Okólski “Demografia”
1. SIATKA LEXISA
Podstawowy graficzny instrument analizy zjawisk demograficznych obserwowanych w OKREŚLONEJ POPULACJI (lub subpopulacji) w danym PRZEDZIALE CZASU oraz zjawisk obserwowanych w określonej kohorcie.
Graficzne przedstawienie:
Zbiór jednakowo od siebie oddalonych prostych prostopadłych na osiach współrzędnych - linii wieku i linii obserwacji. Oś rzędnych (x) (pionowa) - rzeczywiste zaawansowanie (wiek) danego zjawiska demograficznego (lata życia, długość stażu małżeńskiego itp.). Oś odciętych (t) (pozioma) - czas kalendarzowy, w jakim obserwuje się stan tego zjawiska.
Umożliwia śledzenie losów danych kohort, porównywanie ich zachowań oraz określanie wpływu ich zróżnicowania na intensywność zjawisk demograficznych mierzonych w określonych przedziałach czasu. Służą temu proste wyprowadzone pod kątem 45 stopni do osi (t) zwane liniami życia. Punkty na tych liniach to zdarzenia demograficzne, które dotyczyły osoby w danym wieku (współrzędna na osi x), wystąpiły w określonym momencie (współrzędna na osi t) i zarazem należały do określonej kohorty (punkt początkowy danej linii życia). Początek określonego zjawiska demograficznego w odniesieniu do danej osoby znajduje się w punkcie przecięcia linii życia (tej pod kątem 45 stopni) z osią odciętych (poziomą osią t).
Konstruowane czworoboki za pomocą linii życia, wieku i obserwacji odzwierciedlają zbiorowości zdarzeń demograficznych w jednostce czasu kalendarzowego (trzy rodzaje zbiorowości zdarzeń demograficznych).
2. MIGRACJE
MIGRACJE - wędrówki, ruch mechaniczny ludności, element i podstawowa forma mobilności przestrzennej. Przemieszczenia terytorialne związane ze względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania, czyli na czas nie krótszy niż z góry ustalony (w różnych krajach są to zazwyczaj 3 miesiące, w Polsce - 2).
Są to złożone wieloetapowe procesy podlegające zmianom w czasie.
PODZIAŁ MIGRACJI wg
Rodzaju lub administracyjnego statusu jednostki terytorialnej lub osiedleńczej, czyli miasto-wieś, wewnętrzne-zagraniczne, wewnątrzregionalne-międzyregionalne
Długości przebywania w nowym miejscu, czyli krótko- lub długookresowe
Statusu prawnego, czyli legalne-nieudokumentowane
Jednostki terytorialnej obserwacji migracji, czyli odpływ-napływ
Stopnia dobrowolności, czyli dobrowolne-przymusowe
Podstawowego motywu, czyli osiedleńcze, pracownicze, rodzinne, uchodźcze itp.
Migracje międzynarodowe (zagraniczne): emigracja i imigracja - zagraniczny odpływ/napływ o charakterze długookresowym (np. pobyt w kraju przez min. Rok) lub osiedleńczym.
DWOISTY CHARAKTER MIGRACJI
1. Ciągły ruch ludzi w przestrzeni społeczno-geograficznej
2. Prowadzą do nierównomiernego w skali terytorialnej kumulowania się bądź ubytku ludności
Stąd:
1. Analiza strumieni migracyjnych - odpływ ze wsi do miast, powrotny napływ z zagranicy itd. W jednostce czasu - chodzi o liczby
Migracja netto - salda migracji - różnica między wielkością napływu a odpływu
Ruchliwość ludności - obrót migracyjny - suma wielkości napływu i odpływu
2. Analiza zasobu (stanu) migrantów - osób, które w danym momencie zamieszkiwały w określonej jednostce terytorialnej i nie urodziły się w niej lub napłynęły do niej w określonym czasie.
ZNACZENIE MIGRACJI
Komponent zmian demograficznych
Forma adaptacji społeczno-ekonomicznej jednostek (odpowiedź na zmieniające się nierównowagi w otoczeniu, w którym żyją)
Zwykłe zjawiska tworzące przebieg życia, które troszkę odzwierciedlają nierównowagi środowiskowe i są efektem codziennych doświadczeń jednostek przechodzących kolejne fazy cyklu życia
Przejaw zachowań racjonalnych mających na celu maksymalizację dobrobytu społeczno-ekonomicznego jednostki
HISTORIA MIGRACJI
W czasach przedkapitalistycznych charakter zbiorowy, cykliczność migracji, silnie związane z czynnikami przyrodniczymi - unikanie klęski nieurodzaju, lecz także zniewolenia, prześladowań, eksterminacji przez inne grupy, dążenia do zdobycia panowania nad innymi grupami i ich terytorium.
WSPÓŁCZESNE MIGRACJE
Początki: migracja ze wsi do miast w zachodniej Europie pod wpływem industrializacji i urbanizacji oraz przejścia demograficznego. Rozprzestrzeniło się na całą Europę i na inne kontynenty, zbiegło się z kolonizacją i zaludnieniem dziewiczych obszarów kuli ziemskiej (Ameryka, Syberia), z reguły indywidualne wędrówki. ok.. roku 1800 ok. 3% populacji światowej mieszkało w miastach.
Międzynarodowe przepływy ludności o charakterze osiedleńczym - do II WŚ głównie mieszkańcu Europy przenosili się na inne kontynenty. W wieku XX nasiliły się migracje pod wpływem zaburzeń politycznych - migracje uchodźców - wysiedlenia i przesiedlenia na tle narodowym, etnicznym. Najpierw w pd-wsch Europie (wojna bałkańska), okres międzywojenny itd. Także międzynarodowe migracje pracownicze (wyjazdy do pracy za granicę, tu już chyba każdy wie ocb).
3. POLITYKA LUDNOŚCIOWA
Polityka ludnościowa - zagadnienia dot. Postawy państwa i jego oddziaływania na zjawiska związane z liczbą i wzrostem ludności, rzadziej jej cechami strukturalnymi. Dąży się do zrównoważenia zasobów ludnościowych poszczególnych państw z ich potencjałem materialnym, finansowym i technologicznym. Chodzi tu o kontrolę wzrostu demograficznego - programy planowania rodziny, regulacja urodzeń.
Należy sformułować cele tej polityki, następnie te cele porównać ze stanem rzeczywistym zjawisk demograficznych. To pozwoli na określenie, czy polityka ma być pasywna czy aktywna (wymagająca podjęcia działań). Należy ocenić, czy planowane zadania są wykonalne, a jeśli tak, to za pomocą jakich instrumentów i za jaką cenę.
Osłabienie tempa wzrostu demograficznego można osiągnąć poprzez obniżenie rozrodczości lub osłabienie imigracji netto/wzmocnienie emigracji netto.
Polityka ludnościowa stanowi złożony przedmiot analityczny i praktyczny. Najsilniej związana jest z polityką socjalną.
PODSUMOWUJĄC: polityka ludnościowa polega na celowym oddziaływaniu bądź braku oddziaływania państwa na zasoby, struktury lub procesy demograficzne. Cel tej polityki jest zazwyczaj zintegrowany z celami innych polityk państwa bądź podporządkowany którejś z nich (nadrzędny wobec którejś z nich). Istotą celu polityki ludnościowej jest osiągnięcie pożądanego stanu danego zjawiska.
Podjęcie polityki ludnościowej ma sens jedynie, gdy jest ona skuteczna. Większość czynników ograniczających jej skuteczność nie zależy od wiedzy demograficznej (zmienność preferencji politycznych, zmiany dostępności zasobów itd.). Stosuje się dwie grupy instrumentów: bezpośrednie (normy, najczęściej prawne, zakazujące bądź nakazujące określone zachowania) lub pośrednie (pewne bodźce - gratyfikacje finansowe, rzeczowe, symboliczne - zachęcające bądź zniechęcające do pewnych zachowań oraz instrumenty zmian strukturalnych, np. w oświacie). Długotrwała praktyka polityki ludnościowej w wielu krajach dowodzi, że jej skuteczność jest niska.
4. PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE
Historyczny proces zmian -> reprodukcji ludności związany z modernizacją społeczeństw. Koncepcja reprodukcji ludności, wg której zachowania reprodukcyjne adaptują się względem środowiska: niemożność kontrolowania środowiska wymuszała najwyższą fizjologicznie rozrodczość (nadmiar ludności w stosunku do wydolności np. żywieniowej, był usuwany poprzez katastrofy umieralności - z głodu, choroby zakaźne itd.). W społeczeństwach, które nauczyły się kontrolować środowisko (takie, które przeszły przejście) nie spotyka się katastrof umieralności, więc zachowanie równowagi wymaga dostosowania rozrodczości do znacznie mniejszej umieralności.
Radykalne obniżenie współczynnika urodzeń i zgonów
Początkowo systematyczny wzrost współczynnika przyrostu naturalnego ludności, następnie jego systematyczny spadek
Trwa od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu lat
W tym czasie następuje kilkakrotne powiększenie się liczby ludności
Oznacza więc ZASTĘPOWANIE dawnego, tradycyjnego sposobu odtwarzania liczby ludności przez nowy sposób, który cechują niskie, lecz względnie stabilne w czasie wartości miar: rozrodczości, umieralności.
Przyrost naturalny zarówno przed przejściem jak i po przejściu jest bliski zera, odmiennie kształtują się tylko rozrodczość i umieralność
To jest zastąpienie tradycyjnej reprodukcji (rozrzutnej) reprodukcją nowoczesną (oszczędną)
Nowoczesna reprodukcja odtwarza “starą” ludność (Mało się rodzi, późno umiera, społ. Starzejące się)
Tradycyjna reprodukcja odtwarza “młodą” ludność (Dużo się rodzi, szybko umiera, społ. Młode)
5. NUKLEARYZACJA RODZINY?
Rodzina nuklearna = sami rodzice lub + ich nieletnie dzieci
Już Parsons uznawał to za tendencję nowoczesnego społeczeństwa
Davis zauważył związek ewolucji form rodziny z silnym spadkiem liczby potomstwa
Nuklearyzacja
Proces usamodzielniania się generacji potomnych w wyniku tworzenia przez ich członków własnych, samodzielnych gospodarstw domowych w coraz młodszym wieku.
Odchodzenie od typu rodziny tradycyjnej do nowoczesnej
Rozpad skomplikowanego zbioru powiązań w licznej rodzinie, wyłanianie się więzi między niewielką liczbą członków
Krystyna Slany, Socjo-demograficzne aspekty “syndromu opóźniania” i jego konsekwencje dla polityki społecznej
DEMOGRAFICZNE ASPEKTY “SYNDROMU OPÓŹNIANIA”
W Polsce obserwuje się zmiany w typach rodzin - przechodzenie od homogenicznego do heterogenicznego modelu rodziny
Wzrost liczby rodzin monoparentalnych, głównie matek z dziećmi
Spadek liczby małżeństw z dziećmi
Formalne pojawienie się rodzin-partnerów
Zawieranie małżeństw
Zaburzenia w procesie zawiązywania małżeństw, zmniejszanie skłonności do ich zawierania
Tempo spadku zawieranych małżeństw w latach 1990-2004 wyniosło 24%
W 2001 po raz pierwszy od zakończenia wojny liczba zawartych małżeństw spadła poniżej 200 000; w roku 2004 była jeszcze niższa
Przyczyna: spadek intensywności formowania małżeństw w wieku 20-29 lat. W 2004 34% mężczyzn zawarło związek małżeński przed 24, w 1990 54%; dla kobiet: 56% i 74%. Średni wiek zawierania małżeństw szybko się podnosi, w 2004 wyniósł dla mężczyzn 26,7 lat, dla kobiet 24,7.
Liczba urodzeń spada dramatycznie mimo wyżu z lat 70 i baby boomu początku lat 80. W roku 1990 liczba urodzeń - niemal 550 000, w 2004 - 356 100 (spadek o 36%).
Przeciętna Polka rodzi 1,23 dziecka (współczynnik TFR), w 1990 to było 2,04.
Obniżenie płodności wynika ze zmian wzorca płodności
Spadek natężenia urodzeń przez kobiety we wszystkich grupach wiekowych
Zróżnicowana dynamika spadku płodności w różnych grupach wieku
Wyrównywanie się współczynników płodności w grupach wieku o najwyższej płodności tj. 20-24 i 25-29
Wzrost udziału grup wieku 25-29 i 30-34 w wartości współczynnika dzietności ogólnej
W 1990 co 16 dziecko było bękartem, w 2004 co 6 -> wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich - w 2004 17,1%, w wielkich miastach ponad 21%; w 1990 6,2% -> życie w związkach kohabitacyjnych. Zaobserwowano wzrost odsetka panien i kawalerów, ale mogą pozostawać w kohabitacie, nie muszą być singlami.
Paradoks: badania socjologiczne wskazują, że wartości rodzinne i posiadanie dzieci są niezwykle ważne dla Polaków, badania demograficzne ukazują, że deklaracje Polaków są niezrealizowane. Funkcje i struktura rodziny muszą być spójne z wymogami społeczeństwa - kapitalizm spowodował wzrost nierówności społecznych i masowe bezrobocie, które powoduje kryzys małżeńskości, prokreacji i opóźnienie wchodzenia w dorosłość.
SPOŁECZNE ASPEKTY “SYNDROMU OPÓŹNIANIA”
Dotyczy młodych ludzi:
Opóźnianie zawierania małżeństw, do momentu zawarcia małżeństwa alternatywne formy życia - kohabitacja, single life
Opóźnianie zadań prokreacyjnych
Wydłużanie edukacji i zależności od rodziców
Jest to wynik zinstytucjonalizowanej indywidualizacji lub wymóg refleksyjnej ponowoczesnej tożsamości zorientowanej na racjonalne, indywidualistyczne wybory PRZECIWSTAWNE społeczeństwom tradycyjnym. To nowe, masowe zjawisko, konsekwencją opóźnianie wejścia w społeczną dorosłość (podejmowanie pracy i stabilizacja życia małżeńsko-rodzinnego).
Etapy osiągania niezależności, dorosłości:
Zdobywanie wykształcenia
Szukanie pracy
Niezależność od rodziny pochodzenia i posiadanie własnego mieszkania
Każdy z tych etapów powinien być zakończony przez parę młodych ludzi, zanim podejmą decyzję o stabilnym związku. Potem pojawiają się decyzje co do celów prokreacyjnych.
Syndrom opóźniania wywiera negatywny efekt zwrotny na decyzje i zachowania prokreacyjne oraz załamanie systemu zabezpieczeń społecznych opartych na transferze międzygeneracyjnym (emerytury itd.).
Odkładanie decyzji o posiadaniu dzieci prowadzi do bezdzietności bądź zmniejszania planowanej ich liczby. Niewypełnianie zadań prokreacyjnych może w późniejszym wieku powodować problemy zdrowotne i problem praca-wychowanie dzieci. Odnotowuje się wzrost świadomości kosztów posiadania dzieci. Przemiany prokreacyjne to świadectwo racjonalizacji zachowań rodziców - mała rodzina, ale silna (ekonomicznie i emocjonalnie).
Negatywne konsekwencje długiej zależności dzieci od rodziców:
Obniża poziom dzietności par
Utrwala zależność psychiczną i ekonomiczną od rodziców (zjawisko nieudacznictwa i kalectwa społecznego, jak maminsynki)
Spowalnia proces demokratyzacji stosunków wewnątrzrodzinnych, który zniechęca kobiety do posiadania dzieci
Opóźnia wychodzenie na rynek pracy
Polityka społeczna walcząca z syndromem:
Pomoc młodym ludziom w przejściu w dorosłość i tworzeniu rodzin
Obligowanie ich do wkładu ekonomicznego przez wcześniejsze wejście na rynek pracy
Skracanie czasu edukacji na poziomie uniwersyteckim (stąd rozdział na licencjat i magisterium miast jednolitych magisterskich)
Niezachęcanie młodych ludzi do zakupu domu/mieszkania, dawanie dopłat na wynajem
WYZWANIA POLITYKI WOBEC RODZINY
Pytania polityki rodzinnej
Dziecko i rodzina = dobro prywatne czy państwowe?
Przeznaczać kasę państwową na rodzinę czy zabezpieczenia społeczne (emerytury)?
Jak walczyć z syndromem opóźniania?
Czy odróżniać politykę pronatalistyczną (rozmnażajcie się, ludzie, damy wam tysiaka becikowego!) od polityki rodzinnej (systemowa pomoc rodzinie w perspektywie długoczasowej)?
Jakie są efekty polityki rodzinnej uniwersalistycznej (wszystkim pomagamy) a jakie polityki selektywnej (tylko biednym rodzinom)?
Modele polityki rodzinnej
Ekologicznej interwencji - skuteczny na poziomie mikrospołecznym - usługi wspierające rodzinę, instytucje opieki dziennej i całodobowej dla niemowląt i dzieci - kluby młodzieżowe, Siemacha itd.
Ekonomicznej interwencji - poziom mikro i makro - instrumenty ekonomiczne, tj. dotacje materialne dla rodzin, zapobieganie biedzie itd.
Prawnego statusu polityki - wyrażany explicite/implicite w danym państwie - określenie danego stanowiska państwa - np. wspieranie rodziny, polityka zatrudnienia przyjazna kobietom z dziećmi itd.
Zorientowany na działania aktywizujące jednostki - waga wewnętrznych zasobów jednostki służących do rozwiązywania jej problemów w życiu rodzinnym