25.b
S. FRYBES - KONCEPCJE BADAŃ NAD ŻYCIEM LITERACKIM
Praca rozpatruje problematykę badań nad życiem literackim oraz hierarchię i wagę pytań badawczych z tego zakresu.
Na użytek naszych rozważań, które nie mają być omówieniem stanu badań, wystarczy zestawienie ważniejszych problemów metodologicznych.
Autorzy prac o życiu literackim stoją przed problemami i trudnościami metodologicznymi i materiałowymi. Spróbujemy je sklasyfikować.
Materiały źródłowe, które przy pracach takich należy wykorzystać są olbrzymie i z zasady pod kątem studiów nad życiem literackim nieprzebadane (prasa literacka i codzienna).
Wobec braku odpowiednio przygotowanej dokumentacji spotykamy w pracach o życiu literackim tezy oparte o nikły i wycinkowy tylko materiał źródłowy. Tezy będące tylko hipotezami wymagającymi źródłowego przebadania i sprawdzenia. Mamy więc do czynienia raczej z programem badań niż z badań takich finalnymi rezultatami.
Wniosek z powyższego stwierdzenia jest prosty i już realizowany. Prowadzenie zespołowych prac dokumentacyjnych nad źródłami, prac możliwie najlepiej przygotowanych metodologicznie, świadomych swych celów naukowych, jest nieodzownym warunkiem kontynuowania i rozwoju badań nad życiem literackim.
Cześć opublikowanych w ostatnich latach książek o życiu literackim ma charakter popularnonaukowy. Trudność oczywiście polega na tym, że popularyzować trzeba wiedzę o sprawach, które nie doczekały się jeszcze zadowalającego opracowania naukowego. Stąd nieunikniona fragmentaryczność takich ujęć lub powtarzanie w nich, w nieco innym układzie rzeczowym, wiadomości z zakresu historii kultury i historii literatury, nieraz niestety bez nowych wniosków czy zarysowania nowej problematyki. Prace takie stanowią podsumowanie tego, co w sprawach związanych z problematyką życia literackiego powiedziano dotychczas w studiach historycznych i historycznoliterackich. Pomagają ustalić stan badań, od którego rozpoczynać trzeba systematyczne zbieranie materiałów, wytyczają lub sugerują recenzentom określenie kierunków przyszłych badań.
Istnieją także prace, które w swoim zakresie, ograniczonym wyraźnie chronologicznie i terytorialnie, mają ambicje wykorzystania, a nieraz także przedstawienia całego dostępnego materiału źródłowego: publikacji książkowych i czasopism, wystąpień krytycznych, pamiętników i korespondencji, niejednokrotnie archiwaliów. Prace takie poświecone są najczęściej ośrodkom, regionom, okresom o dającej się opanować przez indywidualnego badacza bazie źródłowej. Zebrane w tych pracach dane o regionalnych czy zgrupowanych w jednym ośrodku miejskim zespołach twórców, pośredników i odbiorców literatury, o instytucjach komunikacji literackiej, o wydarzeniach literackich, o funkcji tradycji literackiej na tym terenie, stanowią zasadniczo wystarczający materiał dla ukazania w sposób metodologicznie zadowalający nie tylko życia literackiego ośrodka czy regionu, ale także tendencji literackich epoki w perspektywie badanego ośrodka.
Brakiem takich prac bywa najczęściej niedostateczne lub nieprzekonywające ukazanie funkcji omawianych zjawisk w życiu literackim swojej epoki i w ogólnym procesie historycznoliterackim. Inaczej mówiąc - jak wyniki badań nad życiem literackim wybranego środowiska wzbogacają, komplikują lub przekształcają dotychczasowe sądy na temat podstawowych problemów historycznoliterackich epoki.
Stradecki zaś widzi w zespole zjawisk określanych mianem życia literackiego jeden z bardziej interesujących a jednocześnie skomplikowanych problemów socjologii literatury.
Żółkiewski skłonny jest zrezygnować z tradycyjnego pojęcia życia literackiego, które wydaje mu się dla uprawianych przez niego i postulowanych badań `najmniej przydatne'. Jest ono jego zdaniem wieloznaczne, wąskie, nie sugeruje właściwie określonej problematyki
Interesuje go `pisarz, czytelnik i dzieło w procesie komunikacji społecznej'. `Funkcje społeczne działa nie przejawiają się - jak stwierdza - ani w twórczości, ani w jej niepowtarzalnych rezultatach. Przejawiają się w społecznej komunikacji literackiej […] Musimy - postuluje - skupić się na badaniu społecznych procesów komunikacji literackiej'.
Mamy tu więc do czynienia z konsekwentnie zarysowanym programem badań nie historycznoliterackich, a badań procesów komunikacji społecznej na przykładzie komunikacji literackiej.
`… nas interesowałaby nie mowa, a język, posługując się opozycją de Saussure'a. nie indywidualne wypowiedzi, a kody literackie funkcjonujące w danej kulturze'.
Badania takie są aktualnie dość intensywnie prowadzone.
Badania nad życiem literackim posiadają swoją odrębność wobec socjologicznie i semiotycznie zorientowanych badań nad kulturą literacką, swoje własne perspektywy i cele badawcze w ramach historii literatury. Możliwe jest i płodne dla historii literatury funkcjonalne włączenie do właściwego jej toku myślowego rozważań nad zjawiskami życia literackiego, mało dotychczas zbadanymi lub badanymi istotnie w luźnym związku z głównym nurtem zainteresowań historycznoliterackich.
Wydaje się, że istnieje realna szansa, aby badania nad życiem literackim, pojęte jako badania historycznoliterackie, prowadzone zespołowo i systematycznie, zapoczątkowane pracami dokumentacyjnymi i interpretacyjnymi nad ogromnymi przecież materiałami, otworzyły istotnie nowe możliwości dla rozwoju historii literatury.
Jeśli więc w systemie poszukiwań materiałowych i analiz interpretacyjnych uwzględnimy w aspekcie synchronii i diachronii sprawy roli społecznych twórców, funkcjonowania instytucji komunikacji literackiej, sprawy recepcji literatury pojętej jako ukazywanie funkcji tradycji literackiej, sprawy obiegów społecznych literatury, wzajemnych zależności i konfrontacji życia literackiego z tendencjami w życiu teatralnym i artystycznym, to wydaje się, że badania takie mogą odegrać istotną rolę w kształtowaniu się nowych wniosków i sformułowań, a może i nowych dróg historii literatury. Przy tym tak na użytek historii literatury realizowane zadanie badawcze służyć mogłoby i szerszym rozważaniom z zakresu historii idei i z zakresu badań nad zagadnieniami komunikacji społecznej.
Żeby zadanie takie realizować, trzeba niewątpliwie z jednej strony rozwijać poszukiwania materiałowe, rewidując stale, uzupełniając i modyfikując system pytań stawianych źródłom. Z drugiej zaś strony, od początku poszukiwań materiałowych łączyć je z próbami funkcjonalnej interpretacji historycznoliterackiej.
1