We wstępie Tatarkiewicz przyprzywołuje dialog Kartezjusza Inquisitio per lumen naturale, w którym trzy postaci: Polyander [doświadczony], Eudoksus [prostacki] i Epistemon [uczony] toczą spór o bezwzględność dobra.

Taki jest też temat działa Tatarkiewicza.

RELATYWIZM

Cechy

Względne

odpowiadają stosunkowi przedmiotu do innego przedmiotu

np. dalekość

Bezwzględne

nie-względne; którym nie odpowiada żadna relacja

Typ relatywizmu	Co jest względne?
powszechny logiczny etyczny / aksjologiczny	każda cecha prawdziwość i fałszywość dobro i zło

Uproszczona teza relatywizmu etycznego:

Dobro i zło są cechami względnymi.

• Nie ma przedmiotów zawsze dobrych albo zawsze złych. Każdy przedmiot dobry może być zarazem zły.

Dobro jest nie tylko moralne, ale też użytkowe i estetyczne. W szerokim znaczeniu dobro oznacza „wartość dodatnią”, natomiast zło - „wartość ujemną”.

Tu pojawia się problem metodologiczny - nie powinniśmy używać pojęć, które nie są wyraźnie zdefiniowane. Dobro jest cechą prostą, która nie ulega podziałowi, można co najwyżej doprecyzować pojęcie. Jednakże nie można mówić o wartościach bez użycia pojęcia dobra.

Dobro i zło są stosunkami jednej rzeczy do drugiej [a nie bezwzględnymi cechami]:

Stosunek „dla”

Dla istoty czującej I przedmiot P jest dobry albo zły.

Nie ma przedmiotów dobrych, które by nie były dobre dla kogoś.

Dobro moralne utożsamiane przez Greków z zacnością.

WARIANTY

a) przedmiot P jest dobry dla dowolnej osoby

b) przedmiot P jest dobry dla określonej osoby, np. Boga, mędrca, przeciętnego człowieka itd.

Stosunek „do”

Do osiągnięcia stanu rzeczy S przedmiot P jest najskuteczniejszym/najlepszym środkiem.

Dobry = dobry do czegoś.

Dobro utożsamiane przez Greków z użytecznością.

WARIANTY

a) przedmiot P jest dobry do czegokolwiek

b) przedmiot P jest dobry do określonego celu

Z czym nie należy mylić relatywizmu	i dlaczego? [czemu to drugie nie jest relatywizmem]
fakt niezgodności sądów etycznych wypowiadanych przez różne osoby
teza, że względna jest prawdziwość zdań o dobru i złu	Prawdziwość jest zależna od kontekstu wypowiadanych zdań.
Relatywizmem logicznym częściowym [częściowym ze względu na to, iż tylko w zakresie zdań etycznych prawdziwość zdań ma być względna]	Relatywizm ten nie rozróżnia zdań względnie prawdziwych od zdań dopuszczających wyjątki
Teoria „przedmiot jest dobry lub zły tylko w porównaniu z innym przedmiotem” przedmiot P jest dobry w porównaniu z dobrym przedmiotem P1, o ile jest doń podobny. P1 to wzór dobra. przedmiot P jest dobry w porównaniu z przedmiotem P1, który jest obojętny lub zły, o ile jest od niego lepszy. P1 jest miernikiem dobra.	wzór P1 nie podlega porównaniu z czymkolwiek porównanie nie jest cechą względności, ale środkiem do stwierdzania dobra przedmiotu P nie ma przedmiotów dobrych i złych, ale przedmioty lepsze i gorsze nie ma cech dobra i zła, a zgodnie z relatywizmem są, tyle że względne
Teoria „każdy przedmiot, który ma cechy dobre, ma też cechy złe”, a zatem nie ma przedmiotów wyłącznie dobrych (doskonałych)	zmieszanie cech nie oznacza, że są one względne relatywizm nie wyklucza, że istnieją przedmioty dobre dla wszystkich/do wszystkiego
Teoria „każdy przedmiot dobry jest zły” lub „dobro jest złem” - dobro i zło nie są traktowane dosłownie, chodzi raczej o pozory/zamiar dobra	podobieństwo sformułowań z relatywizmem powoduje mieszanie tych dwóch relatywizm nie wyklucza, że są przedmioty dobre lub złe dla wszystkich / do wszystkiego
Sceptyzm etyczny	- dla sceptyzmu twierdzenia, że dobro i zło są względne oraz że są bezwzględne mają równą wartość, jako że oba są wątpliwe
Subiektywizm	dobro i zło są cechami subiektywnymi [a nie względnymi] dobro jest zależne od kogoś [a nie jest dobrem dla kogoś]

SUBIEKTYWIZM

Cechy

subiektywne

posiadanie jej przez jakiś przedmiot zależne jest od podmiotu

obiektywne

• nie-subiektywne

• posiadanie jej przez jakiś przedmiot nie jest zależne od podmiotu

Umysł ludzki skłonny jest do uznawania cech za obiektywne. Teoretycy jednakże odnajdują cechy subiektywne.

Typ subiektywizmu	Co jest subiektywne?
powszechny logiczny etyczny / aksjologiczny	każda cecha prawdziwość i fałszywość dobro i zło

Teza subiektywizmu etycznego:

Jeśli przedmiot posiada cechę dobra lub cechę zła, to posiada ją w zależności od jakiegoś przedmiotu.

• żaden przedmiot nie jest za natury dobry albo zły

• tylko podmioty nadają cechy dobra i zła przedmiotom

Związek między relatywizmem etycznym a subiektywizmem etycznym

• silny związek psychologiczny - prawie zawsze wyznawane łącznie

• brak związku logicznego związku : cecha względna może być obiektywna, a cecha subiektywna może być bezwzględna.

• mają wspólną konsekwencję -> dobro jest niestałe - przedmiot dobry, nie uległszy zmianie, może przestać być dobre

• teoria mająca za podstawę niestałość dobra można nazwać mutabilizmem etycznym

• przeciwnicy relatywizmu i subiektywizmu wykazywali, że dobro jest niezmienne

Typy subiektywizmu ze względu na pojmowanie zależności dobra i zła:

1. Dobro i zło jest zależne od podmiotu, który może być różny od podmiotu wydającego sąd o dobru i złu = konwencjonalizm / dekretalizm [nazwa proponowana przez Tatarkiewicza]

• pochodzenie z aktu jednoosobowego, rozkazującego

• starożytna wersja subiektywizmu - Grecy przeciwstawiają temu, co „z natury”, to co z ustanowienia, z prawa.

2. Dobro i zło jest zależne od podmiotu, który wydaje sąd o dobru i złu = subiektywizm

• źródło w organizacji psychicznej czy fizycznej

• najbardziej nowoczesna forma subiektywizmu

Jak powstała umowa, która nadała pewnym przedmiotom wartość dodatnią, a innym - ujemną:

1. Starożytność - umowa nie została zawarta dlatego, że odpowiada interesom wszystkich umawiających się stron, lecz z układem narzuconym przemocą.

2. Średniowiecze - subiektywizm teologiczny : dobre jest to, co nakazał Bóg. Miłość Boga jest z natury czymś obojętnym i jest dobrem dlatego, że Bóg ją nakazuje. Nie ma dobra „z natury”.

Wiąże się to z podnoszeniem potęgi Boga poprzez obniżenie stworzenia, któremu nie nadaje się wartości.

3. Nowożytność - mówią często o umowie społecznej, która jednakże nie jest etyczna. Nie tłumaczy dlaczego coś jest dobre, a coś złe. Nowożytni teoretycy mają poglądy na dobro niezależne od genezy ustroju społecznego i politycznego.

• wartości etyczne są pierwotniejsze od umowy społecznej, bo przysługują przedmiotom „z natury”, np. Rousseau.

• wartości etyczne są późniejsze od umowy społecznej - zostały ustalone przez rozkaz, np. Hobbes.

Póżniej: umowa nie ma charakteru faktu historycznego, ale jest nieczasową i niefaktyczną legitymacją faktycznego stanu rzeczy. Umowa staje się racją tego stanu rzeczy.

• Istnieje też konwencjonalizm etyczny w nowej formie: dobre jest to, co rozkazał mający moc rozkazywania.

4. Mottekallemini [ortodoksi arabscy] - Bóg swoją mocą trzyma atomy w łączności przestrzennej i czasowej. Przedmioty nie mają wartości dobra i zła, żeby Bóg nie musiał się z nią liczyć i mógł te cechy sam nadawać.

Pogląd ten miał zwolenników na zachodzie:

• Tertulian,

• Jan Szydłowski,

• Kartezjusz - istoty rzeczy i prawdy matematyczne są niezmienne i niezależne od Boga tylko dlatego, że on tak chciał. Pewne przedmioty są dobre, a inne złe, bo Bóg tak chciał.

5. Współczesność: konwencjonalizm i dekretalizm należą do rzadkości.

Panuje subiektywizm w węższym znaczeniu: bez czyichkolwiek aktów woli, nakazów, zakazów przedmiot, który ze swej natury nie jest dobry ani zły, staje się dobry albo zły dzięki samej naturze podmiotu.

Typy zależności od podmiotu + teza:

• od uczuć podmiotu : Dobre jest to, co odpowiada uczuciom podmiotu.

• od potrzeb woli podmiotu: Dobre jest to, co odpowiada pragnieniom podmiotu (Dobre jest to, czego potrzebujemy)

• od sądu podmiotu: Dobre jest to, co uważamy za dobre.

Podział subiektywizmów ze względu na podmiot:

• świadoma jednostka -> subiektywizm indywidualistyczny

• zbiór świadomych jednostek -> subiektywizm uniwersalistyczny

• przeważająca liczna świadomych jednostek -> subiektywizm majorystyczny (to, co większość uważa za dobre, jest dobre)

Subiektywiści nie wychodzą poza sferę ludzi, bo:

• tylko ludzie wydają sądy o wartości albo

• o sądach innych jednostek nic nie możemy wiedzieć

Z czym nie należy mylić subiektywizmu	i dlaczego?
Teoria „ wydawanie sądów o dobru i złu jest uwarunkowane subiektywnie” lub „warunkiem wydawania sądów o dobru i złu jest zachodzenie w psychice pewnych stanów względem przedmiotu sądzonego”	subiektywne jest wydawanie sądów o dobru i złu, a nie posiadanie tych cech przez rozpatrywany przedmiot.
Twierdzenie, że żaden przedmiot fizyczny nie jest ani dobry ani zły, lecz dobre i złe są wyłącznie przedmioty psychiczne, jak charaktery, przeżycia, aspiracje itp.	Istnienie przedmiotu dobrego lub złego jest zależne od podmiotu. Natomiast w subiektywizmie nadanie cechy dobra i zła jest zależne od podmiotu.
Teoria subiektywnych kryteriów etycznych - „to, co jest dobrem, ludzie uważają za dobro”.	Podaje subiektywne kryterium dobra, ale nie twierdzi, że dobro jest subiektywne.
Nominalizm etyczny	Mają wspólną tezę negatywną, że żadne przedmioty nie są „z natury” złe albo dobre. Dalej jednakże nominalizm twierdzi, iż nie ma przedmiotów dobrych i złych, bo nie można ich dobrymi albo złymi zrobić. „Dobro” i „zło” mają funkcję wykrzykników i wyrażają stan podmiotu. Podmiot może jedynie nazwać przedmiot dobrym albo złym.

---