JAN SZCZEPAŃSKI „Socjologia naturalistyczna”
Kierunki socjologii rozwijające się od XIX wieku do dzisiaj można podzielić na 4 wielkie działy:
socjologia naturalistyczna - próbowała interpretować zjawiska i procesy społeczne jako z natury przyrodnicze
kierunki historyczne - kładły nacisk na historyczność procesów kulturowych i społecznych
kierunki pozytywistyczne - traktowały socjologię jako naukę o ściśle zdefinoiwanych faktach społecznych
statystyczno-matematyczne - zamierzały wprowadzić do socjologii metody ilościowe
U podstaw wszystkich kierunków naturalistycznych leżą:
wspólne założenie, że społeczeństwo jest częścią przyrody i że prawa przyrody wyznaczają jego procesy życiowe
dążenie do wyjaśniania rozwoju społecznego za pomocą jednego bądź kilku pokrewnych czynników determinujących
Socjologia naturalistyczna jako całość stanowiła koncepcję społeczeństwa z której bardzo łatwo można było czerpać argumenty przeciw ruchom rewolucyjnym i socjalizmowi, uzawała bowiem istniejący porządek społeczny za niezmienny i konieczny. Można wyróżnić kilka zasadniczych kierunków:
Kierunek organicystyczny
Opierał się on na analogii między społeczeństwem, a organizmem i starał się wyjaśnić procesy życia społecznego przez porównanie ich z procesami życia biologicznego.
Przedstawiciele:
Paweł von Lillenfeld
Społeczeństwo będąc częścią przyrody i czymś więcej niż sumą poszczególnych jednostek jest systemem organicznym, spełniającym te same funkcje jakie spełniają organizmy biologiczne. Tak jak organizm pobiera swoje części składowe ze środowiska i ma swój mechanizm przemiany materii, podobnie też przechodzi cykl narodzin, rozwoju i śmierci. Lillenfeld opracował teorię chorób społecznych które atakują trzy podstawowe dziedziny życia społecznego: politykę, gospodarkę i prawodawstwo. Mają one swoją przyczynę w zmianach zachodzących w komórkach czyli jednostkach, a rolę lekarza spełnia rząd.
Albert Schaffle - wyróżniał pięć rodzajów tkanek w społeczeństwie, które tworzą procesy życiowe organizmu:
wszystkie urządzenia mieszkalne, środki komunikacji itp. (bez odpowiednika w świecie zwierząt)
tkanka ochronna złożona z ubrań, schronień, fortec itp.
urządzenia ekonomiczne, społeczne i kulturalne
urządzenia związane z administracją i wykonywaniem władzy
tkanka psychofizyczna - instytucje zajmujące się działalnością intelektualną
Społeczeństwo działa za pomocą trzech rodzajów organów:
instytucje produkcji, handlu, transportu, ochrony
instytucje społeczne, wychowawcze, naukowe, kulturalne, religijne
instytucje państwowe spełniające rolę koordynacyjną
Społeczeństwo przechodzi pięć faz rozwojowych: od gromady pierwotnej, poprzez społeczność obywatelską (polis), społeczeństwo stanowe, społeczność terytorialną, po społeczeństwo narodowe
Rene Worms
Jacques Novikow - utrzymywał, że jedyną bazą naukową nauk społecznych może być biologia i jej metody
Teoria organicystyczna sądziła że jeśli odnajdzie się, jakie instytucje czy urządzenia spełniają w społęczeństwie rolę poszczególnych organów, można będzie poprzez analogię z organizmami biologicznymi opisać wzajemne relacje między nimi. Jednak różni autorzy nie mogli dojść do porozumienia, co traktować jako serce, co jako mózg itd. Organicyzm był rozwinięciem liberalnej teorii społeczeństwa, odrzucał walkę klas, teorię rewolucji i daleko idące reformy społeczne.
Darwinizm socjologiczny
Nurt przenoszący do socjologii teorię walki o byt i doboru naturalnego.
Podstawą były poglądy Darwina:
Właściwością organizmów jest zmienność i dziedziczność. Osobniki poszczególnych gatunków ulegają zmianom indywidualnym, stąd nie wszystkie są jednakowo przystosowane do życia. W walce o byt zwyciężają osobniki najlepiej przystosowane, najlepiej wyposażone do walki - one przekazują potomstwu cechy, które pozwoliły im samym utrzymać się przy życiu. Tak więc przyroda sama dokonuje procesu doboru naturalnego. W teoriach socjologicznych walka o byt najczęściej oznacza egoistyczne dążenie do wyciągania maksimum korzyści z ograniczonych możliwości jakie daje życie - silniejsi ciągną korzyści kosztem słabszych, w życiu społeczeństw dokonuje się selekcja zdolnych i silnych kosztem słabych i ograniczonych.
Przedstawiciele:
Walter Bagehot - analizował proces rozwoju społeczeństw, ukazując rolę walki pomiędzy poszczególnymi grupami na różnym etapie rozwojowym
Ludwik Gumplowicz - zdefininował socjologię jako naukę o grupach społecznych. To właśnie grupa jest podstawowym czynnikiem rozwoju życia społecznego. Państwo posiada siedem cech zasadniczych.
Jest najdoskonalszą formą organizacji społecznej, umożliwiającą rozwój kultury, prawa, rodziny itp.
Władcza mniejszość panuje w nim nad większością poddanych.
Między poddanymi, a władcami zachodzi różnica rasy (rasa jako historycznie powstała wspólnota) .
Stosunki panowania określa prawo państwowe.
Państwo powstaje zawsze w wyniku walki i podboju, a nie umowy.
Stosunki między państwami są zawsze stanem wojny, przyjaźń jest możliwa tylko ze względu na wspólną wrogość do państwa trzeciego. Czas pokoju jest okresem między dwiema wojnami i służy przygotowaniu nowej wojny.
Najwyższym prawem rozwoju społecznego jest tendencja samozachowawcza. Z niej wynika dążenie każdej jednostki do zachowania swego istnienia, a w życiu społecznym przywiązanie do własnej grupy, i wrogość oraz chęć podboju grup obcych.
Dzieje ludzkości nie prowadzą do żadnego celu, są tylko hisstorią krwawych wojen i walk.
Gustaw Ratzenhoffer - uważał, że organizacja społeczna jest wynikiem walki o byt, ale jednocześnie stanowi niezbędny warunek zachowania przyszłych pokoleń; podstawowym procesem społecznym i źrodłem form życia społecznego jest walka. Pierwotnie wszystkie instytucje społeczne służyły wojnie i dopiero w toku ewolucji zanastawiają się na pokojowe godzenie sprzecznych interesów.
Michelangelo Vaccaro - najogólniejszym prawem rządzącym rozwojem organicznym i społecznym jest prawem adaptacji. Życie jest ciągłym procesem przystosowywania się do warunków środowiska zewnętrznego. Po okresie walk i wzajemnego zwalczania się jednostek, grup, oraz świata roślinnego i zwierzęcego przez ludzi, to właśnie prawo prowadzi ostatecznie do usunięcia antagonizmów i harmonijnego współżycia - jako forma rządów wytwarza się demokracja, dając wszystkim takie same prawa.
Jacques Novikow - wieczna i powszechna walka jest niezmiennym prawem życia. Toczy się ona w świecie organicznym i społecznym, a jej wynikiem jest selekcja czyli utrzymanie się przy życiu istot lepiej przystosowanych do istnijących warunków.
Wojna jako mechanizm selekcji biologicznej - teoria głosząca, że dzięki wojnie dokonuje się mechanizm selekcji pozytywnej - pozostają przy życiu tylko osobniki najlesze, najsilniejsze, najzdrowsze.
Kierunek rasowo - antropologiczny
Tłumaczył zjawiska i procesy społeczne działaniem czynników rasowych, wrodzonych i dziedzicznych.
Przedstawiciele:
Artur hr. Gobineau - sformułował podstawowe założenia koncepcji:
cała ludzkość dzieli się na rasy antrolpologiczne
między cechami fizycznymi i psychicnymi ras istnieje ścisła zależność
dziedziczne cechy biopsychiczne są podstawowym wyznacznikiem ustroju społecznego i kultury
poszczególne rasy są nie tylko różne, ale i nierówne co do wartości; każda rasa jest w porównaniu z innymi mniej lub bardziej wartościowa i uzdolniona w tym czy innym kierunku
wyższą kulturę, wyższe organizacje itp. mogą stworzyć tylko rasy bardziej wartościowe, bardziej uzdolnione psychicznie; rasy niższe są do tego niezdolne i jeśli wznoszą się na wyższy poziom to tylko dzięki rasom wyższym
Wyróżnił 3 rodzaje ras:
rasa biała czyli aryjska: wysocy blondyni o niebieskich oczach, obdarzeni małą zmysłowością, wysoką inteliencją, energią, zdolnościami organizacyjnymi, honorem, bezinteresownością, zmysłem ładu i harmonii
rasa żółta, „męska”: średni wzrost, czarne włosy, wytrwałość, pracowitość, praktyczność, brak fantazji, przeciętna inteligencja (urodzeni kupcy)
rasa czarna, „kobieca”: zmysłowa, uczuciowa, niezdolna do organizowania ani życia własnego ani świata zewnętrznego, stąd mało twórcza, obdarzona słabą wolą, zamiast tego posiada dużą fantazję i wybitne uzdolnienia artystyczne
Uważał on, że kluczem do zrozumienia historii ludzkości jest właśnie założenie o nierówności ras. Rasy mieszają się między sobą, a mieszanie to i stopniowy zanik czystej rasy aryjskiej powoduje stopniową degenerację ludzkości. Ostatnimi przedstawicielami czystych aryjczyków są Germanie.
Houston Steward Chamberlain - cztery głowne rasy stanowiące podstawę cywilizacji XIX wieku: Grecy, Rzymianie, Żydzi, Teutoni. Rasa teutońska złożona z Germanów, Celtów i zachodnich Słowian jest najwartościowsza, ponieważ stworzyła najwyższą kulturę i wydała wszystkich genialnych ludzi czasów nowożytnych. Głównym wrogiem rasy teutońskiej jest rasa żydowska - wysoce uzdolniona ,lecz działająca rozkładowo
Vacher de Lapouge - budował teorię ras na podstwie pomiarów antropologicznych. Wyróżnił 3 rodzaje ras - aryjską, alpejską i śródziemnomorską. Rasa aryjska (wysoki wzrost, długogłowość i jasny kolor włosów) jest rasą panów, twórców, organizatorów, zdobywców i władców.
Francis Galton - ludzie są różni pod względem cech fizycznych i psychicznych. Różnią się wzrostem, barwą skóry i włosów, zdrowiem, energią witalnością, inteligencją, wrażliwością itd. Cechy te w dużej mierze zdeterminowane są dziedzicznie,środowisko odgrywa tylko rolę wtórną - może ułatwiać lub utrudniać rozwinięcie się cech wrodzonych.
Karl Pearson - rozwój społeczeństw zależy od składu rasowego - jeśli w jego skład wchodzą jednostki, które odziedziczyły cechy biologiczne bardziej wartościowe i jeśli selekcje społeczne sprzyjają ich rozmnażaniu się, to społeczeństwo kroczy drogą postępu; w przeciwnym wypadku degeneracja jest nieuchronna. Istniejąca hierarchia społeczna wytworzyła się w wyniku wielowiekowej selekcji, więc ma podstawy rasowe. Należy umożliwić przechodzenie jednostek, ale tylko najzdolniejszych z klas niższych do wyższych.
Kierunek demograficzny
Kierunek ten widział podstawowe czynniki określające strukturę i rozwój społeczeństwa, decydujące o jego kulturze i polityce w gęstości zaludnienia i przyroście naturalnym.
Przedstawiciele:
Adolphe Coste - socjologia powinna zajmować się faktami społecznymi (produkcja, władza, podział dóbr, solidarność i religia) przy pomocy metod statystycznych i demograficznych. Społeczeństwa ludzkie rozwijają się ponieważ wzrasta ich liczebność i gęstość zaludnienia, co prowadzi do zwiększenia wzajemnych interakcji, powoduje większą wymianę doświadczeń i lepsze przekazywanie ic następnym pokoleniom. Państwa powstały na drodze podbojów wywołanych wzrostem liczby ludności, co stwarza konieczność szukania nowych źródeł pozyskiwania środków do życia. Wzrost liczebny członków społeczeństwa jest podstawowym czynikiem jego rozwoju. Środowisko, rasa i inne czynniki odgrywają rolę wtórną.
Corrado Gini - uzasadniał tezę o zależności między liczbą ludności i gęstością zaludnienia, a migracjami.Wzrost liczby ludności powoduje konieczność zapewnienia większej ilości środków do życia - może się to odbywać albo poprzez zwiększenie produkcji (co rzadko się udaje), albo porzez podboje i zwiększenie terytorium lub masową emigrację swoich obywateli, zapobiegającą ich śmierci głodowej
Kierunek geograficzny
Kierunek ten tłumaczył procesy społeczne warunkami i zjawiskami zachodzącymi w środowisku geograficznym. Nazwa „środowisko geograficzne” obejmuje złożony kompleks czynników takich jak klimat, właściwości gleby, ukształtowanie terenu, flora i fauna, występowania rzek i zbiorników wodnych, bogactwa mineralne, występowanie huraganów, trzęsień ziemi itp. Czynniki geograficzne mają wpływ na gęstość zaludnienia i rozmieszczenie ludności, na sposoby ubierania się, na rodzaj pożywienia, mieszkania, transportu, rozwój gospodarczy i sposoby gospodarowania, cykle ekonomiczne tid. W wyniku jednak rozwoju techniki wpływ tego środowiska znacznie zmalał - człowiek coraz bardziej uniezależnia się od środowiska naturalnego. Niektóre teorie wyjaśniały przy pomocy czynników geograficznych wskaźnik liczby samobójstw, powstanie religii, sztuki, literatury itd. pomijając cały szereg innych czynników kształtujących te elementy życia społecznego.
Szkoła ekologiczna w socjologii
Powstała z założeń i dążeń kieriunku geograficznego z założeniami metodologicznymi socjologii amerykańskiej. Ekologia ludzka starała się opisać czynniki, które wpływają na lokalizację, wielkość i organizację fizyczną społeczności. Konkurencja między ludźmi jest modyfikowana przez wzajemne zależności wynikające ze wzajemnego współżycia w ramach jednego środowiska naturalnego i prowadzi do podziału funkcji. W społeczeństwach zachodzą stale procesy ekoloiczne tzn. takie, które nie tylko przekształcają organizacje społeczną, ale i wyrażają się w rozmieszczeniu przestrzennym ludności. Współzawodnictwo w walce o środki utrzymania i podział pracy przejawia się w procesach centralizacji i koncentracji tzn. naturalnej tendencji do skupiania się instytucji dyspozycyjnych w pewnym regionie, z takich czy innych powodów korzystnym. Inne procesy związane są z ruchliwością społeczną (zarówno zmiany w położeniu geograficznym jak i społecznym):
płynność - ruch ludności w przestrzeni nie zmieniający jej położenia ekologicznego (codzienne wędrówki do miejsca pracy, zakupów itd.)
migracja - zmiana położenia geograficznego, przeniesienie miejsca zamieszkania z jednego miejsca do drugiego
inwazja - przenikanie ludności z jednego obszaru do innego (np.: stopniowe przenoszenie się ludności ze wsi do miast)
sukcesja - całkowite wyparcie ludności pierwotnej w wyniku inwazji i zajęcia obszaru przez ludność napływającą
Badania ekologiczne opierają się przede wszystkim na technikach statystycznych i graficznych.