WYKŁAD 9
Źródłem zaopatrzenia przemysłu spożywczego w surowiec jest baza surowcowa. Mówimy też o bazie surowcowej produktów nie spożywczych np. biopaliw czy włókien naturalnych.
Baza surowcowa jest kategorią ekonomiczną ściśle związaną z zaopatrzeniem produkcji spożywczej w podstawowe surowce. Pojęcie to może być interpretowane w węższym lub szerszym zakresie.
Baza surowcowa w szerokim rozumieniu oznacza zespół warunków przyrodniczych i społeczno-gospodarczych gwarantujących zaspokojenie potrzeb surowcowych przemysłu. Warunki te decydują o kierunkach i strukturze produkcji rolnej oraz o ilości i jakości wytwarzanych produktów czyli surowców rolnych. Wywierają decydujący wpływ na jakość zaopatrzenie surowcowego przedsiębiorstw i zakładów przemysłu spożywczego.
Pojęcie bazy surowcowej przedsiębiorstwa lub zakładu przemysłu spożywczego na węższy zakres znaczeniowy. Baza surowcowa oznacza w tym przypadku pewien rejon, w którym wykorzystując optymalne warunki przyrodnicze, ekonomiczne i społeczne prowadzi się uprawę roślin lub hodowlę zwierząt w celu zaspokojenia potrzeb surowcowych określonego zakładu produkcyjnego, czyli baza surowcowa przemysłu spożywczego ma charakter przestrzenny i wiąże się z rolniczym wykorzystaniem ziemi.
Baza surowcowa jest to obszar, na którym organizowana jest przez zakład przetwórczy produkcji surowców, między bazą surowcową a zakładem produkcyjnym występują różne powiązania o charakterze:
przestrzennym,
organizacyjnym,
produkcyjnym,
ekonomicznym.
Związki przestrzenne wyrażają się tym, że zakład przetwórczy jest najczęściej położony na terenie bazy. Z punk tu widzenia kosztów i organizacji transportu najkorzystniejsze jest centralnie usytuowanie zakładu przetwórczego na terenie bazy, gdyż wtedy transport surowca określany w tonokilometrach przyjmuje najmniejszą wartość, pod warunkiem że produkcja surowca jest na terenie bazy rozłożona równomiernie. Wyrazem więzi przestrzennych jest też optymalna odległość granic bazy surowcowej od zakładu przetwórczego. Przykładowo w przemyśle owocowo warzywnym przyjmuje się , że taka optymalna odległość wynosi 15 km.
Więzi organizacyjne oznaczają współdziałanie zakładów przemysłów przetwórczych, organów terenowej organizacji i administracji państwowej i samorządowej oraz gospodarstw rolnych w zakresie kształtowania wielkości i struktury produkcji rolnej celu dostosowania jej do potrzeb surowcowych przemysłu spożywczego i poszczególnych jego zakładów rozmieszczenia jej w przestrzeni i w czasie oraz przepływów surowców z rolnictwa do przemysłu szczególnie organizacja skupu surowców rolnych a także organizacja zaopatrzenia rolnictwa w środki produkcji niezbędne do wytwarzania surowców na potrzeby przemysłu spożywczego szczególnie w przypadku, kiedy zaopatrzenie w nie przyjmują na siebie zakłady przemysłu spożywczego.
Powiązania produkcyjne oznaczają aktywną ingerencję zakładów przemysłowych w przebieg procesów produkcji surowców czyli w działalność produkcyjną rolnictwa oraz we wzajemnym uwarunkowaniu procesów wytwórczych w rolnictwie i przemyśle spożywczym. Wyraża się to w stawianiu wymagań dotyczących jakości surowców rolnych w dostosowaniu do potrzeb technologicznych przemysłu a tym samym wpływaniu na procesy produkcji w rolnictwie bądź też na konieczności dostosowania terminów zbiorów i dostaw surowców rolnych do potrzeb przemysłu z uwzględnieniem wymogów nieprzerwanej produkcji potrzeb. W niektórych branżach przemysłu spożywczego zwłaszcza w przemyśle cukrowniczym owocowo warzywnym i ziemniaczanym produkcja surowcowa jest prowadzona pod ścisłym nadzorem służ agrotechnicznych zakładu przetwórczego, które określają dobór uprawianych odmian, termin siewu, terminy i zakres zabiegów agrotechnicznych oraz terminy zbiorów. Wyrazem więzi produkcyjnych jest też dostarczanie przez przemysł na rzecz producentów surowców produktów odpadowych przydatnych na pasze, nawóz, itp. A także zaopatrywanie rolników w środku produkcji np. pasze, nasiona, materiał szkółkarski, środki chemiczne ochrony roślin, maszyny i n narzędzia rolnicze, zwierzęta zarodowe i doradztwo rolnicze.
Więzi ekonomiczne między producentami surowców rolnych a ich odbiorcami wyrażają się w oddziaływaniu polityki cen surowców rolnych na strukturę, poziom i opłacalność produkcji tych surowców oraz gwarancjach finansowych zapewniających zbyt i opłacalność produkcji rolnej tj. ceny gwarantowane w umowach kontraktacyjnych określane jako ceny minimalne czyli najniższe jakie zakład przemysłu spożywczego musi zapłacić producentom surowców, jeżeli z winy przemysłu surowiec nie zostanie odebrany przy czym gwarancje dotyczą tylko zakontraktowanej ilości surowca. Wyrazem więzi ekonomicznych jest też udzielanie producentom rolnym dostarczającym surowce pomocy finansowej w postaci kredytów, zaliczek itp. Ze względu na podział surowców rolnych na surowce roślinne i zwierzęce zaplecze surowcowe zakładu może mieć charakter bazy surowców roślinnych lub bazy surowców zwierzęcych.
Baza surowcowa produktów roślinnych
W bazie surowcowej roślinnej produkuje się na potrzeby przemysłu spożywczego surowce roślinne. Podstawowymi cechami charakteryzującymi taką bazę są:
powierzchnia bazy,
okonturowanie,
promień bazy,
dostępność bazy,
produkcja surowców,
podaż surowców,
struktura produkcji roślinnej.
Powierzchnia bazy jest to obszar gruntów ornych lub użytków rolnych i leśnych w przypadku ziół oraz dziczyzny, albo lasów w przypadku runa leśnego, wykorzystywany przez zakładu lub przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego do produkcji i pozyskiwania surowców przeznaczonych do przemysłowego przetwórstwa. Na terenie bazy surowcowej są zazwyczaj uprawiane różne rośliny stąd powierzchnia uprawy zajęta przez produkcję surowców przeznaczonych dal przemysłu przetwórczego stanowi tylko część obszaru bazy surowcowej. Powierzchnia bazy surowcowej decyduje o potencjalnych możliwościach rozwoju produkcji surowców i w problemach logistycznych związanych z ich pozyskaniem do przetwórstwa. Powierzchnia bazy wiąże się z tzw. negatywną współzależnością branż przemysłu w odniesieniu do bazy surowcowej. Polega ona na konkurencyjności poszczególnych roślin stanowiących surowce różnych branż przemysłu w odniesieniu do bazy surowcowej. Warunki klimatyczno glebowe w danym rejonie mogą sprzyjać jednocześnie uprawie kilku roślin przemysłowych np. oleistych - głównie rzepaku, tytoniu, warzyw, buraków cukrowych, pszenicy i ziemniaków. Ograniczona powierzchnia rejonu o wszechstronnych walorach produkcyjnych przy nadmiernym rozwoju produkcji jednej z roślin może ujemnie wpływać na rozwój bazy surowcowej zakładów z innych branż przemysłu spożywczego. Konkurencyjność ta może też odnosić się do siły roboczej, transportu, czy maszyn i narzędzi rolniczych, szczególnie w okresach tzw. szczytów prac w rolnictwie. Dlatego konieczna jest kompleksowa analiza problemów zaopatrzenia surowcowego przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych dotyczących budowy nowych zakładów przemysłu pożywczego oraz rozbudowy czy poszerzania asortymentu produkcji zakładów już istniejących. Współzależność pozytywna wiąże się z występowaniem międzybranżowych powiązań produkcyjnych np. chłodnictwa z przemysłem mięsnym, mleczarskim, jajczarsko-drobiarskim, owocowa-warzywnym lub przemysłu młynarskiego z piekarskim i paszowym.
Okonturowanie i promień bazy określają przestrzenne rozmieszczenie upraw w stosunku do zakładu przetwórczego i pośrednio wyrażają aktywność procesów transportowych.
Promień bazy określa położenie zakładu przetwórczego w rejonie zaopatrzenia i mierzy się go największą odległością od miejsca jego położenia do okonturowania bazy czyli jego granic zewnętrznych. Skrócenie rozmiarów promienia bazy jest równoznaczne ze zmniejszeniem rozmiaru przewozów surowców.
Dostępność bazy surowcowej wyraża stopień nasycenia jej terenu siecią szlaków komunikacyjnych, jej gęstość i rodzaj, można ją określić wskaźnikiem długość szlaków komunikacyjnych przypadających na jednostkę powierzchni bazy surowcowej. Gęstość sieci dróg i innych szlaków komunikacyjnych decyduje o długości cyklu dostaw surowców, ich terminowości i sprawności organizacyjnej oraz efektywności procesów transportowych.
Produkcja surowców wyraża w jednostkach fizycznych poziom produkcji globalnej, masy produktów rolnych przeznaczonych na cele gospodarcze tj. na reprodukcję czyli odnowienie produkcji, paszę, spożycie naturalne rolnika i jego rodziny, sprzedaż wolnorynkową i przetwórstwo przemysłowe. Poziom globalnej produkcji surowców zależy od powierzchni upraw i ich plonów a ich podaż na cele przetwórcze zależy ponadto od towarowości. W przypadku roślin przemysłowych mających wyłącznie zastosowanie w przemyśle spożywczym produkcja globalna jest równa ich podaży na cele przetwórcze. Dotyczy to takich surowców jak tytoń, chmiel, buraki cukrowe i rzepak. Wydajność produkcji surowców określa ich plony z jednostki powierzchni najczęściej z jednego ha uprawy rośli dostarczających surowców. Określa ona produkcyjność bazy, jej wzrost przy stałym obszarze upraw jest jedynym źródłem zwiększania produkcji surowców i charakteryzuje intensyfikację produkcji surowców.