Norma i patologia - w psychologii nie ma jednoznacznego określenia czym jest norma, a czym patologia.

Jednak w konkretnym środowisku można odróżnić zachowania normalne od nienormalnych. Norma jest synonimem prawidłowości tego, co powinno być zgodne z oczekiwaniami społecznymi i standardami społeczno - kulturowymi, tzn. eksponowane jest statystyczne rozumienie zachowania normalnego. Statystycznie normalne jest to, co występuje zgodnie z oczekiwaną częstością i natężeniem, to, co mieści się w granicach jednego odchylenia standardowego. Potocznie zachowaniem normalnym nazywamy taki rodzaj zachowań, który jest najczęstszy u większości ludzi w zbliżonym wieku z danego środowiska. „Normalne" jest to, co przeciętne lub powszechne w danym środowisku, nie odchylające się od miar przeciętnych. Oprócz statystycznego kryterium Gaś wyodrębnił sześć innych najczęściej odnajdywanych w literaturze przedmiotu i w praktyce rozmaitych służb - medycznej, psychologicznej, społecznej i sądowej:

- biologiczne/ekologiczne - zachowanie własnej egzystencji, przetrwania w środowisku naturalnym czy społeczno -kulturowym;

- medyczno-psychiatryczne - stan doskonałego zdrowia psychicznego i fizycznego (zgodnie z normami medycznymi), zdrowa struktura osobowości i nie zaburzone funkcje;

- psychologiczne - optymalne sposoby redukcji napięć wewnętrznych, utrzymanie homeostazy psychicznej, subiektywne poczucie dobrego przystosowania, zadowolenia, szczęścia)

- interakcyjne - adekwatne reagowanie na bodźce i pochodzące z otoczenia fizycznego i społecznego,

umiejętność przeciwstawiania się presji niekorzystnych czynników biopsychicznych, środowiskowych i sytuacyjnych

- społeczne - zgodność postępowania i motywacji z powszechnie akceptowanymi wzorcami i normami

- pedagogiczne - dążące do samo urzeczywistnienia autonomii, samowychowania i rozwoju.

Każde z cytowanych kryteriów ma mankamenty i pogrąża nas, przy próbie bardziej wnikliwej analizy. Najbardziej popularne są w praktyce kryteria statystyczne i społeczne - odwołujące się do pojęcia przeciętności oraz zgodności zachowania z normami i standardami społeczno - moralnymi i prawnymi.

Trzy rodzaje definicji nieprzystosowania społecznego, (stosowanych w pedagogice i psychologii) wg Gasia:

- definicje objawowe (symptomatologiczne) - ujmują nieprzystosowanie jako zespół zachowań, takich jak: alkoholizowanie się, uzależnienia, zamachy samobójcze, ucieczki z domów, wagary, kłamstwo, lenistwo, symptomy świadczące o nieprzestrzeganiu pewnych norm;

- teorie teoretyczne - eksponują niektóre pojęcia teoretyczne typu postawa, motywacja, rola społeczna, itp., które - oprócz objawów - wskazują na mechanizmy regulacji psychicznej lub społecznej w generowaniu zachowań niezgodnych z normami (antagonizm destruktywny);

- definicje operacyjne - wskazują przede wszystkim na rodzaj narzędzia, za pomocą którego można zmierzyć częstotliwość i natężenie cech uznanych za niekorzystne, zarówno w sensie indywidualnym, jak i społecznym (np. do Skali Zachowania Przestępczego, Skali Nieprzystosowania Społecznego Arkusza Zachowania się Ucznia

Terminologia

Agresja - występuje w kontekście interpersonalnym, pomiędzy dwojgiem lub więcej ludzi, celem jego jest wyrządzenie krzywdy drugiemu organizmowi, co oznacza że jest skierowana przeciwko innemu człowiekowi; wrogie działanie - reakcja na różne sytuacje frustrujące zgeneralizowane działania bezpośrednie;

Zachowania agresywne zależą od siły bodźca, stopnia interpersonalnego skojarzenia. nie koniecznie frustracji, poprzedzają agresję; przejaw instynktu walki, ekspresja emocji posiadająca cel:

- zniszczenie lub pozbycie się przedmiotu przeszkadzającego

- uzyskania czegoś upragnionego

- rozładowania napięcia emocjonalnego

Agresywność - zachowanie stałe, trwałe reakcje i zmienna osobowościowa — nawyk, system nawyków zależnych od czterech czynników:

- czynników poprzedzających

- historii wzmocnienia

- fascylitacji społecznej

- temperamentu

Wrogość - posiada dwie podskale - podejrzliwość i uraza, u kobiet także poczucie winy, manifestowana za pomocą słów wyraża się w negatywnych sądach, w przeciwieństwie do agresji ogniskuje się na osobie lub grupie osób, działanie w postawach i nastawieniu, uznawana przez niektórych za agresję ukrytą.

Skala agresji i wrogości (suma skal I - VII)

- skala I „Atak" - użycie siły przemocy fizyczne przeciwko innym ludziom

- skala II „Agresja pośrednia" - skierowana okrężną drogą na określoną osobę lub agresja bezkierunkowa

- skala III ,,Irytacja" przejawianie negatywnych odczuć za najmniejszym podrażnieniem, tu porywczość, obraźliwość, zrzędliwość. szorstkość i grubiańskość

- skala IV „Negatywizm" - skierowany opozycyjnie przeciwko autorytetom i władzy, jako bierny sprzeciw aż do aktywnej walki przeciwko prawu lub utartym zwyczajom

- skala V „Uraza" - zazdrość i nienawiść do otoczenia, uczucie rozgoryczenia i gniewu na cały świat za rzeczywiste lub wyimaginowane pokrzywdzenie

- skala VI „Podejrzliwość" - rzutowanie wrogości na otoczenie, niedowierzanie, ostrożność względem ludzi aż do przekonania, że inni krzywdzą nas lub to planują

skala VII ,,Agresja słowna" - wyrażanie negatywnych uczuć za pomocą słów (tu sprzeczki, krzyk, jak i groźby, przekleństwa)

- dołączono do tych 7 skal, skalę „Poczucia winy" - przekonanie, że jest się złym człowiekiem, że czyni się zło, wyrzuty sumienia

Zadaniem skali jest rozstrzygnięcie problemu, jaka jest zależność między skłonnością zachowania agresywnego w różnych jego postaciach tak rozumianym poczuciu winy.

E. Fromm

Twierdził, że człowiek nie jest wytworem popędów i ich tłumienia, lecz dziełem historii, i że zmienia się wraz ze zmianami społecznymi. Człowiek uzyskał wolność wraz z nastąpieniem kapitalizmu, ale zapłacił za to olbrzymia cenę. Zyskał wolność i niezależność, ale wraz z nimi również samotność, lęk i bezsilność. Innych ludzi zaczął traktować jako konkurentów, a w związku z tym pojawiła się wrogość i niechęć do otoczenia. Wewnątrz człowieka tkwią jednak siły, które umożliwiają mu walkę ze sprzecznościami, takimi jak:

wolność - bezradność, niezależność — samotność, samowystarczalność — lęk i niepewność. Mają one charakter kompulsywny. Dążą przede wszystkim do usunięcia ze świadomości lęku, bezsilności i osamotnienia oraz stworzenia przeciwko nim skutecznej obrony. Wśród podstawowych jednostek kompulsywnych, chroniących jednostkę przed negatywnymi skutkami wolności, wyróżnił:

sadomasochizm (skłonność do ulegania cudzym autorytetom i konstytuowania własnego autorytetu), destrukcję (szukanie ucieczki od osamotnienia i bezsilności przez niszczenie ich przyczyn, a więc świata; wykorzystując agresję i wrogość, tkwiące wewnątrz człowieka, irracjonalne) i konformizm automatu (radzenie sobie z trudem istnienia przez rezygnację z własnej indywidualności i upodabnianie się do otoczenia). Fromm przypisuje działaniom agresywnym znaczenie wyraźnie destruktywne. Wynikają one z dążenia do osiągnięcia prawdziwej wolności i niezależności, ale faktycznie obracają się przeciwko człowiekowi i pogrążają go w bezradności i osamotnieniu. Agresja i wrogość (zarówno wobec otoczenia jak i samego siebie) w konsekwencji prowadzą do samozniszczenia i upadku człowieka.

K. Lorenz

Całokształt życia zwierząt i ludzi jest swoistą grą instynktów. Dominującą rolę odgrywają cztery tzw. wielkie instynkty: seksualny, głodu, agresji i ucieczki. Wrodzony jest nie tylko popęd agresywny, lecz również czynniki hamujące zachowania agresywne. Zachowania agresywne spełniają trzy podstawowe funkcje: zapewniają równomierne rozmieszczenie istot żywych (tego samego gatunku) na dostępnej im przestrzeni, dokonują selekcji przez walki rytualizacyjne oraz umożliwiają obronę potomstwa. Agresja nie jest więc jedynie złą, niszczycielską silą. Jest ona raczej warunkiem życia, który jakkolwiek może ulegać wypaczeniu, to gdyby w ogóle nie istniał - życie również przestałoby istnieć. Każde zachowanie instynktowne, a więc również i zachowania agresywne, jest wyzwalane przez określone sytuacje bodźcowe. Z kolei ograniczenie szkodliwości zachowania agresywnego dokonuje się bądź w drodze zachowań przekierunkowanych, bądź na skutek rytualizacji. Zachowanie przekierunkowane polega na kierowaniu agresji na inny cel. Rytualizacja polega na tym, że pojawia się nowy instynktowny ruch, którego forma naśladuje zmienny sposób zachowania się. wywołany wieloma popędami. Trzecim sposobem hamowania agresji jest rozważne i krytyczne opanowanie reakcji zapału. Współdziałanie tych trzech podstawowych i kilku mniej ważnych mechanizmów blokowania agresji wewnątrzgatunkowej lub też przełączenia jej na nieszkodliwe tory, winno doprowadzić do zgodnego i bezpiecznego współistnienia wszystkich ludzi. Koncepcja ewolucyjno -ekologiczna Lorenza znalazła szeroki oddźwięk wśród badaczy zajmujących się analizą zjawiska agresji, tak w świecie zwierzęcym. jak i u człowieka.

A.H. Buss

Agresja obejmuje wiele różnorodnych zachowań, które posiadają dwie cechy wspólne: są one źródłem szkodliwych bodźców dla innego organizmu i występują zawsze w interpersonalnym kontekście. W ten sposób agresję można określić jako dostarczanie szkodliwych bodźców innemu organizmowi i zamiennie nazywać ją terminem „atak". Buss poddaje krytyce wszystkie definicje agresji, które zakładają zamiar szkodzenia komuś i twierdzi że bardziej owocne jest badanie bezpośrednich relacji między historią wzmocnienia zachowania agresywnego, a bezpośrednimi sytuacjami wyzwalającymi te działania. Niezwykle ważne jest również poznawanie bodźców, które wzmacniają zachowania agresywne. Wyróżnia dwie grupy tych bodźców: pierwsza to ból i krzywda ofiary agresji, druga to zewnętrzne nagrody. Istnieją jednak sytuacje, w których rozstrzygnięcie tych dwóch klas jest bardzo trudne. Działają one bowiem wspólnie, problemem jest wskazanie, który z tych bodźców odpowiada za wzmocnienie agresji. Szkodliwe bodźce mogą mieć różne postacie, dlatego klasyfikowane są na dwa sposoby. Kryterium pierwszego to organy, za pomocą których realizowana jest agresja (tu fizyczna i słowna), drugie kryterium to charakter związku między agresorem a ofiarą, (tu agresja pasywna i aktywna oraz pośrednia i bezpośrednia). Agresja fizyczna to atak skierowany przeciwko innemu organizmowi, może być przeprowadzona za pomocą własnych organów lub za pomocą narzędzi. Agresja werbalna to słowna reakcja dostarczająca szkodliwych bodźców organizmowi powoduje „zniszczenie lub zranienie ego" (groźba - jest słowną reakcją, która symbolizuje, zastępuje lub poprzedza bezpośredni atak, lub odrzucenie - może być niewerbalne, polega na traktowaniu innej osoby jako awersyjnej, niepotrzebnej, złej). Konsekwencje pokonywanie lub usuwanie przeszkód i eliminowanie źródła szkodliwych bodźców, powodują krzywdę i (lub) przynoszą krzywdę drugiemu człowiekowi. Agresja bezpośrednia może być fizyczna lub werbalna, bezpośrednia - ofiara ma możliwość dokładnego ustalenia źródła szkodliwych bodźców. Agresja pośrednia także może być werbalna i fizyczna, jednak ofiara może mieć trudności ze zidentyfikowaniem agresora (np. werbalna - plotka, fizyczna - podpalenie domu sąsiada). W agresji pośredniej odbiorcą szkodliwych bodźców może być organizm zastępczy - nie ofiara lecz organizm ściśle z nią związany. Większość reakcji agresywnych ma charakter czynny, zdarzają się jednak zachowania agresywne bierne, polegające na uniemożliwieniu innym osobom wykonywania jakiś zachowań. Reakcje bierne mają charakter bezpośredni, a agresor dostarcza szkodliwych bodźców jedynie przez swoja obecność i odmowę. Każde zachowanie agresywne wymaga zaistnienia specyficznych czynników pobudzających. Są nimi dwie klasy sytuacji: frustracja i bodźce szkodliwe. Buss twierdzi, że zachowanie agresywne jest jednym z możliwych, choć nie koniecznym następstwem frustracji. Mechanizm powstawania tych zachowań polega na tym, że w przypadku kierowania na osobę agresji, pojawia się u ofiary kontragresja, jako jedna z możliwych reakcji instrumentalnych. Kierowana w ten sposób agresja może być skierowana na agresora lub na dokuczliwe bodźce, efekt: likwidacja źródła szkodliwych bodźców lub ucieczka. Kara jako główny czynnik hamujący agresję. Konflikty związane z nagradzaniem pewnych zachowań agresywnych i karaniem innych. Generalizacja przeniesienia agresji, generalizacja bodźców wyzwalających zachowania agresywne, generalizacja kary, jednak najwyższa rola przypisana została przez Bussa generalizacji reakcji. Agresywność u Bussa patrz wyżej. Agresywność to gniew i wrogość. Buss stwierdza, że zarówno wrogość może występować bez agresji, jak i agresja bez wrogości.

A.Badura

Ewolucja w poglądach na temat powstawania i wygaszania zachowań agresywnych. Początkowo opierał się na klasycznym ujęciu teorii „frustracja - agresja", z czasem odrzucił to stanowisko. Jego teoria mówi o procesach uczenia się agresji (patrz I rok psychologia ogólna procesy uczenia się przez naśladownictwo) w nabywaniu i kształtowaniu zachowań agresywnych znaczną rolę odgrywają procesy poznawcze. Proces taki obejmuje dwa obiekty: podmiot obserwujący i model. Następstwem jest zjawisko imitacji (zachowanie podmiotu jest podobne do zachowania modelu i pozostaje takie nawet wtedy, gdy podmiot nie obserwuje już modelu). Wg Badury każde zachowanie jest wyznaczone przez sytuację społeczną człowieka. Teoretycznie można wyróżnić wpływ czynników patologicznych i społecznych, w rzeczywistości oba te elementy są połączone i stanowią integralna całość. Nowe formy zachowania mają kształtować się w dwojaki sposób: 1. metoda prób i błędów - oparcie na własnym doświadczeniu, kierowane przez system kar i nagród. 2. zachowania są nabywane w drodze naśladownictwa poprzez obserwację zachowań innych. W przebiegu tego procesu istotna rolę odgrywa strona biologiczna człowieka, która wyznacza tempo nabywania nowych zachowań oraz trwałość i zakres modyfikacji naśladowanych działań. Ważna rola określonych bodźców. które prowokują pojawienie się agresji. Bodźce uboczne, są także ważne, gdyż charakteryzują tło obserwowanych zachowań, ich pośrednie uwarunkowania oraz bezpośrednie i odległe konsekwencje pełniące rolę wzmocnień o charakterze nagrody (pozytywne wzmocnienie utrwala dane zachowanie) lub kary (negatywne przyczynia się do jego zaniku). Wg Badury obserwacja kar i nagród jakich doznają inni, działa podobnie jak byśmy sami ich doświadczali - całkowicie wystarcza abyśmy nauczyli się we właściwy sposób realizować zamierzone cele, a jednocześnie unikać zachowań mogących powodować negatywne skutki. Wzmocnienia te mogą mieć charakter zewnętrzny (nagrody i kary materialne lub symboliczne) lub wewnętrzny (tu satysfakcja lub poczucie winy). Badura zwraca także uwagę na konflikt wzmocnień — określone zachowanie prowadzi z jednej strony do zewnętrznej nagrody (zdobycie jakiegoś celu), a z drugiej do wewnętrznej kary (niesmak ze względu na sposób postępowania). Konflikt ten bywa rozwiązywany poprzez neutralizację negatywnego wzmocnienia wewnętrznego, jest na to kilka sposobów, z których Badura wymienia:

- pomniejszanie własnej agresji poprzez korzystne porównywanie jej z agresywnym postępowaniem innych

- usprawiedliwianie się koniecznością realizacji celów wyższych

- przenoszenie odpowiedzialności na innych

- rozkładanie współodpowiedzialności na partnerów agresji

- dehumanizacja ofiary

- błędna ocena szkodliwych konsekwencji własnego zachowania

- stopniowy zanik wrażliwości na krzywdę ofiar

Skutek - człowiek usprawiedliwia się przed samym sobą i redukuje negatywne wzmocnienie wewnętrzne. Istotną zmienną jest identyfikacja obserwatora z modelem. Wykazano, że utożsamianie się z osobą prezentującą agresję ułatwia przyswajanie manifestowanych przez nią wzorców zachowań. Dotyczy to w szczególności identyfikacji z rodzicami, którzy wpływają na wykształcenie się u dzieci agresywnych zachowań, przez modelowanie i zachęcanie do nich. Wśród innych czynników warto jeszcze wspomnieć o roli agresji wstępnej, tzn. posiadanej przez podmiot, zanim zetknął się on z przykładami zachowań napastliwych. Obowiązuje tutaj prawidłowość, że im większe nasilenie agresji wstępnej charakteryzuje osobę, tym większy jest zakres nabywanych, na drodze naśladownictwa, nowych zachowań opartych na przemocy. Wg Badury agresja jest zachowaniem społecznie wyuczonym i dlatego możliwe są działania zmierzające do tego, aby zmniejszać częstotliwość występowania i należenia ataków przemocy. Jest to możliwe poprzez zastosowanie wzmocnień pozytywnych i technik behawioralnych. Badura wszystkie swoje badania prowadził na dzieciach. Uważa on jednak, że otrzymane wnioski można z powodzeniem odnieść również do człowieka dorosłego, którego zachowania również podlegają prawom uczenia się społecznego.

L. Berkowitz

Jego zdaniem w sekwencji zachowania agresywnego nie występuje bezpośrednia zależność między frustracją a agresją, gdyż w grę wchodzą także dwie nowe zmienne:

- gniew, jako specyficzna emocja dla agresji;

- dostrzeganie sygnałów wywoławczych agresji.

Frustracja wytwarza stan gniewu, który jest pierwotną, wrodzoną reakcją na frustrację i który zwiększa pobudzenie do agresji. Natomiast to czy reakcja agresywna będzie wykonywana, zależy od zaistnienia sygnałów wywoławczych agresji. Sygnałami tymi są bodźce w pewnym stopniu skojarzone z bodźcami wywołującymi gniew. Reakcja jednostki na frustrację zależy w pewnym stopniu od jej subiektywnej interpretacji sytuacji udaremniającej. Działania agresywne hamowane są wtedy, gdy jednostka obawia się kary (lęk przed karą) za przejawiane zachowania lub też, gdy jest świadoma faktu naruszania norm, które winna przestrzegać (poczucie winy). Cel reakcji agresywnej u Berkowitza wskazuje na istnienie ogólnej prawidłowości - jednostka doznająca frustracji kieruje swoją agresję bezpośrednio przeciwko źródłu frustracji, a w przypadku braku jego aktualnej obecności, kieruje swoje zachowania napastliwie wobec obiektów najbardziej związanych z przyczyną frustracji. Mechanizm ten dotyczy również zachowań auto agresywnych - samoagresja pojawia się wtedy, gdy ego jest spostrzegane jako źródło frustracji lub jest bezpośrednio z tym źródłem związane. Berkowitz obala także koncepcję „kozła ofiarnego", zgodnie z którą zachowania agresywne są przenoszone na obiekty, ze strony których nie grozi kontragresja lub doznanie kary. Badania wykazały bowiem, że osoby reagujące pozornie zgodnie z tą zasadą, w rzeczywistości nie są zdolne do rozróżnienia miedzy źródłem frustracji, osobami podobnymi do frustratora i osobami zupełnie od niego różnymi. W efekcie reakcje agresywne wywołane przez jedną z tych osób są generalizowane na inne osoby z otoczenia. Obszerne miejsce w badaniach Berkowitza zajmuje problem catharsis. tj. osłabienia tendencji do zachowań agresywnych na skutek wykonania jakiejś reakcji napastliwej. Rozgniewana jednostka często osiąga redukcję napięcia, w sytuacji gdy uda jej się skrzywdzić frustratora, a jednocześnie nie odczuwać z tego powodu lęku czy poczucia winy. Redukcja napięcia wynika ze zrealizowania istniejącej tendencji agresywnej, a towarzyszy jej uczucie przyjemności. Tak długo jak jednostka odczuwa gniew i planuje agresję przeciwko frustratorowi, ma wewnątrz siebie zaktywizowaną sekwencję reakcji agresywnych. Wykonanie agresji jest celem kończącym sekwencję. Natomiast w przypadku przerwania sekwencji, następuje podwyższenie stanu pobudzenia, którego redukcja dokona się dopiero wtedy, gdy osoba doznająca frustracji spostrzeże, że frustrator został skrzywdzony fizycznie lub psychicznie. Problemem, który skupia zainteresowanie Berkowitza jest związek, jaki zachodzi między przemocą prezentowaną w środkach masowego przekazu, a agresywnością odbiorców. Berkowitz wyróżnił tu trzy główne sposoby, jakimi środki te mogą oddziaływać na odbiorców. Dzieje się to przez:

1. kształtowanie natury reakcji agresywnych przejawianych przez ludzi już pobudzonych do wrogich zachowań

2. pobudzanie wrogich zachowań, gdy obserwowane fakty wzbudzają dawniej wyuczone agresywne nawyki

3. sugerowanie interpretacji wrogich zachowań, skutkiem czego jednostka rozpatruje swoje jawnie wrogie pragnienia jako moralnie usprawiedliwione lub nieusprawiedliwione

Nawyk u Berkowitza. Jednostka nawykowo agresywna to taka, która interpretuje ludzi i przedmioty jako funkcjonalne zastępniki źródła frustracji, pobudzające ją do wrogich zachowań. Ma ona również silnie wykształcone nawyki agresywnego reagowania na sygnały wywoławcze agresji. Wewnętrzny stan emocjonalny (gniew) jedynie predestynuje do zachowań agresywnych, konieczne są jednak bodźce wyzwalające. Dopiero wtedy występują zachowania agresywne, których siła jest funkcją czterech czynników:

1. intensywności gniewu

2. stopnia związku między emocją gniewu i bodźcami wyzwalającymi

3. siły nawyku reagowania agresywnego

4. siły tendencji hamujących agresję

Niewystępowanie agresji w pewnych sytuacjach, jest wynikiem braku sygnałów wywoławczych bądź występowania tendencji sprzecznych z zachowaniami agresywnymi. Frustracje tworzą predyspozycje do zachowań agresywnych. Zwłaszcza w okresie dzieciństwa. Wywołuje to silne emocjonalne reakcje na każde z udaremnień i przyczynia się do kojarzenia nowych ludzi i zdarzeń z sytuacjami wywołującymi dotychczas frustrację, przez co stają się one sygnałami wywoławczymi agresji. Berkowitz zaleca, aby rodzice konsekwentnie przyczyniali się do przekazywania dzieciom silnych norm, aby uczyli je radzić sobie z frustracjami, bez konieczności nadmiernego stosowania agresji.

A. Maslow

Jego zdaniem wszystkie istoty ludzkie mają wrodzone dążenia (motywację) do samorealizacji. Potrzeby ludzkie są ułożone hierarchicznie. Należy zaspokoić potrzeby niższego rzędu (podstawowe - fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, pozytywnej samooceny), aby móc zaspokajać potrzeby wyższego rzędu (tj. wartości typu B). Teorię tę nazwał „teorią wzrostu motywacji" lub metamotywacji. Rozróżnienie pomiędzy motywacją osób samorealizujących się (metamotywacja) i motywacją innych (pozostałych osób), zwaną dosłownie motywacją deficytu lub „D - motywacją". Motywacja deficytu jest motywacją uzupełnienia braku w organizmie i redukowania napięcia. Celem metamotywacji jest wzbogacenie i rozszerzenie doświadczenia życiowego, przyrost (pojawienie się) radości i ekstazy przeżywanej przez istotę żyjącą. Motywacja ta ma charakter wzrostu, charakter ekspresji, dojrzewania i rozwoju w świecie samorealizacji. Maslow sporządził listę metapotrzeb wartości typu B. Tak jak istnieją blokady zaspokojenia potrzeb niższego rzędu, pojawia się stan frustracji i niezadowolenia, analogicznie - w przypadku potrzeb wyższego rzędu frustracja metapotrzeb prowadzi do metapatologii. Metapatologia jest niedyspozycją, złym samopoczuciem, czujemy się samotni, nieszczęśliwi, niezrozumiani, depresyjni, lecz nie jesteśmy zdolni powiedzieć „Ta oto osoba, czy ta rzecz jest przyczyną mojego złego samopoczucia".

Metapotrzeby i metapatologie:

- prawda - brak ufności, cynizm, sceptycyzm

- dobroć - egoizm, odrzucenie, niechęć

- piękno - wulgarność, niesmak, brzydota

- całościowość - dezintegracja

- życiowe procesy - myślenie o śmierci, determimzm, robotyzacja;

- jedyność - anonimowość, utrata poczucia tożsamości czy odrębności

- perfekcja - utrata nadziei

- konieczność - chaos, nieprzewidywalność

- pełnia - niekompletność, zanik życiowych dążeń i umiejętności radzenia sobie

- sprawiedliwość - wściekłość, gniew, cynizm, bezprawie

- porządek - niepewność, brak poczucia bezpieczeństwa

- prostota - skomplikowaność

- bogactwo, zrozumienie — depresja, niepokój

- zdolność ponoszenia wysiłków - zmęczenie, nadwerężenie, zakłopotanie, niezgrabność

- figlarność (gry, zabawy) -zawziętość, depresja, brak humoru, utrata radości

- samowystarczalność -spychanie odpowiedzialności na innych

- rozumienie sensu - bezsensowność, rozpacz, utrata sensu życia

Poza ogólnymi charakterystykami już podanymi Maslow przedstawił pewną liczbę charakterystyk specyficznych, za pomocą których można dokonać pełniejszego opisu osób samorealizujących się:

- obiektywna percepcja rzeczywistości (adekwatność postrzegania świata)

- ogólna akceptacja przyrody, innych ludzi i siebie

- spontaniczność, prostota, neutralność

- koncentracja na problemach poza własną osoba

- prywatność i niezależność

- autonomiczne funkcjonowanie

- nieustanne poczucie świeżości wrażeń

- doświadczanie przeżyć szczytowych (mistycznych)

- zainteresowanie społeczne

- stosunki interpersonalne

- demokratyczna struktura charakteru

- rozróżnienie między środkami i celami, dobrem a złem

- niezłośliwe poczucie humoru

- zdolność do twórczości, kreatywność

- odporność na akulturację (przyjmowanie obcej kultury)

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE MOŻNA WIDZIEĆ JAKO PROBLEM:

• SPOŁECZNY - uniemożliwia konstruktywną socjalizację w środowisku, czego skutki odczuwają różne warstwy społeczne.

• PSYCHOLOGICZNY - w wyniku zaburzenia osobowości charakteropatycznych bądź psychopatycznych, występują zaburzenia w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki.

• PEDAGOGICZNY - z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia ono adaptację, edukację i wychowanie.

NS - DIAGNOZA

• Obniżenie wieku przestępców

• Popełnianie przestępstw w grupach

• Wzrost brutalności

• Większa liczba dziewcząt w przestępczości wśród dzieci

6

---