Obraz świata w świetle literatury.
Podstawowe pojęcia obrazu świata.
Wśród czynników kreujących osobowość człowieka, obraz świata w którym żyje odgrywa zasadniczą rolę. Przez obraz świata realnego rozumiemy pojęcie światopoglądu. Światopogląd jest nie tylko najogólniejszym ale całościowym, syntetycznym obrazem całego otaczającego nas świata. Ma on długą i zróżnicowaną historię w życiu pojedynczych ludzi, jak i społeczeństw. Odbiło się to na zainteresowaniach nauk, dla których światopogląd z racji swego charakteru i funkcji stanowił ważny przedmiot jego badań (Gurycka, 1996).
Pojęcie to jest odmiennie rozumiane w różnych dziedzinach nauki w filozofii, socjologii, pedagogice i psychologii. W określaniu światopoglądu korzystano głównie z wiedzy potocznej, bowiem więcej danych dla jego zrozumienia uzyskać można było bezpośrednio od badanych niż z literatury naukowej. Wynikało to między innymi z przekonania, że u podstaw kształtowania się obrazu świata w umyśle człowieka leży jego doświadczenie poparte przez zdrowy rozsądek (Hołówka, 1986).
Obraz świata - synonim światopoglądu jest określany jako reprezentacja, pogląd na świat, postawa myślowa wobec świata, wiedza o nim zakłada, iż człowiek na podstawie własnego doświadczenia koduje w pamięci trwałej zjawiska i zdarzenia. Na tej podstawie w jego umyśle powstaje odbitka rzeczywistości, której jest odbiorcą. Korzystając z pojęcia obrazu w analizie relacji człowieka z jego otoczeniem mamy na myśli przede wszystkim ten rodzaj reprezentacji, który ma swoisty charakter.
W ujęciu Antoniny Guryckiej „Światopogląd to globalna reprezentacja realnego świata pozostająca w ścisłej więzi z reprezentacją świata idealnego, który ma wpływ na wybór oraz ustosunkowanie do obiektów świata realnego” (1996, s.19). rozumiejąc znaczenie tej definicji mamy na myśli całościowe ujęcie stanu rzeczy, a nie poszczególnych zdarzeń czy obiektów.
Zdaniem Ireny Obuchowskiej (1996), z psychologicznego punktu widzenia światopogląd kształtuje się wraz z rozwojem w oparciu o zdobytą wiedzę i doświadczenia. Poglądy na świat i przekonania człowieka rozwijają się od dzieciństwa. Jednakże te pierwsze poglądy dziecka są zmienne i określane jako światopogląd naiwny. Dopiero wówczas, gdy człowiek jest zdolny do wyboru, oceny i refleksji można mówić o jego światopoglądzie.
W oparciu o takie założenia sformułowała tezę, że „światopogląd obejmuje przekonanie człowieka ważne dla niego i znaczące dla kultury, w jakiej żyje” (1996, s.89).
Światopogląd to całościowa wizja świata, zawierająca wiedzę o nim oraz jego ocenę. Jest to całość względnie trwała (choć zmieniająca się w zależności od doświadczeń człowieka) i względnie zintegrowana wokół centralnych idei i naczelnych wartości. W zależności od przekonań. Które wyznaczają zasady integrujące, można mówić o światopoglądzie materialistycznym i idealistycznym, religijnym i laickim, naukowym i nienaukowym (Bednarek, Jastrzębski, 1996).
Na skutek swego aktywnego kontaktu z rzeczywistością człowiek zdobywa wiedzę o świecie. Z jednej strony jest to żywa wiedza zdobywana poprzez przeżycia, doświadczenia, działania, z drugiej strony poprzez uczestnictwo w procesie społecznej edukacji. Mamy tu oddziaływania szkoły, a więc nauczanie, oddziaływanie środków masowego przekazu, filmu, książki.
Uwzględniając powyższe interpretacje należałoby przyjąć pojęcie światopoglądu w edukacji Wojciecha Pomykało rozumianego jako „najogólniejszy obraz wszechświata, globu ziemskiego, społeczeństwa ludzkiego i jednostki ludzkiej. (…) jest nie tylko najogólniejszym, ale całościowym, syntetycznym obrazem całego otaczającego nas świata”. Światopogląd zaspakaja też potrzebę poczucia sensu życia człowieka, określa miejsce człowieka w przyrodzie i społeczeństwie oraz cel do którego człowiek zmierza. „Obraz świata denotuje nie tylko wiedzę o rzeczywistości, ale też przekonania na temat jej sensu oraz zespół wartości i ocen pozwalających kształtować życiowe postawy i programy realizacji wyznaczonych przez światopogląd koncepcji życia” (Bednarek, Jastrzębski, 1996, s.152).
Według Czapińskiego „Człowiek prowadzi swój dialog z rzeczywistością opierając się na całościowym projekcie świata, sprzyjającym najpełniejszemu zaspokojeniu wszystkich potrzeb, niezależnie od aktualnego stanu ich pobudzenia. Ów projekt - nazwijmy go światopoglądem…” (1985, s. 147).
Z kolei w pracach socjologów (por. Gurycka, 1996) spotykamy tendencję do traktowania światopoglądu jako wartości grup, społeczności różniących się ideologią, a więc do traktowania pojęcia światopoglądu jako faktu społecznego. Opierając się na definicji według encyklopedii internetowej z działu socjologia, światopogląd to „zespól przekonań człowieka dotyczących podstawowych problemów społecznych, politycznych, etycznych, religijnych, wyznaczających jego postępowanie i stosunek do rzeczywistości”.
Prezentując pojęcia światopoglądu jako zbioru ogólnych przekonań, twierdzeń, sądów i ocen wkraczamy na drogę problematyki filozoficznej, która występuje u młodzieży w różny sposób. Młodzi zastanawiają się nad sensem życia, nieśmiertelnością duszy, wolnością woli, istnieniem Boga, czy też nad niesprawiedliwością społeczną (ks. Bednarski, 2000).
Każdy „człowiek tłumaczy sobie naturę świata, docieka racji swego istnienia, stara się zrozumieć siebie i innych ludzi, określa swoje miejsce w świecie i społeczeństwie, a także ustala sens i cel swego życia oraz swojej aktywności” (Dębowski, i inni 1994, s. 224). Zwłaszcza wiek młodzieńczy, okres dorastania młodzieży i kształtowania się światopoglądu jako globalnego osobistego obrazu (reprezentacji) świata w umyśle człowieka (wraz z miejscem własnego Ja w tym obrazie) (Gurycka, 1998) cechuje dynamika i osobisty charakter aktywności. Jego świat realny w postaci selektywnego zbioru faktów, obiektów, powiązań, a co najważniejsze, rdzenia reprezentacji daje określony punkt widzenia, który pozwala na określenie orientacji światopoglądowej.