44. Dialekty i regionalizmy
(wg. M. Nagajowa ABC metodyki języka polskiego, W-wa 1990; B. Cząstka, H. Synowiec, Indywidualizacja kształcenia językowego a zróżnicowanie regionalne języka uczniów [w:] Schemat w kształceniu literackim i językowym, red. H. Wiśniewskiej, Lublin 1986; Scenariusze lekcji języka polskiego. Klasa III szkoły średniej, red. B. Stworowa, 1996, Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001)
I. Dialekty i regionalizmy a podstawa programowa:
W treściach nauczania podstawy programowej zagadnienia dotyczące języka obejmują m.in. kwestie zróżnicowania terytorialnego języka polskiego (w punkcie miejsce języka w społeczeństwie). Podstawa zakłada, że uczeń powinien znać i różnicować takie pojęcia jak dialekt, gwara, regionalizm, będące terytorialnymi odmianami polszczyzny ogólnej, jak również znać pojęcia: żaronu, socjolektu, profesjolektu, czyli odmian polszczyzny środowiskowej czy zawodowej.
II. Rozróżnienie pojęć dialekt, regionalizm (za podr. Współczesny język polski: tekst Kwiryny Handke):
Dialekt- to odmiana terytorialna języka polskiego występująca zarówno w formie pisanej jak ustnej (to wyraźna różnica z gwarą, która funkcjonuje w języku mówionym i charakterystyczna jest dla mieszkańców wsi, jest pojęciem węższym tzn, w skład jednego dialektu wchodzic może kilka gwar). Dialekty maja w zasadzie wspólną strukturę gramatyczną z językiem ogólnym i większość słownictwa. Podstawową cechą różnicującą od polszczyzny ogólnej i innych dialektów są cechy fonetyczne (mazurzenie, czyli zamienianie szeregu szumiacego: sz, ż, c, dż na syczący: s, z, c, dz oraz fonetyka miedzywyrazowa - udźwięcznianie, ubezdźwięcznainie), ale także fleksja, składnia, słowotwórstwo, oraz semantyka części wyrazów i niewielka część słownictwa.
Wyróżniamy 5 podstawowych dialektów w Polsce:
- małopolski (mazurzenie, ubezdźwiecznianie);
- wielkopolski (brak mazurzenia,udźwięczninie);
- mazowiecki (mazurzenie, ubezdźwięcznianie));
- ślaąski (mazurenie);
- kaszubski (brak mazurzenia, ubezdźwiecznainie)
Regionalizmy - to także odmiany polszczyzny ogólnej, zwiazane również z danym regionem, jednak posługują się nią różne warstwy społeczne w pismie i w mowie. Korzytają z zasobów dialektalnych, ale nie są z nimi tożsame.
Regionalizmy związane są z kulturą duchową, materialną, z historią, literaturą danego regionu
Ponadto różni je to, że jako odmiany języka ogólnego, w przeciwieństwie do gwar, nie są traktowane w kategoriach błędów językowych i maja charakter jak najbardziej normatywny.
Różnice w języku obejmują tu przede wszystkim słownictwo (wyrazy i semantykę) np. w Krakowie nazwa poziomki, w Warszawie czerwone jagody, w Warszawie bratek, a w Poznaniu macoszka.
Regionalizmy dotyczą przede wsytkim życia prywatnego człowieka, zwłaszcza gospodarskiego tj. gotowanie ( chrusty a faworki- różnica wyrazów, ta sama rzecz; gołąbki- nieco inna potrawa w Krakowie a w Radomiu, a ta sama nazwa).
III. Lekcje dotyczące dialektów szkole:
Prowadzone są w 3 klasie szkoły średniej i według zasady zakładającej łącznie kultury z językiem, z literaturą zwykle lekcja dotycząca zróżnicowania terytorialnego stanowi wstęp do analizy językowego ukształtowania tekstu Chłopów Władysława Reymonta.
Lekcja taka powinna mieć raczej charakter problemowy a nie wykładowy, to uczniowie na podstawie analizy konkretnych tekstów, będących przykładem poszczególnych dialektów powinni wychwytywać różnice w stosunku do języka ogólnego. Teksty do analizy mogą być odsłuchiwane z CD (gdyż ważne uchwycenie cech fonetycznych, co nie jest możliwe bez znajomości zapisu fonetycznego). Może to być tekst piosenki ludowej (ze względu na tekst i melodyczność, które powinny zaciekawić uczniów). Nauczyciel powinien występować jako osoba naprowadzająca, pomagająca usystematyzować i nazwać to, co uczniowie sami zauważą.
Warto posłużyć sie pomocami takimi jak mapy, które pomogą uczniom zrozumieć taki podział na dialekty w poszczyźnie będący wynikiem zróżnicowanie plemiennego w początkach powstania państwa.
Można również posłużyć się metoda przekładu np. tekstu ludowej piosenki z okolic Krakowa na język ogólny.
IV. Regionalizmy w szkole (za Nagajową):
W przypadku regionalizmów jest inaczej niż przy lekcjach dotyczących dialektów, gdyż regionalizmy to nie tylko język, ale kulura danego regionu. Elementy kultury regionu wprowadzane są na lekcjach języka polskiego juz w szkole podstawowej. W różnym okresie mogą być wprowadzane w różnych formach:
-wycieczki dydaktyczne do miejsc związanych z życiem i twórczością autora związanego z regionem (np. do Czarnolasu w przypadku uczniów ze Zwolenia;
- analiza materiałów dotyczących regionu (baśni, legend, piosenek, przysłów)
- spotkania ze znanymi w regionie ludźmi;
Łączenie tematyki regionalnej z treściami nauczania:
- wprowadzanie baśni i legend związanych z danym regionem;
- analiza tekstów twórców związanych z danym regionem pod kątem związku jego z kulturą (np. opisy Tatr u Kasprowicza) oraz językiem (np. typowe nazwy ubrań łowickich: wełniak, lejnik w Chłopach).
Wprowadzanie do nauczania języka polskiego elementów kultury danego regionu (regionalizmów) jest istotne ze względu na kształtowanie więzi z regionem, a tym samym samą ojczyzna.
Przykłady regionalizmów języku można pokazać również w odniesieniu do tekstów użytkowych (przy lekcji dotyczącej zróżnicowania terytorialnego polszczyzny) np. poprzez zestawienie przepisów kulinarnych na gołąbki gospodyń krakowskich a warszawskich, chrustów (w Krakowie) i faworków (w Warszawie), będących tym samym przepisem.
V. Kształtowanie języka ogólnego u uczniów mówiących gwarą: (za Cząsta, Synowiec: nie wiem czy to potrzebne, ale jak znalazłam to napiszę :D)
Do nurtu zagadnień regionalnych można zaliczyć pracę nad rozwojem języka ogólnego w środowiskach mówiących gwarą (tu szczególnie w szkołach wiejskich). Z jednej strony chodzi o wyrobienie szacunku do języka przodków i dostarczenie podstawowej wiedzy o dialekcie regionu, w którym żyją, z drugiej o wyeliminowanie naleciałości gwarowych z ich języka ogólnego. Potrzebne jest uświadomienie uczniom różnic w gwarze i języku ogólnym i na różnych etapach kształcenia ćwiczenia w zakresie fonetyki, leksyki, słowotwórstwa i fleksji, celem wyeliminowania tych naleciałości gwarowych przy posługiwaniu się językiem ogólnym.
Na początku najważniejsze jest zorientowanie się, w jakim stopniu uczniowie rozpoczynający naukę w szkole przyswoili sobie język ogólny, jaka jest ich biegłość w posługiwaniu się mówioną odmianą polszczyzny ogólnej..
W klasach starszych, kiedy uczniowie mają już podstawowe wiadomości z fonetyki można wprowadzać pewne reguły fonetyczne np. zasady połączeń kie, gie (na Śląsku, Pomorzu i Wielkopolsce słyszy się wymowę cukerek, kedy).
Ćwiczenia z zakresu fleksji, zapobiegające błędom gwarowym zwłaszcza błędom analogii mogłyby polegać na uzupełnianiu tekstów właściwymi formami np. dopełniacz r. męskiego. -a, -u; celownik r. m. -u, -owi oraz dopełniacz r. żeńskiego. miękkotematowe, -i w l. poj.
Praktyczne ćwiczenia ze słowotwórstwa można powiązać z nauczaniem tego działu w klasie szóstej np. utworzenie wyrazów pochodnych od wyrazów podstawowych za pomocą wybranych formantów przedrostkowych (np. wy-,-o, po-, z- np. od jeść nie pojeść ale zjeść) oraz przedrostkowych (-any, -owy, -ni np. od blacha nie blachowy, ale blaszany).
Ważne jest słownictwo i frazeologia. Trzeba przede wszystkim uwzględnić słownictwo gwarowe, które utrzymuje się najdłużej, a które jest trudniejsze do identyfikowania niż dialektyzmy, a więc wyrażenia homonimiczne (np. w gwarze śląskiej czarny `brudny`, pocieszny `wesoły`, statki `naczynia`). Ćwiczenia polegające na wyjaśnianiu znaczeń wyrazów, samodzielne układanie przez uczniów, wypowiedzi z tymi wyrazami pozwoliłoby wykazać różnice między znaczeniem ogólnopolskim a gwarowym.. Ćwiczenia w doborze synonimów, w zastępowaniu wyrazów gwarowych odpowiednimi ogólnopolskimi. Takie słowniczki z kolei uczniowie mogliby wykorzystać do ćwiczeń w kształceniu sprawności językowej np. do przekładów tekstów gwarowych (legend, podań) na język ogólny. To uświadomiłoby różnice między obydwoma kodami oraz ich podobieństwa.
Dobór tekstów powiązać powinno się z podstawą programową i treściami kształcenia kulturowo literackiego (np. w młodszych klasach teksty baśni, w liceum przy omawianiu Chłopów Reymonta).
Ponadto istotne jest wykazanie, kiedy używanie gwary jest celowe, zamierzone (stylizacja językowa w utworach literackich, kiedy autor chce odtworzyć wiernie obraz jakiegoś środowiska), a kiedy razi i wywołuje negatywną ocenę (np. w życiu codziennym w sytuacjach oficjalnych, w niektórych tekstach literackich, gdzie nie ma podstaw do jego zastosowania.