PUBLIKACJA

SZKOŁA WYŻSZA PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

Warszawa 2003

Anna Płaczkiewicz

POZIOM STRESU I DOBROSTANU NAUCZYCIELI

SZKÓŁ PRYWATNYCH I PAŃSTWOWYCH

WPROWADZENIE

Wykonywanie niektórych zawodów związane jest ze szczególnie wysokim poziomem stresu. Dotyczy to zwłaszcza osób, które oprócz kompetencji zawodowych angażują własną osobowość jako swojego rodzaju narzędzie pracy. Tak jest w przypadku nauczycieli, których zawód klasyfikowany jest w grupie zawodów pomocnych. To, co jest celem i treścią pracy nauczyciela, jest wewnętrznie bardzo zróżnicowane, zindywidualizowane, ściśle odnoszące się do jednostki ludzkiej, z natury bardzo samoistnej i różniącej się od innych. Wymiar zawodu nauczyciela zmienia się ciągle wraz z rozwojem i postępem nauki, kultury, techniki, cywilizacji. Wszystko to wymaga od nauczyciela ustawicznego samokształcenia i zdobywania nowych kompetencji. Pielachowski (2001) uważa, że rozwój zawodowy nauczyciela jest warunkiem nowoczesnej edukacji. „”Wytworem” pracy nauczyciela są oczekiwane zmiany w osobowości jego uczniów, prawidłowy i wielostronny rozwój psychofizyczny, intelektualny i etyczny wychowanków. Oczekiwania te są formowane przez społeczeństwo, rodziców i samych uczniów, stają się coraz bardziej świadome i są połączone z wymogiem wysokiej jakości usług szkoły i nauczyciela” (Pielachowski, 2001, s.5).

Wymagania wobec nauczyciela są wysokie, poziom autonomii i sprawowanej kontroli również wydaje się wzrastać „...z realizatora odgórnych decyzji, np. programowych, organizacyjnych itp. (nauczyciel) przekształca się w profesjonalistę decydującego o swej pracy i odpowiadającego za jej rezultaty. Rozszerza się także znaczenie zespołów nauczycieli, kolegialności kierowania szkołą” (Pielachowski, 2001, s.5). Czy rośnie również poziom współpracy i wsparcia? Sęk (1996) badając subiektywne poczucie obciążenia stresem zawodowym nauczycieli podkreśla, że ważnym generatorem stresu jest właśnie brak wsparcia ze strony współpracowników oraz pełne napięć i rywalizacji stosunki w zespołach nauczycielskich.

Misja profesji nauczycielskiej staje się oczywista, czy jednak warunki sprzyjające jej

rozwojowi osiągają właściwy poziom? We współczesnej Polsce, w związku z transformacją ustrojową i gospodarczą trudności są szczególnie intensywne. Skromne wynagrodzenie zmusza wielu nauczycieli do poszukiwania dodatkowych źródeł zarobkowania, co w konsekwencji prowadzi do przeciążenia i braku czasu na regenerację sił. Nagła zmiana wymagań związana z koniecznością zdobycia wyższego wykształcenia zmusza do dodatkowego wysiłku. Także trudne warunki pracy (liczne klasy, praca wielozmianowa, brak funduszy na zakup podstawowych pomocy) utrudniają efektywną pracę (Golińska, 1998).

Wszystkie te uwarunkowania sprawiają, że praca nauczyciela staje się sytuacją wzmożonego długotrwałego stresu. Reakcją na przedłużający się stres jest załamanie procesów adaptacyjnych do środowiska zawodowego, co powoduje wadliwe funkcjonowanie w pracy i wtórne obniżanie się sprawności zawodowej. Angielscy psychologowie z Uniwersytetu w Cambridge, Kyriacou i Sutcliff (1978) - wypracowali spójną koncepcje zjawiska stresu nauczycielskiego, określając go jako „wystąpienie syndromu negatywnych emocji, które są rezultatami wykonywanego zawodu” (Kyriacou i Sutcliff (1978), za: Tucholska, 1999). Badając nauczycieli stwierdzili, że najczęściej występującymi u nich objawami stresu są: poczucie wyczerpania, poczucie sfrustrowania, złość, napięcie, niepokój, bóle głowy, bezradność, chrypka, wzrost ciśnienia krwi, reakcje paniczne, pocenie się. Symptomy te wyraźnie odpowiadają pojęciu stresu sformułowanemu przez Strelaua (1996), który stres odnosi do „stanu, charakteryzowanego przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, (...) wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji” (Strelau, 1996, s. 92, za: Heszen-Niejodek, 2000, s. 469). Krawulska - Ptaszyńska (1992) w badaniach dotyczących nauczycieli szkół średnich wykazała, że symptomy wyczerpania emocjonalnego związane są w istotny sposób z siłą doznawanego stresu, natomiast symptom braku satysfakcji zawodowej pozostaje w związku z ilością otrzymanych wsparć społecznych oraz skutecznością stosowanych metod radzenia sobie ze stresem. Golińska i Świętochowski (1998) wykazali z kolei, że wsparcie przełożonych jest bardzo skutecznym czynnikiem zabezpieczającym przed stresem.

Skutki stresu nauczycieli mają szczególne znaczenie, jak podaje Kiś (1998); dotyczą bowiem nie tylko samych nauczycieli, lecz również dzieci pozostających w kontaktach z nimi. Nauczyciel będący w stanie stresu może odegrać negatywną rolę w rozwoju osobowości ucznia. Dlatego poszukiwanie wszelkich uwarunkowań stresu zawodowego nauczycieli wydaje się ważnym społecznie zadaniem. Aby odnaleźć przyczyny stresu, należy najpierw odpowiedzieć sobie na pytanie: czym jest stres? Według najpowszechniej cytowanej definicji Lazarusa i Folkman, „stresem jest określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi” (1984, s.19, za: Heszen-Niejodek, 2000, s. 470). Nadmierne wymagania stawiane nauczycielowi, niski status społeczny i materialny, niedostateczne poczucie kontroli, brak wsparcia ze strony współpracowników i opieki merytorycznej ze strony przełożonych sprawiają, że praca nauczycieli stała się sytuacją wzmożonego długotrwałego stresu, wpływającego na ich dobrostan.

Punktem wyjścia do badań poziomu stresu nauczycieli stała się koncepcja stresu Karaska (1979, Karasek i Theorell, 1990) oraz badania Widerszal-Bazyl (1997), Widerszal-Bazyl, Cieślak i Najmiec (1995), którzy twierdzą, że „najwyższy poziom stresu powodują takie warunki pracy, w których jednostka musi sprostać wysokim wymaganiom, przy jednoczesnym braku możliwości wpływu na pracę (brak kontroli) i przy niskim wsparciu społecznym” (Cieślak, Widerszal-Bazyl, 2000, s. 12). Trzy wymienione zmienne wchodzą z sobą w interakcję i ich interakcyjny wpływ jest odpowiedzialny za poziom stresu. Każda z tych zmiennych koreluje również liniowo z wysokością stresu.

PROBLEMATYKA BADAŃ

Celem badania jest próba uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy nauczyciele szkół państwowych i prywatnych różnią się poziomem odczuwanego stresu i dobrostanu. Zgodnie z koncepcją stresu Karaska (1979) ilość predyktorów stresu można ograniczyć do niewielkiej liczby zmiennych psychospołecznych. Do zmiennych tych zaliczone zostały: poziom wymagań, zakres kontroli oraz wsparcie społeczne. Zakładam, że układ tych zmiennych będzie różny w szkołach prywatnych i państwowych. W szkołach prywatnych, mimo wzrostu wymagań w stosunku do nauczycieli ich poczucie dobrostanu będzie wyższe. Oczekuje się bowiem pozytywnego wpływu wsparcia społecznego oraz większego poczucia wpływu nauczycieli na wykonywaną przez nich pracę.

• Hipoteza 1. Poziom odczuwanego stresu w szkołach prywatnych jest niższy niż w szkołach państwowych.

• 1a) poziom wymagań wyższy w szkołach prywatnych niż w szkołach państwowych,

• 1b) poziom kontroli wyższy w szkołach prywatnych niż w szkołach państwowych,

• 1c) poziom wsparcia wyższy w szkołach prywatnych niż w szkołach państwowych,

• Hipoteza 2. Poziom dobrostanu będzie wyższy w szkołach prywatnych w porównaniu ze szkołami państwowymi.

Rodzice mają w stosunku do szkół prywatnych większe oczekiwania, zarówno w zakresie skuteczności jak i atmosfery nauczania. Zakłada się, że wymagania rodziców znajdują odbicie w postawie nauczycieli w stosunku do uczniów oraz że niewłaściwe postawy nauczycieli w warunkach szkoły prywatnej przejawiane są rzadziej. Klasy w szkołach prywatnych są mniej liczne, istnieje więc w założeniu więcej możliwości indywidualizacji pracy z uczniem i stworzenia głębszej więzi emocjonalnej z nim. W konsekwencji może to owocować większą satysfakcją nauczycieli z efektów wykonywanej pracy. Wydaje się też, że nauczyciele w szkołach prywatnych mają większe poczucie kontroli dzięki możliwości samodzielnego planowania pracy, dostępu do materiałów i możliwości wprowadzania innowacji w organizację zajęć. Mniejsza liczebność uczniów i grona pedagogicznego w szkołach prywatnych powinna sprzyjać stworzeniu lepszych stosunków interpersonalnych zarówno pomiędzy nauczycielami, jak i nauczycielami a przełożonymi. Satysfakcjonujące relacje w gronie nauczycielskim pełnią rolę społecznego wsparcia i przyczyniają się do łagodzenia sytuacji stresowych.

METODA

Osoby badane. W badaniu wzięło udział łącznie 126 nauczycielek szkół podstawowych i gimnazjów w wieku od 22 do 57 lat, w tym 63 nauczycielki ze szkół prywatnych i 63 nauczycielki ze szkół państwowych. Badane grupy pochodziły z województwa mazowieckiego i podlaskiego. Nie była to próba reprezentatywna. Różnice wieku, długości stażu pracy, ilości opuszczonych dni między obiema grupami nie są istotne, co świadczy o homogeniczności grup (tabela 1).

Tabela 1. Homogeniczność badanych grup.

	Szkoła prywatna		Szkoła państwowa		T p=0,05
		Średnia M	Odchylenie standardowe	Średnia M		Odchylenie standardowe
Wiek	38,69	9,66	36,25	10,57	-0,24
Staż w obecnym zakładzie pracy	7,81	7,27	8,68	8,26	-0,63
Staż na aktualnie zajmowanym stanowisku	9,48	7,57	11,33	8,91	-1,24
Ilość dni opuszczonych	4,51	7,46	4,82	7,16	-0,24\

Procedura. Po okazaniu zaświadczenia o zasadności badań i zasięgnięciu zgody dyrektora szkoły osoba prowadząca badanie (studentka psychologii) rozdała kwestionariusze bezpośrednio nauczycielom, przedstawiając cel badania oraz informując o jego anonimowym charakterze. Wypełnione kwestionariusze zostały zebrane przez ankietera po pięciu dniach.

Narzędzie. Zastosowano zmodyfikowany przez autorki Kwestionariusz Psychospołecznych Warunków Pracy ( PWP ) opracowany przez Widerszal-Bazyl i R. Cieślaka. Kwestionariusz służy do monitorowania psychospołecznych warunków pracy i opracowany został na podstawie koncepcji stresu zawodowego zaproponowanej przez Karaska. Kwestionariusz PWP składa się z pięciu skal teoretycznych:

1. Skala wymagań ( W ) - Jakie wymagania stawia twoja praca ?

2. Skala kontroli ( K ) - W jakim stopniu możesz wpływać na to co dzieje się w pracy ?

3. Skala wsparcia społecznego ( WS )- Na jakie wsparcie możesz liczyć ?

4. Skala dobrostanu ( D ) - Jakie jest twoje samopoczucie ?

5. Skala pożądanych zmian ( PZ ) - Czy oczekujesz jakichś zmian w pracy ?

W badaniu wykorzystano cztery pierwsze skale.

Miarą rzetelności kwestionariusza PWP jest wskażnik spójności wewnętrznej (alfa Cronbacha), który wynosi dla poszczególnych skal teoretycznych od 0,84 do 0,91. Kwestionariusz cechuje również trafność teoretyczna oraz kryterialna. Wyniki kwestionariusza można analizować na trzech poziomach: poszczególnych pytań, pięciu skal teoretycznych oraz dwunastu skal empirycznych.

Metoda analizy statystycznej. Wszystkie zależności między zmiennymi zostały obliczone przy użyciu testu t-studenta, poziom istotności p<0,05, N=63 dla każdej z grup badanych, średnie, odchylenia standardowe.

Zmienna niezależna - rodzaj szkoły (prywatna, państwowa)

Zmienne zależne - wskażniki Kwestionariusza PWP (W, K,WS, D).

WYNIKI

Stosując test t-studenta weryfikowano następujące hipotezy:

H1 - Poziom stresu jest niższy wśród nauczycieli szkół prywatnych niż państwowych.

1a - poziom wymagań wyższy w szkołach prywatnych niż w państwowych,

1b - poziom kontroli wyższy w szkołach prywatnych niż w państwowych,

1c - poziom wsparcia wyższy w szkołach prywatnych niż w państwowych.

H2 - Poziom dobrostanu jest wyższy wśród nauczycieli szkół prywatnych niż państwowych.

Po przeprowadzeniu badań otrzymano następujące wyniki:

Tabela 2. Analiza wskaźników PWP dla szkół prywatnych i państwowych.

	SZKOŁY PRYWATNE		SZKOŁY PAŃSTWOWE
	Średnia M	Odchylenie standardowe	Średnia M	Odchylenie standardowe	t* p=0,05 t** p=0,01
W	3,33	0,41	3,35	0,36	-0,32
W1	3,66	0,44	3,61	0,37	0,60
W2	3,96	0,47	4,02	0,44	-0,72
W3	2,16	0,73	2,13	0,52	0,24
K	3,61	0,42	3,38	0,44	2,88**
K1 behawioralna	3,19	0,54	2,92	0,58	2,76**
K2 poznawcza	4,14	0,45	4,01	0,46	1,59
WS	3,46	0,67	3,16	0,79	2,34*
WS1 od przełożonych	3,42	0,75	3,17	0,86	1,78
WS2 od współpracowników	3,50	0,65	3,15	0,77	2,74**
D	3,89	0,56	3,75	0,47	1,48
D1	4,00	0,57	3,89	0,50	1,23
D2	3,70	0,63	3,53	0,57	1,60

Analiza wyników wskazuje, że nie stwierdzono istotnych różnic pomiędzy nauczycielami szkół prywatnych i państwowych w poziomie odczuwanego dobrostanu oraz w spostrzeganiu stawianych wymagań. Istotne statystycznie różnice ujawniły się natomiast w poziomie odczuwanej kontroli (p=0,01) i wsparcia społecznego (p=0,05). Zgodnie z postawioną hipotezą wyższy jest w szkołach prywatnych poziom kontroli i poziom wsparcia. Analiza wyników w podskalach empirycznych ujawniła następującą prawidłowość; brak jest statystycznie istotnej różnicy w poziomie kontroli poznawczej i wsparcia od przełożonych, statystycznie istotna jest natomiast różnica w poziomie odczuwanej kontroli behawioralnej i wsparcia od współpracowników. Stwierdzono więc, że na przedstawione w badaniu różnice wpływ mają właśnie te dwie zmienne.

DYSKUSJA

Brak potwierdzenia hipotez o różnicach w poczuciu dobrostanu i spostrzeganych wymagań wynikać może z założeń, które nie zostały badaniem objęte. Mianowicie, wielu nauczycieli mogło pracować jednocześnie w dwóch różnych placówkach, zarówno w prywatnej jak i państwowej, stąd odczuwany poziom dobrostanu mógł być wynikiem wpływu obydwu szkół. Brak różnic w poziomie wymagań wynikać może z faktu, iż oba typy szkół podlegają tej samej władzy edukacyjnej. Poziom wymagań odnośnie podnoszenia kwalifikacji i rozwoju zawodowego jest jednakowy dla wszystkich nauczycieli. Oczekiwania formowane przez społeczeństwo, rodziców i samych uczniów połączone są z wymogiem wysokiej jakości usług nauczycieli i szkoły bez względu na jej rodzaj.

Przeprowadzono także obliczenia istotności różnic w skalach teoretycznych pomiędzy grupami nauczycieli ze szkół państwowych i prywatnych dla każdego zawartego w kwestionariuszu pytania. Różnice w uzyskanych wynikach nie były istotne statystycznie. Jeśli jednak różnice stwierdzono, to układały się one identycznie dla wszystkich pytań danej skali teoretycznej. Dla skali kontroli wszystkie różniące się statystycznie odpowiedzi wykazują wyższy poziom kontroli w szkołach prywatnych. Tak samo jest w przypadku wsparcia. W skali dobrostanu całkowity wynik nie jest statystycznie istotny, poszczególne jednak pytania, w których ujawniły się istotne różnice między szkołami, każdorazowo wskazują na wyższy poziom dobrostanu w szkole prywatnej. Widać więc tu słabo zaznaczoną tendencję do potwierdzenia hipotezy o wyższym poziomie dobrostanu w szkołach prywatnych.

Potwierdzona została natomiast hipoteza o wyższym poziomie odczuwanej kontroli przez nauczycieli szkół prywatnych. Znaczący wpływ na ten wynik miała podskala K1 - kontrola behawioralna, która wskazuje na większą możliwość uczestniczenia nauczycieli szkół prywatnych w decyzjach dotyczących społecznego, organizacyjnego i materialnego aspektu pracy oraz samodzielność w planowaniu swych działań. Hipoteza o wyższym wsparciu społecznym w szkole prywatnej również została potwierdzona. Czynnikiem decydującym o tej zależności jest WS2, czyli wsparcie od współpracowników. Być może lesze uposażenie nauczycieli szkół prywatnych, niwelujące rywalizację i zabieganie o każdą dodatkową nadgodzinę powoduje, że wsparcie od kolegów jest wyższe niż wśród nauczycieli szkół państwowych. Poziom odczuwanej kontroli oraz wsparcia społecznego są czynnikami modyfikującymi stres. Należy więc spodziewać się, że wyższy poziom tych zmiennych ma pozytywny wpływ na atmosferę pracy w szkołach prywatnych.

BIBLIOGRAFIA

Cieślak, R., Widerszal-Bazyl, M. (2000). Psychospołeczne warunki pracy. Warszawa. Centralny Instytut Ochrony Pracy.

Golińska, L., Świętochowski, W. (1998). Temperamentalne i osobowościowe determinanty wypalenia zawodowego u nauczycieli. Psychologia Wychowawcza, 5, 385-398.

Heszen-Niejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 3: Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej). Gdańsk. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne GWP.

Kliś, M., Kossewska, J. (1998). Cechy osobowości nauczycieli a syndrom wypalenia zawodowego. Psychologia wychowawcza, 2, 147-159.

Sęk, H. (2000). Wypalenie Zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Strelau, J. (2001). Psychologia temperamentu. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Tucholska, S. (1999). Stres zawodowy nauczycieli: poziom nasilenia i symptomy. Psychologia wychowawcza, 3, 112-123.

Tucholska, S. (1996). Stres w zawodzie nauczyciela. Psychologia wychowawcza, 5, 206-217.

8

1

9

---