odnoszą sukcesy w środowisku specjalnie dla ich zorganizowanym, wskazuje na to, że ich problemy mogą być widziane bardziej jako niedopasowanie pomiędzy ich systemem nerwowym a normalnym środowiskiem, niż jako choroba.
W terapii behawioralnej można wyróżnić trzy podstawowe cele:
1. Rozwijanie zachowań deficytowych,
2. Redukowanie zachowań niepożądanych,
3. Generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii.
Zachowaniami deficytowymi nazywamy te zachowania, które uważa się za normalne i pożądane u dziecka w pewnym wieku i w pewnych okolicznościach, a które u dziecka autystycznego występują zbyt rzadko lub nie występują w ogóle ( np. prawidłowa mowa, okazywanie uczuć, zabawa, itp.).
Zadaniem terapeuty behawioralnego jest kształtowanie u dziecka autystycznego jak największej liczby zachowań adaptacyjnych, które rozwiną jego niezależność i umożliwia mu efektywne funkcjonowanie w środowisku. Niepożądane zachowania dziecka powinny być zwalczane, ponieważ sprawiają kłopoty otoczeniu oraz nie sprzyjają nauce.
W Zwalczaniu niepożądanych zachowań stosujemy dwie podstawowe metody: Odbieranie dziecku czegoś, co lubi, lub obdarzanie go czymś nieprzyjemnym. Zarówno jedno jak i drugie postępowanie powinno stanowić bezpośrednie następstwo złego zachowania się.
W edukacji dziecka autystycznego należy trzymać się podstawowych reguł behawioralnych.
1. Jeżeli chcemy, żeby zachowania występowały częściej, powinniśmy je systematycznie wzmacniać. Wzmocnienie jest czymś, co następuje bezpośrednio po pewnym elemencie zachowania i zwiększa prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia. Są dwa rodzaje wzmocnień: pozytywne i negatywne. Wzmocnienie pozytywne polega na tym, że po danym zachowaniu następuje rzecz przyjemna, w przypadku zaś wzmocnienia negatywnego usuwamy rzecz nieprzyjemną.
W pracy z dzieckiem stosujemy prawie zawsze wzmocnienia pozytywne. Można wyróżnić cztery rodzaje wzmocnień: pierwotne np.: jedzenie i picie; wtórne np.: pieniądze, żetony; socjalne np.: pochwały, uściski, pocałunki; Stymulujące np.: zabawki. Wzmocnienie powinno być stosowane gdy dziecko zachowa się dobrze, bezpośrednio po tym , gdy się tak zachowa oraz w sposób wyraźny.
2. Zachowanie niepożądane nie powinno być wzmacniane.
3. Pojawienie się trudnego zachowania nie jest niebezpieczne, jeśli tylko nie jest wzmacniane.
Terapia behawioralna przebiega wg poszczególnych etapów:
· Wczesne rozumienie mowy - przygotowanie do nauczania,
· Trening imitacji - naśladowanie,
· Dopasowywanie i sortowanie,
· Imitacja werbalna,
· Rozwój rozumienia mowy i mowy czynnej; nazywanie obiektów i czynności,
· Pojęcia abstrakcyjne,
· Budowanie zdań i nauka odpowiadania na pytania,
· Umiejętności szkolne,
· Rozwój społeczny i nauka wspólnej zabawy,
· Czynności samoobsługowe.
Wybierając zachowania docelowe terapeuta powinien kierować się poszczególnymi zasadami:
· Ucz umiejętności, z których twój uczeń będzie mógł korzystać codziennie do końca życia,
· Ucz umiejętności, z których twój uczeń może skorzystać natychmiast,
· Zacznij od nauki umiejętności podstawowych,
· Ucz umiejętności komunikowania się,
· Ucz zachowań funkcjonalnych,
· Wybieraj takie zachowania, z którymi masz szansę sobie poradzić,
· Zachowania niepożądane muszą zostać skorygowane.
Metoda terapii behawioralnej jest tylko jedna z metod stosowanych w pracy z dziećmi autystycznymi. Jej stosowanie, lub nie jest zależne od indywidualnych predyspozycji dziecka. Każde dziecko indywidualnie reaguje, dlatego tak różne są również rezultaty jej stosowania.
Pragnę teraz pokrótce przedstawić stosowanie metody behawioralnej w praktyce poprzez przedstawienie Patrycji oraz naszych wspólnych zajęć.
Patrycja jest sześcioletnim dzieckiem autystycznym. Pochodzi z rodziny dobrze sytuowanej. Oboje rodzice mają wykształcenie wyższe. Patrycja ma młodszego brata.
Rodzice bardzo dbają o Patrycje. Przykładają wiele starań, aby pomóc swojej córce. Dziewczynka uczęszcza do Przedszkola Integracyjnego, raz w tygodniu uczestniczy w zajęciach grupowych dla dzieci z zaburzeniami w rozwoju, w tym dzieci autystycznych wraz z rodzicami, również raz w tygodniu odbywa zajęcia indywidualne z wykwalifikowanym terapeutą, dwa razy w tygodniu ma zajęcia u logopedy, a co dzień spotyka się ze mną.
Patrycja jest sprawna ruchowo. Jest dzieckiem mutystycznym, jednak dość dobrze rozumiejącym mowę bierną. Jej kontakty społeczne są bardzo ograniczone. Traktuje ona ludzi przedmiotowo, choć można zauważyć przywiązanie do rodziców.
Pozwala się dotykać i brać na ręce, ale na jej zasadach. Bardzo lubi kiedy się ją kołysze oraz wiruje wraz z nią. Jest dzieckiem unikającym kontaktu wzrokowego, lecz w drodze ćwiczeń można ten kontakt z Patrycją nawiązać. Patrycja stymuluje się poprzez charakterystyczne ruchy palcami. Najchętniej uderza ona palcami w różne przedmioty.
Nasze zajęcia składają się z dwóch części. Pierwsza z nich ma charakter bardziej edukacyjny, druga zaś zabawowy. Podstawowymi elementami naszych zajęć są:
· Trening: siadanie prosto, patrzenie w oczy,
· Naśladowanie,
· Nauka wskazywania przedmiotów,
· Nauka różnicowania rzeczy,
· Nauka poprawnego jedzenia oraz innych czynności samoobsługowych,
· Śpiewanie z pokazywaniem, pozwalające na kształtowanie schematu ciała oraz naśladowanie ruchów,
· Nauka zabawy.
W pracy z Patrycją stosuję tylko wzmocnienia pozytywne. Rodzaj wzmocnień to: wzmocnienia pierwotne np. słodycze, jednak ostatnio Patrycja zaczyna „wchodzić” w wzmocnienia socjalne (pochwały).
W ciągu dwóch miesięcy naszych codziennych spotkań mogłam zaobserwować przeobrażenia jakie nastąpiły w zachowaniu Patrycji oraz dynamiczny rozwój jej umiejętności. Nastąpiły widoczne zmiany w przebiegu naszych spotkań. Początkowo Patrycja wykonywała tylko niektóre z moich poleceń, obecnie wykonuje prawie wszystkie. Nie chciała nawiązać ze mną kontaktu wzrokowego, nawet na moje plecenie, teraz zdarza się jej samej szukać mojego wzroku.
Nastąpił również rozwój w naśladowaniu. Zaczynałyśmy od naśladowania ruchów motoryki dużej, obecnie zaczynamy ćwiczyć ruchy motoryki małej. W pracy z Patrycją wykorzystuję zeszyt, przygotowany przez rodziców dziewczynki, przy pomocy którego Patrycja uczy się rozróżniać rzeczy, czynności oraz kształty. Także w tej dziedzinie można zauważyć znaczne postępy. Patrycja zaczęła brać aktywny udział w naszym wspólnym śpiewaniu przed lustrem - naśladuje moje ruchy, potrafi wykonać odpowiedni ruch do słów piosenki.
Dziewczynka nie posiada umiejętności zabawy. Podczas nauki tej umiejętności zauważyłam, że zabawa klockami, układanie układanek oraz puzzli wzbudza jej zainteresowanie. Staram się kierować jej zabawą właśnie w tę stronę. Patrycja radzi sobie coraz lepiej. Zdarza się, na razie dość rzadko, że przejawia własną inicjatywę w tej zabawie.
Poprzez prace metodą terapii behawioralnej Patrycja uczyniła bardzo duże postępy. Jest dzieckiem dobrze reagującym na ten rodzaj terapii. Pracując dalej tę metodą mam nadzieję, iż Patrycja będzie odnosić dalsze sukcesy.
BIBLIOGRAFIA:
1. Carr Janet, Pomoc dziecku upośledzonemu, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1984.
2. Piszczek Maria, Typologia O.S. Nikolskiej - próba zrozumienia dynamiki zaburzeń z kręgu autyzmu [W]: Rewalidacja 2(4)/98.