Fundacja - forma prawna organizacji pozarządowej, której istotnym substratem jest kapitał przeznaczony na określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem. Fundacje są po stowarzyszeniach w Polsce drugą co do popularności formą prawną wśród organizacji pozarządowych. W Polsce nie jest prawnie dopuszczona forma fundacji wprawdziwych, to znaczy fundacji interesu prywatnego, potocznie zwanych fundacjami rodowymi lub rodzinnymi. Tego typu fundacje są w USA głównym organizatorem szkolnictwa wyższego, a w niektórych państwach (Panama, Liechtenstein, Bahamy) są one podstawowym elementem struktur zarządzania aktywami. Niezależne instytucje wyceniają, iż około połowy światowego przepływu kapitału odbywa się właśnie za pośrednictwem struktur zarządzanych przez fundacje interesu prywatnego. Fundacja zarządza majątkiem, który posiada, oraz ewentualnie go powiększa. Statut może przewidywać kumulowanie zysków fundacji aż do osiągnięcia określonej wartości lub poziomu pozwalającego na wypłatę beneficjentom świadczeń o określonej wysokości.
Fundator może samodzielnie szczegółowo określić zasady działania i inwestowania fundacji albo pozostawić to do decyzji jej zarządu.
Inwestycje kapitałowe służące pomnażaniu majątku fundacji mogą być realizowane bezpośrednio przez nią bez obciążenia podatkowego, jeżeli prawo kraju inwestycji nie przewiduje poboru podatku u źródła lub opodatkowania fundacji od dochodów uzyskanych na jego terytorium. Fundacja może też inwestować poprzez założone przez siebie spółki holdingowe, nieruchomości, fundusze, na dobrze wszystko poza działalnością operatywną. Inwestycje prowadzone za pośrednictwem struktury holdingowej mogą być zwolnione z podatku do czasu przekazania zysku beneficjentom.
Według polskiego prawa Fundacja jest zakładem (osobą prawną typu zakładowego), a więc - w odróżnieniu od np. stowarzyszeń, związków zawodowych, partii, samorządów zawodowych i innych korporacji - nie ma członków (jest bezosobowa). Jest przez to bardziej niezależna niż korporacja od osób fizycznych, o celu, majątku, zasadach działania decyduje jej twórca. W związku z tym - zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem NSA - nie zaliczano fundacji do organizacji społecznych, co uzasadniano właśnie tym, że fundacja nie jest korporacją obywateli, ale wyodrębnioną masą majątkową (Postanowienie NSA w Warszawie z dnia 12 stycznia 1993 r.; I SA 1762/92, ONSA 1993/3/75). W związku z tym odmawiano fundacjom np. prawa uczestnictwa w postępowaniach administracyjnych na prawach strony (które to uprawnienie organizacjom społecznym przyznaje art. 31 Kodeksu postępowania administracyjnego), czy też prawa do składania skarg do sądów administracyjnych w sprawach dotyczących innych osób (uprawnienie przyznane organizacjom społecznym na podstawie art. 50 ust. 1 ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). Ostatnio jednak pogląd ten został przełamany przez uchwałę siedmiu sędziów NSA, w której stwierdzono, iż także fundacjom przysługuje status organizacji społecznych (Uchwała 7 sędziów NSA z dnia 12 grudnia 2005 r.; II OPS 4/05).
W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę fundacji, ich zakładania i funkcjonowania jest ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 1991 r., nr 46, poz. 203 z późn. zm.).
Za granicą można oczekiwać następną strukturę prawną: Fundacja ma cztery główne organy:
Założyciel: Jest to osoba lub jednostka gospodarcza, która zakłada Fundację w publicznym rejestrze. W Panamie można również posłużyć się bezimiennym fundatorem. Podpisany, nie datowany list z rezygnacją z funkcji fundatora zaraz po uzyskaniu osobowości prawnej (inkorporacja) przez Fundację pozwala osobom będącym fundatorem właściwym objąć kontrolę nad fundacją. Od tej chwili założyciel już nie sprawuje kontroli nad fundacją.
Rada Fundacji: Rada pełni w Fundacji tę samą rolę, co Zarząd w przedsiębiorstwie. Nazwa Rady i numery paszportowe zarejestrowane zostają w publicznym rejestrze z chwilą inkorporacji Fundacji. Dla ochrony prywatności fundatora, zwykle używana jest bezimienną Radę, oraz asygnowane, nie datowane listy rezygnacji z bezimiennej rady. Od tego momentu Rada już nie kontroluje.
Nadzór: Nadzór (Protektor Prywatny jednoosobowo lub też jako wieloosobowa Rada Nadzorcza) jest ostatecznym kontrolerem Fundacji. Bezpośrednio po inkorporacji Fundacji, Rada Fundacji wyznacza Nadzór, za pośrednictwem notarialnego aktu ustanawiającego Nadzór (Private Protectorate Document). Ponieważ dokument ten jest prywatny, nie rejestrowany publicznie Nadzór pozostaje całkowicie anonimowy. Od tego momentu, Nadzór uzyskuje pełną kontrolę nad Fundacją i aktywami.
Beneficjenci: Beneficjent jest ustanawiany prywatnym oświadczeniem (Private Letter of Wishes), wystawionym przez Nadzór (Protektora). Oświadczenie jest dokumentem prywatnym stąd beneficjent pozostaje całkowicie anonimowy. Oświadczenie może zostać zmieniane i modyfikowane każdorazowo tylko przez Nadzór.
Fundacja interesu prywatnego zakładana jest dla czterech celów:
1. Służy jako jednostka holdingowa dla Przedsiębiorstwa: Używając Fundacji można pominąć zastosowanie akcji na okaziciela. Fundacja zostanie wymieniona jako udziałowiec na certyfikacie udziałów przedsiębiorstwa komercyjnego. Fundacja jest anonimowo kontrolowana przez Fundatora wypełniając funkcję Nadzoru jako Protektor Prywatny (Private Protectorate). Jako Nadzór, wyznacza on beneficjentów (lub bardziej formalne sprawy Fundacji w drodze prawnej) prywatnym oświadczeniem. Od chwili ustanowienia w drodze nie publicznej (prywatnie), Nadzór i Beneficjent zostaną sprawą całkowicie anonimową i poufną. Dodatkowo jest spełnione zastrzeżenie ograniczonego ruchu dewizowego w Polsce, który bez zezwolenia dewizowego zabrania wywozu środków pieniężnych do krajów z którymi nie ma sporządzonego porozumienia podatkowego (ale nie darowizny na rzecz założenia fundacji, którą się wprawdę nie da w Polsce rozliczyć z podatkami ale jest w pełni legalna).
2. Służy jako właściciel beneficjalny, kiedy nastąpi otwarcie konta: Obecnie, w obawie przed globalnym terroryzmem, etc. w większości jurysdykcji rajów podatkowych wprowadzono przepisy, które wymagają od banków uzyskanie "deklaracji własności beneficjalnej" przy zakładaniu bankowego konta firmowego. Warto zauważyć, iż w większości jurysdykcji rajów podatkowych, banki są zobligowane by posiadać w ściśle w narzuconym zakresie poufne informacje i zachować je w tajemnicy bankowej. Jednakże, jeśli klient z chwilą ustanowienia konta firmowego nie życzy sobie podpisywać deklaracji jako obdarowany właściciel, to dla celów deklaracyjnych Fundacja może posłużyć jako właściciel beneficjalny, natomiast bezimienna Rada Fundacji może podpisywać deklaracje na rzecz Fundacji.
3. Służy jako "a testamentralny" mechanizm rozdziału aktywów swoim dziedzicom: Na mocy przepisów panamskich aktywa fundacyjne są "nietykalne", i "niesekwestralne", co oznacza, że nikt i w żadnych okolicznościach nie może ich zablokować - co czyni z nich narzędzie krańcowej ochrony aktywów. Fundacja interesu prywatnego („Private Interest”) jest narzędziem szczególnie przyjaźnie skonstruowanym, chroniącym i rozdzielającym aktywa Fundatora beneficjentom wyznaczonych przez Fundatora na wypadek nieprzewidzianych zdarzeń, takich jak jego śmierć lub niezdolność. Oświadczenie fundacyjne, napisane przez Nadzór, posłuży jako swoisty "akt woli", wyszczególniający: aktywa Fundacji, listę beneficjentów, oraz w jaki sposób i kiedy aktywa zostaną rozdzielone pomiędzy beneficjentów. W razie, gdy sukcesja pochodzi spoza rodzimego kraju beneficjenta, odziedziczone aktywa nie podlegają żadnym standardowym podatkom i prawnym procedurom. Następca fundatora otrzyma swoją sukcesję bezpośrednio z Fundacji, bez konieczności udowadniania praw, płacenia podatków od darowizn, nieruchomości, dziedziczenia lub innych ingerencji państwowej, oraz z pominięciem zwłoki prawnej.
4. Służy jako instrument ułatwiający transfer środków offshore, i odpływ tych środków z powrotem do wpłacającego: W przypadku, gdy Fundacja ma charakter charytatywny, może otrzymywać darowizny i może obdarowywać / przydzielać granty, etc. każdemu, kogo wybierze, wobec czego można swoje środki darować Fundacji, z których to Fundacja może udzielać wypłat szkoleniowych, darów, etc. każdemu, kogo wybierze.
Stowarzyszenie - organizacja społeczna (zrzeszenie) powoływana przez grupę osób mających wspólne cele lub zainteresowania. W Polsce do stowarzyszeń nie zalicza się partii politycznych, komitetów wyborczych, związków wyznaniowych i branżowych organizacji zawodowych (związków zawodowych), takich jak np. cechy rzemieślnicze.
Najwyższym aktem prawnym regulującym istnienie stowarzyszeń w Polsce jest Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r., która w artykule dwunastym stanowi, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”.
Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę stowarzyszeń, ich zakładania i funkcjonowania jest ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 1989 r. Nr 20, poz. 104).
Już preambuła ustawy - Prawo o stowarzyszeniach określa intencje, jakimi kierował się ustawodawca, stanowiąc regulację prawną odnośnie instytucji stowarzyszenia - została ona powołana do życia „w celu stworzenia warunków do pełnej realizacji gwarantowanej przepisami Konstytucji wolności zrzeszania się zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych, umożliwienia obywatelom równego, bez względu na przekonania, prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań, a także uwzględniając tradycje i powszechnie uznawany dorobek ruchu stowarzyszeniowego (...)”.
Ustawa - Prawo o stowarzyszeniach reguluje podstawowe zasady i reguły tworzenia i prowadzenia działalności przez stowarzyszenia, czyli organizacje społeczne o określonych w przedmiotowej ustawie cechach. Ma ona zatem ogólny i bardzo szeroki zakres obowiązywania. Ustawodawca wyłączył jednak w drodze przepisu art. 7 z jej zakresu (podmiotowego) następujące podmioty:
Organizacje społeczne działające na podstawie odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych, których Rzeczpospolita jest stroną. Do takich organizacji można zaliczyć m.in. Polski Czerwony Krzyż działający na podstawie ustawy z 16 listopada 1964 roku, cechy i izby rzemieślnicze oraz szereg innych podmiotów zrzeszających działających w sferze gospodarczej.
Kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne.
Organizacje religijne, których sytuacja prawna jest uregulowana ustawami o stosunku państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych, działające w obrębie tych kościołów i związków.
Partie polityczne.
W stosunku do tych podmiotów ustawodawca wydaje odrębne regulacje, co podyktowane jest ich szczególnym charakterem oraz doniosłą rolą, jaką pełnią w demokratycznym państwie prawnym.
Prawo o stowarzyszeniach ma charakter regulacji generalnej, nawiązującej bezpośrednio do art. 12 i art. 58 Konstytucji, co potwierdza przepis art. 7 ust. 2, zgodnie z którym do określonych organizacji w sprawach nie uregulowanych odrębnie stosuje się przepisy UPS. Dlatego też regulacje wynikające z ustaw szczególnych (regulujących kwestie konkretnych stowarzyszeń) mają charakter swoistych odstępstw i wyjątków wobec przepisów UPS.
Przedmiot ustawy określony jest w art. 1 ust. 1 „Obywatele polscy realizują prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami Konstytucji oraz porządkiem prawnym określonym w ustawach”. Prawo o stowarzyszeniach w art. 1 ust. 2 stanowi, że prawo zrzeszania się może być ograniczone jedynie w akcie prawnym rangi ustawowej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia interesów bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo ochrony praw i wolności innych osób.
Ustawa ta określa również definicję legalną stowarzyszenia (art.2 ust. 1 w zw. z art. 2 ust. 2 i 3). Zgodnie z literą UPS stowarzyszenie jest dobrowolnym, trwałym i samorządnym zrzeszeniem o celach niezarobkowych, które samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności, opierając ją na pracy społecznej członków.
Prawo o stowarzyszeniach w art. 3 określa podmiotowy zakres wolności zrzeszania się. Generalnie prawo to przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych oraz nie pozbawionym praw publicznych. UPS stwarza również możliwość przynależności do tego typu zrzeszeń osobom małoletnim i cudzoziemcom oraz zasady i warunki ich funkcjonowania w takich stowarzyszeniach. Ustawa określa także zasady tworzenia i funkcjonowania na terytorium RP stowarzyszeń międzynarodowych (art. 5).
Ustawa z 1989 r. wyodrębnia dwa główne rodzaje stowarzyszeń: stowarzyszenia oraz stowarzyszenia zwykłe. Stowarzyszenia, które podlegają rejestracji w KRS nazywa się czasami stowarzyszeniami rejestrowymi.
Stowarzyszenie (potocznie stowarzyszenie rejestrowe) posiada osobowość prawną, może zakładać terenowe jednostki organizacyjne, łączyć się w związki stowarzyszeń, przyjmować w poczet swych członków osoby prawne oraz korzystać z ofiarności publicznej i przyjmować dotacje od organów władzy państwowej i innych instytucji.
Kwestię zakładania tego typu stowarzyszeń reguluje rozdział 2 „Tworzenie stowarzyszeń” ustawy - Prawo o stowarzyszeniach. Zgodnie z art. 9 tej ustawy, do założenia stowarzyszenia niezbędne jest uchwalenie statutu i wybranie komitetu założycielskiego przez co najmniej 15 osób. UPS określa również elementy konstytutywne statutu stowarzyszenia (art. 10) i jego władze - walne zebranie członków, zarząd i organ kontroli wewnętrznej (art.11).
Do finalnego utworzenia stowarzyszenia ustawa Prawo Stowarzyszeń wymaga jego zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym - i o ile kwestie KRS określone są w odrębnej ustawie, to procedura rejestracyjna jest przedmiotem regulacji UPS (art. 13 - art. 21). Prawo o stowarzyszeniach (art. 22) przewiduje również możliwość łączenia się stowarzyszeń w ich związki - taki związek mogą założyć co najmniej 3 stowarzyszenia - które podlegają rygorom komentowanej ustawy.
W rozdziale 3 ustawy uregulowany został szczegółowo problem nadzoru terytorialnego nad stowarzyszeniami, o którym wspomina już art. 8 ust. 5 ustawy (artykuł ten wskazuje organy nadzoru - wojewodę w odniesieniu do stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego oraz starostę w odniesieniu do innych stowarzyszeń).
Przepisy dotyczące nadzoru określają w szczególności uprawnienia organów nadzorczych w stosunku do „podległych” im stowarzyszeń oraz sankcje karne mogące być nałożone na zrzeszenia, gdy te nie stosują się do żądań organów nadzorczych (art. 26). W rozdziale tym uregulowane zostały uprawnienia władcze sądu w stosunku do stowarzyszeń (art.29). W rozdziale tym przewidziano również możliwość wprowadzenia do stowarzyszenia zarządu kuratorskiego, gdy statutowy zarząd utracił zdolność podejmowania działań prawnych.
W rozdziale 4 znalazły się przepisy dotyczące majątku stowarzyszenia. Zgodnie z art. 33 majątek ten powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz ofiarności publicznej. UPS dopuszcza również możność prowadzenia przez tego typu zrzeszenia działalności gospodarczej, z której zyski przeznaczane mogą być tylko i wyłącznie na działalność statutową stowarzyszenia. UPS nie wyklucza również możliwości otrzymywania przez stowarzyszenia państwowych dotacji.
Ustawa - Prawo o stowarzyszeniach obok stowarzyszeń zajmuje się również kwestią tzw. stowarzyszeń zwykłych, którym poświęcony jest rozdział 6 ustawy. Ta forma stowarzyszenia ma charakter uproszczony. Nie posiada ono osobowości prawnej (choć z mocy ustawy ma zdolność prawną), a do jego założenia wystarczy działanie jedynie trzech osób, które muszą uchwalić regulamin (a więc nie statut) oraz przedstawiciela reprezentującego dane stowarzyszenie.
To stowarzyszenie, w przeciwieństwie do właściwego stowarzyszenia, nie podlega obowiązkowi rejestracji w KRS. Jednakże fakt założenia tego typu zrzeszenia musi być zgłoszony na piśmie organowi nadzorującemu właściwemu miejscowo (który ustalany jest na podstawie art. 8 ust. 5 ustawy). Zakaz działalności tego typu stowarzyszeń może wydać tylko i wyłącznie sąd rejestrowy na wniosek prokuratora lub organu nadzorującego, jeżeli nie spełnione zostały wymogi określone w art. 16 UPS.
W przepisie artykułu 42 określone zostały czynności, których stowarzyszenie zwykłe nie może podjąć - a mianowicie chodzi tutaj o powoływanie terenowych jednostek organizacyjnych, łączenie się w związki stowarzyszeń, zrzeszanie osób prawnych, prowadzenie działalności gospodarczej, przyjmowanie spadków, darowizn i zapisów oraz otrzymywanie dotacji czy korzystanie z ofiarności publicznej. Takie stowarzyszenie winno utrzymywać się jedynie ze składek członkowskich.
Przepisy ustawy - Prawo o stowarzyszeniach są niewątpliwie gwarancją (z jednej strony) i narzędziem (z drugiej strony) realizacji jednej z podstawowych wolności, nie tylko obywatela, ale i człowieka, zrzeszania się dla osiągnięcia czy wspierania określonych celów - przede wszystkim społecznych.
Jest ona realizacją tej wolności, która gwarantowana jest nie tylko przez polską Ustawę Zasadniczą z 1997 roku, ale i szereg umów międzynarodowych, których stroną jest Polska (chodzi tutaj przede wszystkim o Powszechną Deklarację Praw Człowieka oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych).
Stanowi ona (w sensie materialnym, a nie formalnym) wyznacznik demokracji, wolności oraz poszanowania podstawowych praw jednostki - wartości te mają charakter uniwersalny i są zarazem wyznacznikiem poziomu cywilizacyjnego, na którym znajduje się państwo. Wszystkie nowoczesne i praworządne państwa XXI wieku bez nich nie mogą się obyć ani z nich zrezygnować bez narażenia się opinii światowej - wyznaczają one markę danego państwa na scenie międzynarodowej. Na nich opiera się także funkcjonowanie Unii Europejskiej (art. 6 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską) jako takiej oraz wszystkich państw w niej uczestniczących.
2