Renata Ziemińska
EPISTEMOLOGIA (TEORIA POZNANIA) JAKO DYSCYPLINA FILOZOFICZNA w.1
Epistemologia to dział filozofii dotyczący natury, wartości i granic ludzkiego poznania (przekonań i wiedzy). Wiedza zwykle ma się tak do poznania jak czynność do wytworu (rezultatu), ale poznanie w przeciwieństwie do poznawania ma niekiedy również znaczenie wytworowe. Czynność poznawania (uzyskiwania informacji) nie zawsze kończy się sukcesem (można nie uzyskać żadnego przekonania lub przekonanie fałszywe), a z drugiej strony istnieje wiedza uzyskana inną drogą niż świadome poznawanie (informacje przekazywane genetycznie, drogą perswazji, hipnozy, oddziaływania na podświadomość). Zakres wiedzy (posiadania informacji) jest więc szerszy niż zakres rezultatów świadomych czynności poznawania. Na gruncie filozofii analitycznej epistemologię utożsamia się z teorią wiedzy i teorią uzasadniania przekonań (Goldman 1999). Teorie te jednak zwykle zawierają w sobie teorię prawdy, teorię wartości epistemicznych, źródeł i rodzajów wiedzy, koncepcję języka (znaczenia) i podmiotu poznającego, wreszcie stanowisko w sprawie przedmiotu poznania i granic wiedzy. Epistemologia jest tu ściśle związana z filozofią umysłu i teorią znaczenia. Dancy (1995) zalicza epistemologię do filozofii umysłu, a Davidson (1991) filozofię umysłu do epistemologii.
Epistemologia a psychologia poznawcza (fakt i wartość). Wiedzę można pojąć jako zespół sądów (tzw. wiedza propozycjonalna, wiedza że), choć istnieje wiedza niepropozycjonalna (wiedza jak, umiejętność, wiedza obrazowa). Sąd w sensie psychologicznym to przekonanie, zaś sąd w sensie logicznym to abstrakcyjna treść tego przekonania, niekiedy pojmowana jako znaczenie zdania lub idealny stan rzeczy. Epistemologia zajmuje się sądami w obu sensach, ale w przeciwieństwie do psychologii zajmuje się przede wszystkim ich wartością (psychologia zaś skupia się na genezie przekonań, ich rozwoju, dewiacjach, wpływie na inne funkcje psychiczne itd.). Dane psychologii poznawczej są istotne dla epistemologa, ale podział kompetencji tych dyscyplin można przedstawić następująco: psychologia zajmuje się przekonaniem jako faktem psychicznym, a epistemologia jego wartością logiczną.
Epistemologia a logika (poprawność formalna i materialna). Logika (teoria poprawnego wnioskowania) zajmuje się poprawnością formalną, a epistemologia poprawnością materialna sądów. Sąd jest formalnie poprawny jeśli jest jednoznaczny, niesprzeczny i wynika logicznie z przesłanek, na których jest oparty. Sąd jest materialnie poprawny jeśli jest oparty na prawdziwych przesłankach. Rozumowanie jest materialnie poprawne, jeśli zawiera prawdziwe przesłanki, a formalnie poprawne, jeśli wniosek wynika logicznie z przesłanek. Logika formalna nie zajmuje się wartością wiedzy percepcyjnej, która jest źródłem przesłanek dla rozumowań.