Postpedagogika

Głównymi przedstawicielami postpedagogiki są przede wszystkim H. Kupffer¹⁰¹ (nr. 1924), niemiecki pedagog, który wpro­wadził do pedagogiki termin antypedagogika, H. von Schoenebeck¹⁰² (ur. 1947), filozof i pedagog niemiecki, E. von Braunmuhl¹⁰³ (ur. 1940), mieszkający w Wiesbaden niezależny publicysta oraz A. Miller¹⁰⁴ (ur. 1923), szwajcarska psychoanalityk i pedagog. Do głównych idei an-typedagogicznych należą następujące postulaty:

• Należy zanegować tradycję praktyki wychowawczej (np. opresja, manipulacja, depersonalizacja, dominacja rywalizacji antagoni-stycznej).

• Należy zanegować zinstytucjonalizowany system kształcenia, ja­ko źródło dehumanizacji stosunków międzyludzkich. Należy zanegować idee i funkcje wychowania jako takiego.

• Negacja pedagogicznych teorii, ich podstaw i rozwoju¹⁰⁵.

• Podmiotowość dziecka (das Menschenkind) nie jest punktem doj­ścia, ale punktem wyjścia w stosunkach międzyludzkich.

• Nie da się udowodnić, która z funkcjonujących teorii wychowania czy socjalizacji jest prawdziwa lub fałszywa.

• Należy całkowicie zrezygnować z roszczeń wychowywania in­nych na rzecz wzajemnych interakcji, czyli wspierania (Beziehung statt Erziehung).

• Nie można kierować się patriarchalną zasadą: Ja wiem lepie], niż Ty, co dla Ciebie jest dobre!¹⁰⁶

Pedagogika analityczno-krytyczna \ -V

Za głównego popularyzatora podejścia analityczno-krytycz-nego wychowania uważa się M. Foucaulta¹⁰⁷ (1926-1984), francuskie­go filozofa, historyka idei. Zakwestionował on przede wszystkim podstawowe w filozofii pojęcia, jak prawda, wiedza czy historia. Afirmował wszelkie centralne siły jedności i ciągłości w dziejach kultury społeczeństw. Centralnym pojęciem koncepcji M. Foucaułta jest dyskurs rozumiany jako system wiedzy, koncepcji lub myśli, który jest ucieleśniony w praktykach społecznych, mających miejsce real­nym świecie. Dyskurs jest tym, co dostarcza człowiekowi schematu, wzoru myślenia. Stanowi on niepodzielną konfiguracje władzy -wiedzy i może być zarówno instrumentem, jak i skutkiem sprawo­wania władzy.¹⁰⁸ Do dystrybuq'i dyskursów w szczególny sposób przeznaczona jest szkoła, która wykorzystuje do tego celu różnego rodzaju techniki dyscyplinowania. Stosowanie ich możliwe jest dzię­ki skali kontroli (wywieranie subtelnego przymusu, działanie na po­ziomie czysto mechanicznym - na ruchy, gesty czy postawę), przed­miotowi kontroli (skuteczność ruchów, ich wzajemna harmonia), mo-dalności (nieprzerwany i nieustanny prymus, dotyczący przebiegu czynności)¹⁰⁹. Sprawowanie nadzoru jest skuteczniejsze i bardziej ekonomiczne niż karanie.

Pedagogika emancypacyjna

Jednym z czołowych przedstawicieli nurtu emancypacyjnego jest P. Freire¹¹⁰ (ur. 1921), brazylijski pedagog i historyk. Pojęcie pe­dagogiki emancypacyjnej spopularyzował K. Mollenhauer, ukazując cel takiego podejścia (rozpoznawanie warunków, uniemożliwiają­cych jednostce bycie podmiotem)¹¹¹. Pedagogika emancypacyjna opiera się o kilka ważnych postulatów:

• Należy sprzeciwiać się wychowaniu, kształtującego osobowość zzewnątrzsterowną, przystosowaną do normatywnych, ideolo­gicznych i politycznych żądań swoich władz państwowych.

• Emancypacja oznacza wyzwalanie się spod władzy społecznej w kierunku swobodnego wyrażania własnych potrzeb i praw¹¹².

• Nie ma pedagogiki „neutralnej" - istnieje tylko pedagogika uciśnio­nych, której celem jest walka o odzyskanie człowieczeństwa.

• Podstawą wszelkich form wychowania emancypacyjnego jest po­stawa autentycznej miłości wobec ludzi.

• Główną metodą wychowawczą jest dialog jako proces między­ludzki.

• Podstawową zasadą wychowawcza jest uczenie się w świecie, dla świata (a nie uczenie się o świecie)¹¹³.

Wychowanie do emancypacji polega na tworzeniu warunków do rozwijania przez człowieka takich cech, jak: godność, odwaga, asertywność, otwartość, itp.

Emancypacja wychowawcza oznacza uwolnienie wychowania:

• w wymiarze socjalizacyjno-inkulturacyjnym od nacisków ideologicznych,

• w wymiarze aksjologicznym - od formulowania celów i zadań wycho­wania przez władzę oświatową,

• w wymiarze poznawczym - od nacisku grup interesu,

• w wymiarze kulturowym - od tradycji i nieodwracalności ról spolecz-nych, od jednostronnej relacji synchroniczney'¹¹⁴.

Wychowanie emancypacyjne jest procesem uczenia się i do­świadczania bycia wolnym, który przez krytyczną negację przymusu

i ograniczenia prowadzi do racjonalnej wolności i świadomego po­stępowania¹¹⁵.

Pedagogika antyautorytarna

Najsłynniejszymi zwolennikami pedagogiki antyautorytarnej są A, 5. Neill¹¹⁶ (1883-1973), wybitny angielski pedagog i prekursor omawianego nurtu oraz B. Spock¹¹⁷ (1903-1998), amerykański pedia­tra. Główne przesłanki antyautorytarnej pedagogiki można przed­stawić następująco:

• Dziecko jest z natury dobrą istotą ludzką i może się swobodnie rozwijać.

• Należy zrezygnować w wychowaniu dziecka z środków dyscy­plinujących.

• Najważniejszy jest rozwój emocjonalny i twórczy dziecka, a roz­wój intelektualny jest wtórny.

• Cel wychowania musi być zorientowany na indywidualne po­trzeby dziecka oraz na jego dążenie do szczęścia.

• Relacje wychowawcze dorosłych z dzieckiem powinny być part­nerskie, a nie autorytarne.

• Podstawową kategorią struktur pedagogicznych jest samostano­wienie i samorządność.

• Rezygnacja z sugestywnych oddziaływań na dziecko czy jego motywację, tzn. brak indoktrynacji religijnej czy możliwość do przeżywania przez dzieci swojej seksualności.

• Dobrowolny udział w zajęciach szkolnych.

• Uczenie się w toku odkrywania, eksperymentowania, zabawy, a nie poprez reglamentację, dryl czy instruowanie¹¹⁸

\j Pedagogika nieautorytarna

Za twórcę kierunku nieautorytarnego w wychowaniu uważany jest współczesny amerykański pedagog i psychoterapeuta T. Gor­don¹¹⁹. Jego koncepcja nazywana jest często wychowaniem bez zwy­cięzców i bez pokonanych i opiera się na teorii równoważnych sto­sunków interpersonalnych. Każdy w tych relacjach musi być trakto-

Zarys histońi wychowania

71

wany podmiotowo. Wśród celów wychowania, wyprowadzonych ze sposobu postrzegania dziecka, jako człowieka T. Gordon wyróżnia: » autonomię, niezależność oraz realizację własnych możliwości,

• samodzielność w radzeniu sobie ze swoimi problemami i ich kon­struktywne rozwiązywanie,

• zdolność do zaspokojenia własnych potrzeb oraz samokontroli i samooceny,

• poczucie własnej godności,

• autentyzm w wyrażaniu uczuć,

• umiejętność współpracy z innymi,

• wewnętrzne zdyscyplinowanie¹²⁰.

Zatem naczelnym celem wychowania jest szeroko rozumiany rozwój człowieka a także zaakceptowanie siebie i zdobycie poczucia własnej wartości¹²¹.

T. Gordon podał także kilka zasad wychowawczych, które umożliwiają prawidłowy rozwój wychowanka. Należą do nich: Zasada posiadania problemu, polegająca na tym, iż problem powinna

rozwiązywać samodzielnie osoba, rzeczywiście go posiadająca. Zasada okazywania akceptacji osobie posiadającej problem, polegająca na nietoksycznym komunikowaniu się wychowawcy z wycho­wankiem. Zasada zadbania wychowawcy o siebie, sprowadzająca się do pamiętania

przez wychowawców o swoich potrzebach.

Zasada samodyscyplinowania oraz aktyivnej partycypacji iv ustalaniu spo­sobów współżycia.

Koncepcja „wychowania bez porażek" jest więc pedagogiką, której źródeł należy dopatrywać się w psychologii humanistycznej a oddziaływanie wychowawcze opiera się na wzajemnym poszano­waniu przez wychowawcę i wychowanka swoich potrzeb,

Pedagogika niedyrektywna

Twórcą koncepcji niedyrekrywnego (niekierowanego) wycho­wania jest jeden z najwybitniejszych przedstawicieli psychologii hu­manistycznej C. R. Rogers¹²² (1902-1987).

Odwołanie się w omawianej koncepcji do pojęcia negatywnego, jakim jest wychowanie niekierowane, ma na celu zaakcentowanie sprzeciwu wobec tradycyjnych ujęć wychowawczych. Negatywizm ten polega przede wszystkim na rezygnacji z oddziaływania na dziec­ko poprzez wzory osobowe, autorytety do naśladowania na rzecz samodzielnego odkrywania i asymilowania przez dziecko wartości, obdarzania go zaufaniem. Ponadto podejście negatywne do wycho­wania zakłada odejście od założonych z góry celów i programów wy­chowawczych na rzecz bezwarunkowej akceptacji dziecka takim, ja­kim jest, a także odrzucenie represji i mechanizmów konformizacji zachowań na rzecz samokontroli, samostanowienia i samooceny¹²³. Wychowanie niekierowane posiada jednak pewne elementy konsty­tutywne. Należą do nich: autentyczność (zarówno wychowawcy, jak i wychowanka), gotowość do udzielaniu dziecku stosownej pomocy, empatia oraz twórczość, czyli zdolność do zmiany i elastyczności w rozwiązywaniu problemów¹²⁴. Zadaniem niedyrektywnego wy­chowawcy jest więc nienarzucanie wzorów osobowych a także uła­twianie dzieciom i młodzieży procesu samodzielnego stawania się osobą suwerenną, sarnostanowiącą, samosterowną¹²⁵. Trzeba zatem mocno podkreślić, iż w koncepcji niedyrektywnej pedagogiki, wy­chowawca nie jest bezczynny i nie podejmuje żadnych działań. Wręcz odwrotnie, cechuje go stała troska o pozostawienie wycho­wankowi odpowiedzialności i pełnej wolności decydowania o tym, jak, gdzie, z kim, czego i za pomocą jakich środków chce się czegoś uczyć¹²⁶.

Pedagogika Gestalt

Koncepcja Gestalt¹²⁷ powstała w latach siedemdziesiątych XX wieku jako odmiana pedagogiki alternatywnej. Inspiracją do postania tego nurtu jest psychologia humanistyczna (F. Peerls, P. Goodman, C. R. Rogers, A. H. Maslow, V. Franki), egzystencjalizm i fenomeno-

¹²³ B. ŚUWERSKI, Współczesne teorie..., dz. cyL, s. 120.

¹²< R. gloton, C. clero, Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1988, s. 117.

Zarys historii wyclwwania

73

logia (G. Marcel, M. Buber) oraz pedagogika holistyczna (J. ]. Rousse-au, J. H. Pestalozii, M. Montessori). Pojęcie i koncepcja pedagogiki Gestalt pojawiła się w 1977. Najbardziej znanymi przedstawicielami tego kierunku są O. A. Burow, R. C. Cohn, F. Perls, H. G. Petzold oraz G.I. Brown¹²*.

Podstawowymi autonomicznymi fundamentami omawianej koncepcji są:

Confluent Education (edukacja przez stapianie się) - polega na aktywizującym łączeniu w procesie wychowania i kształcenia wy­chowanka jego emocji, postaw i wartości oraz docieranie poprzez te działania do coraz głębszych sfer jego istnienia (do jego człowieczeń­stwa)¹²⁹.

Themenzentrierte Interaktion (interakcyjne zajęcia skoncentrowa­ne na temacie) - metoda polegająca na zaangażowaniu osobowości uczestników zajęć edukacyjnych i towarzyszących im trudności w proces przekazywania treści nauczania (istotą jest zachowanie równowagi między treściami zajęć, indywiduum oraz grupą jako ca­łością)¹³⁰.

Agogika integracyjna (antropologia stosowana) - polega na sto­sowaniu zasady, iż człowiek jako podmiot ciała, psychiki i ducha, żyje w nierozerwalnym związku ze środowiskiem społecznym, a wchodząc z nim w interakcję zdobywa swoją tożsamość¹³¹.

Tym, co różni pedagogikę Gestalt od innych prądów wycho­wawczych jest wyjście od jasności sensu i celów osobistego życia i systemu wartości przez samych pedagogów. Przy ustalaniu sposo­bów postępowania z wychowankiem należy wziąć pod uwagę nastę­pujące cele kierunkowe:

• Wprowadzanie jednostki do wykształcenia własnych umijętności i zdolności.

• Poznanie własnych potrzeb i zainteresowań i ich rozwijanie.

• Dostrzeganie szans poszerzania potencjału działań i przeżyć.

• Kształcenie efektywnych stosunków miedzy dyscypliną a spon­tanicznością, swobodnym decydowaniem a odpowiedzialnością, itp.

'• Samostanowienie z jednoczesną świadomością więzi społecznych.

• Społeczne zaangażowanie ze świadomością autoodpowiedzialności.

• Przyczynianie się do autonomii osoby.

• Doskonalenie zdolności doznawania J postrzegania.¹³²

W pedagogice Gestalt ważną rolę odgrywa wychowawca. Po­winien kierować w swej pracy następującymi zasadami: A. Zasada pierwszeństwa relacji uczeń - nauczyciel. B. Zasada stworzenia horyzontalnych sytuacji nauczania i uczenia się. C. Zasada zajmowania się jednością ciała - psychiki - duszy. D. Zasada uczynienia punktem wyjścia do zajęć tego, co w danym

momencie angażuje uczniów, co staje się. E. Zasada zajmowania się jednością indywiduum - środowisko. F. Zasada uczenia się przez przeżywanie i działanie¹³³.

Pedagogika Gestalt pobudza więc do samorefleksji, uwarun­kowań i możliwości własnego działania.

Dylemat współczesnego wychowawcy polega na tym, iż coraz trudniej znaleźć odpowiednią drogę. A. Nalaskowski w jednym ze swoich esejów pisał: „... gdy już uporamy się z dylematami, czy kształcić i wychowywać (a zatem czy narzucać wiedzę i normy mo­ralne),, czy raczej udać się na manowce nihilizmu i być wychowywa­nymi przez Liroya, disco polo i ulicę; w końcu zrozumiemy, że jed­nak chcemy wychować i nauczać nasze dzieci, bo inaczej one nas wy­chowają, to będziemy musieli zastanowić się, w jakim kierunku nasza działalność ma zmierzać"¹³⁴. Spojrzenie w przeszłość i uświadomie­nie sobie rozwoju myśli pedagogicznej pozwoli na trafniejszy wybór drogi. We współczesnym wychowaniu można i trzeba wykorzysty­wać doświadczenia, porażki i sukcesy poprzednich pokoleń.

---