Justyna Janczewska
Studium Podyplomowe
„Zrozumieć Europę”
„Proszę Was: pozostańcie wierni temu dziedzictwu!
Uczyńcie je podstawą swojego wychowania!
Uczyńcie je przedmiotem szlachetnej dumy!
Przechowajcie to dziedzictwo! Pomóżcie temu dziedzictwu!
Przekażcie to następnym pokoleniom!”
Jan Paweł II
SZANSE I PUŁAPKI REGIONALIZMU.
Zasadniczym warunkiem zachowania własnej kultury i jej trwania jest przekaz dziedzictwa kulturowego. Winno ono być rozumiane przede wszystkim w kategoriach historii, żywej tradycji, folkloru, folkloryzmu oraz języka.
Obecnie widoczny jest renesans „regionalności”, określany niekiedy pojęciami: „przebudzenie etniczne”, „zakorzenienie w małej ojczyźnie”.
Regionalizm pojawił się w polskim życiu publicznym ponownie w roku 1990, po zmianie systemu politycznego w 1989 roku.
Regionalizm jest ruchem społecznym rozumianym jako:
ruch społeczno - kulturalny (uwzględnia politykę i ekonomię, badania, kuchnię, śpiew, tańce),
twórczość artystyczna, powstająca na motywach regionalnych (wzory, stroje),
działalność naukowo - badawcza dotycząca regionu (ekonomia, surowce, geografia).
Twórcą polskiego regionalizmu był Aleksander Patkowski (1890 - 1942 r.).
Dzieje narodów i państw kształtują się pod wpływem różnorodnych czynników. Tym co sprawia, że czujemy się członkami narodu, jest poczucie wspólnoty terytorialnej, na które składają się: dziedzictwo historyczne, religijne, społeczno - kulturalne, a zwłaszcza język. Świadomość ta budzi się i rozwija już od dzieciństwa w środowisku rodzinnym i sąsiedzkim. Ten niewielki obszar zajmowany przez społeczność lokalną to „mała ojczyzna”. Dla każdego człowieka stanowi ona punkt wyjścia dla formowania się jego podstaw.
Regionalizm nie ma dziś charakteru defensywnego jak miało to miejsce w XIX i w początkach XX wieku. Wówczas dotyczył on wyłącznie obrony własnej odrębności
i związanych z nią wartości. Obecnie chodzi w nim przede wszystkim o dynamiczny rozwój
i wzbogacenie wartości tkwiących we własnym środowisku.
Oznacza to ożywienie nie tyle odrębności, i to dla niej samej, ale różnorodności jako bogactwa życia społecznego. Nie ulega bowiem wątpliwości, że właśnie różnorodność jest bogactwem i rzeczywistym dynamizmem życia społecznego i całej kultury, na której opiera się ludzkie życie.
Przekazywanie dziedzictwa kulturowego odbywa się przede wszystkim poprzez przyjęcie wartości tkwiących w bezpośrednim, przyrodniczym i kulturowym otoczeniu człowieka. Wpływa to również na kształtowanie osobowości. Pierwszym wymiarem wartości regionu i postawy regionalnej jest wspólnota. Dla konkretnej społeczności lokalnej jest ona naturalną samoobroną przed niebezpieczeństwem uniformizmu i unifikacji. Jeśli bowiem przyjąć, że wynika ona z różnorodności, broni jej i ją rozwija, że opiera się na autonomii regionu, to w praktyce oznacza to zagwarantowanie danej społeczności szerokiego wachlarza działań społecznych, gospodarczych, kulturowych a nawet politycznych. To wszystko składa się na możliwość stanowienia o sobie.
Drugi wymiar wartości regionu i postawy regionalnej ujawnia się w odniesieniu do jednostki. Zagadnieniem podstawowym dla człowieka jest tzw. poczucie zakorzenienia. Człowiek musi mieć takie poczucie jeśli chce być w pełni podmiotem a nie przedmiotem toczących się procesów kulturowych. Badania socjologiczne jednoznacznie wykazują zagubienie człowieka we współczesnym świecie w momencie, gdy jest on pozbawiony możliwości identyfikacji z określonym, bliskim mu środowiskiem. Nie ma zakorzenienia bez przeszłości, nie ma go bez środowiska naturalnego i historycznie ukształtowanego pod każdym względem: historycznym, geograficznym, etnicznym i kulturowym. Zakorzenienie gwarantuje i określa człowiekowi jego miejsce. Region zaś jest rzeczywistością „zakorzeniającą” człowieka w bliskiej mu wspólnocie, kulturze i terytorium, a tym samym daje poczucie bycia u siebie i bycia sobą, co ma swoje konsekwencje w sferze aktywności człowieka. Wpływa ono bowiem na zrozumienie swoich obowiązków i zadań,
a w konsekwencji na włączenie się w nurt życia własnego środowiska.
Każdy człowiek w różnym stopniu i na różne sposoby uczestniczy w życiu społeczności lokalnej, regionu kraju, a niekiedy Europy czy Świata.
Ruch regionalistyczny i samorządowy uaktywnia wszystkie środowiska i wyzwala społecznikowską inicjatywę. Twórcze siły intelektualne, kompetencje i zaangażowanie skupionych w nim ludzi przyczyniają się do budowy społeczeństwa obywatelskiego, upodmiotowionego, zdolnego kreować nowe oblicze regionów w tym kraju.
Tworzy się w ten sposób postawy obywatelskie i poczucie solidarności z ideą społeczeństwa, w którym wszyscy obywatele, bez względu na pochodzenie etniczne, społeczne oraz wyznawany światopogląd są równi wobec prawa. Troska o region i jego dziedzictwo kulturowe to obrona własnych „korzeni”, własnej tożsamości, wzbogacanie osobowości, zaspokajanie potrzeby posiadania własnego miejsca na ziemi.
Współodpowiedzialność za region i jego dziedzictwo kulturowe to próba zachowania środowiska i kultury dla przyszłych pokoleń, a przez to wkład jednostki w teraźniejsze
i przyszłe losy regionu kraju.
Kultura pojawia się wówczas, gdy jeden człowiek nauczy się przekazywać swoje indywidualne doświadczenie drugiemu człowiekowi i następnym pokoleniom. Kultura jest zatem tożsama z tradycją zarówno historyczną jak i tradycją żywą, kształtowana współcześnie.
Człowiek zatem może istnieć wyłącznie jako uczestnik kultur: raz jako ten, kto tworzy
i przekazuje dziedzictwo kulturowe, po wtóre jako ten, kto jest odbiorcą i kontynuatorem tego dziedzictwa. Stąd przekaz dziedzictwa kulturowego jest pierwszym i podstawowym warunkiem trwania danej kultury.
Tradycyjna kultura regionalna wnosi do kultury narodowej, a przez nią do światowej, dziedzictwo polskich wsi i miast. Dbałość o kulturę rodzimą i język ojczysty jest nieodzowną zarówno dla podtrzymania tożsamości regionalnej jak i narodowej.
Rola regionalizmu w procesie cywilizacyjnym polega na umiejętnym łączeniu wartości własnych z odmiennymi. Ważną rolę w harmonijnym współistnieniu narodów mogą spełniać obszary przygraniczne.
Mieszkające na nich społeczności mogą w ramach współpracy transgranicznej, rozwiązywać wspólne problemy, nawiązywać i utrwalać przyjacielskie więzi, oddziaływać własną kulturą, wspomagać swoje mniejszości narodowe za granicą na zasadzie wzajemności i równych praw.
Regionalizm może łączyć to co bliskie z tym co dalekie, pośredniczyć między „małą ojczyzną” a otaczającym ją światem - pomaga odnaleźć własne miejsce na ziemi. Kształtowanie więzi regionalnej w społeczeństwach lokalnych ma charakter długotrwałych procesów historycznych. Poczynało narastać, kiedy nie tylko formowało się poczucie więzi społeczności lokalnych, ale gdy zaczęło towarzyszyć im postrzeganie poczucia odrębności od innych społeczności, tożsamych narodowo lub etnicznie, kulturowo czy gospodarczo. Kształtowało się tym szybciej i było tym bardziej intensywne, jeżeli takim spostrzeżeniom towarzyszyły konflikty interesów z innymi społecznościami. Świadomość regionalna najszybciej wyrastała na obszarach pogranicznych. Tożsamość regionalną wzmacniały granice geograficzne. Ze względu na swoje położenie Polska była poddana oddziaływaniom dwu imiennych cywilizacji: zachodniej i wschodniej. Położenie poszczególnych obszarów Polski w stosunku do tych kręgów cywilizacyjnych było ważnym elementem w kształtowaniu się odrębności obszarów, oddziałując na zróżnicowanie regionalne, wpływając na charakter
i intensywność świadomości regionalnej. Potwierdzało się, że świadomość ta zależy znacznie bardziej od odrębności kulturowych, wyznaniowych i cywilizacyjnych.
W okresie Rzeczypospolitej Szlacheckiej odrębności regionalnej wyrastały z tradycji podziałów plemiennych, a osłabianie lub umacnianie były wydarzeniami politycznymi
i wpływami zewnętrznymi.
Odrębności międzyregionalne pogłębiły pozaborowe podziały ziem polskich. Konieczności funkcjonowania pod rządami zaborców, żywiołowy ale i zorganizowany opór przeciwko rusyfikacji czy germanizacji, zagrożenie tożsamości narodowej Polaków sprzyjały wykształcaniu się społeczności lokalnych. Tożsamość regionalna stanowiła ważny czynnik oporu przeciwko procesom unifikacyjnym, które w państwach zaborczych były jednoznaczne z utratą polskiej świadomości narodowej. Obrona tożsamości narodowej powodowała, że
w procesach kształtowania się świadomości regionalnej - nawet na terenach niezróżnicowanych etnicznie - czynnik narodowościowy odgrywał szczególną rolę. Był on również ważnym argumentem na rzecz utrwalania świadomości regionalnej.
Losy Polaków w czasie II wojny światowej nie utrwalały poczucia odrębności regionalnych lecz sprzyjały unifikacji ogólnonarodowej. Pogłębiało się wówczas poczucie zagrożenia bytu biologicznego. Wobec zagrożeń biologicznych, poczucie świadomości regionalnej schodziło na dalszy plan.
Wydarzenia powojenne miały jednak odmienne znaczenie. Zmiany terytorialne, masowe przesiedlenia Polaków, budowanie państwa polskiego o całkowicie odmiennej ideologii, próby zerwania z dziedzictwem historycznym państwa polskiego przez siły rządzące, a także odmienna ocena tradycji współczesnej Polski Ludowej oznaczały proces budowania więzi społecznych w społecznościach lokalnych na zupełnie innych zasadach. Hasła solidarności klasowej oraz internacjonalizmu międzynarodowego wskazywały odmienne postawy więzi społecznych. Oznaczać to miało negowanie zasad budowania nowego społeczeństwa na podstawie przywiązywania do „małej ojczyzny”. W praktyce powodowało to niszczenie tradycyjnych więzów regionalnych, utrwalające społeczności pozbawione patriotyzmu lokalnego, a w konsekwencji cynicznie podchodzące do ideałów
i dążeń ogólnonarodowych.
Władze państwa totalitarnego zdradzały obawy przed kształtowaniem się więzi społecznych w społecznościach lokalnych. Zarazem jednak postrzegały niebezpieczeństwa, wynikające z istnienia społeczności pozbawionych poczucia tożsamości regionalnej. Dotyczyło to Ziem Odzyskanych, gdzie przez wiele lat utrzymywała się atmosfera tymczasowości wytyczonych granic, brak było poczucia stabilizacji. Toteż pomimo ogólnych założeń ideologicznych, stawiających na likwidację odrębności regionalnych na rdzennych ziemiach polskich, na terenach Ziem Odzyskanych władze polityczne i państwowe Polski Ludowej od pierwszych dni powojennych podejmowały różnorodne działania na rzecz pogłębiania świadomości regionalnej. Popierając powstawanie i rozbudzanie tejże świadomości, lecz traktując ją w sposób instrumentalny, skrupulatnie likwidowano wszelkie jej przejawy, które nie mieściły się w ramach ideologicznych, zgodnych ze stanowiskiem sił rządzących. Stąd też podwójny charakter działań podejmowanych przez władze państwowe
i polityczne w pierwszych latach po II wojnie światowej. Z jednej strony starania o tworzenie więzi lokalnych na Ziemiach Odzyskanych przy rozbijaniu tradycyjnych więzów na ziemiach „starych”. Starania o tworzenie więzi regionalnych, budowanie tożsamości regionalnej szybko straciło swój spontaniczny charakter, stawało się stopniowo rezultatem określonych manipulacji politycznych. Były to działania sztuczne związane z umacnianiem władzy przez siły autorytarne. Towarzyszyło temu działanie na rzecz rozbudowy samorządów lokalnych, które wcale nie służyły wzmocnieniu lokalnych ośrodków władzy lecz miały umacniać centralizm komunistyczny. W warunkach ostrej walki ideologicznej zdołano wykształcić namiastki świadomości regionalnej. Wykształcone w ten sposób postawy nie miały jednak charakteru trwałego. Świadomość regionalna, która mimo różnorodnych przeszkód kształtowała się w latach rządów autorytarnych, została jednak ograniczona do roli muzealnego eksponatu, oprawiona w ramy ideologii i polityki. Stąd też, rezultaty działań w tym kierunku, miały charakter koniunkturalny i tymczasowy. Świadomość regionalna uformowana w tym okresie nie charakteryzowała się ciągłością, lecz oznaczała formowanie nowych tradycji niwelujących to, co było formowane przez pokolenia. Brakowało w niej więzi międzypokoleniowej. W czasach rządów komunistycznych tożsamość regionalna była wykorzystywana przede wszystkim do zaakcentowania przeszłości, w znacznie mniejszym stopniu chodziło o budowanie przyszłości. Mimo tego regionalizm stwarzał warunki do szerzenia się postaw demokratycznych, poszerzał krąg osób aktywnie związanych
z działaniem społecznym. Powstawały warunki ułatwiające zrozumienie i lepsze poznanie walorów poszczególnych regionów, umożliwiające optymalne wykorzystywanie ich
w interesie nie tylko lokalnej społeczności.
Wydarzenia polityczne ostatnich lat w Polsce spowodowały, ze przed regionalizmem jest olbrzymia szansa, ale także czas wielkiej próby.
Trudno będzie pogodzić działania zmierzające do przełamania impasu cywilizacyjnego
i ekonomicznego przez integracje europejską z utrzymaniem tożsamości regionalnej.
Przez wiele lat poczucie związków z regionem nie dawało jego mieszkańcom poczucia wspólnoty w realizowaniu własnych interesów, nie prowadziło do konsolidacji wokół określonych celów społeczności lokalnych. Obecnie budując społeczność demokratyczną, funkcjonującą w państwie niepodległym, należy rozbudzić w niej tożsamość regionalną.
Tylko taka społeczność jest w stanie przeprowadzić rzeczywistą demokratyzację codziennego życia publicznego.
Bibliografia:
1.A.Patkowski, Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga Pamiątkowa 1918-1928, Kraków-
Warszawa 1928.
2.J.Jadach, Barwy współczesnego regionalizmu, Staszów 1996
3.J.Topolski, Pojęcie regionu historycznego, Dzieje Wielkopolski, t.I, Poznań 1969
4.A.Piskozub, Dziedzictwo polskiej przestrzeni, Wrocław 1987
5.A.Kłoskowska, Otwarte i zamknięte postawy narodowe w sytuacji pogranicza,
„Kultura i Społeczeństwo” 1995,nr 3