BOGOWIE GRECCY

Afrodyta

Bogini zaliczana do "olimpijskiej dwunastki"; zrodzona u wybrzeży Cypru z piany morskiej (gr. afros - "piana morska") i z odciętych przez Kronosa (ojca Zeusa) genitaliów jego ojca Uranosa; była boginią miłości i piękna, światła i małżeństw; jej kult (zwłaszcza na Cyprze w mieście Pafos i w Koryncie) wiązał się z prostytucją sakralną; poślubiona kulawemu Hefajstosowi zdradzała go z wieloma bogami (Aresem, Dionizosem, Hermesem, Adonisem i innymi), z których to związków przyszli na świat m.in. Harmonia, Eros, Fobos, Priap, Hermafroditos i Eneasz; atrybuty: przepaska i zwierciadło, róża i mirt, gołąb i wróbel, łabędź, zając i kozioł; w mit. rzym. odpowiednikiem A. jest Wenus, w mit. wsch. - Asztarte; częsty temat w sztuce: m.in. rzeźby A. z Knidos (Praksyteles), A. z Kapui (Lizyp), A. Medycejska, malarstwo Botticellego, Tycjana, Velázqueza.

Apollo

Bóg słońca, syn Zeusa i Latony, brat Artemidy; opiekun sztuk pięknych, poezji, muzyki i nauki; przewodził 9 Muzom; symbol męskiej, młodzieńczej urody; jeden z ważniejszych bogów zaliczany do "olimpijskiej dwunastki"; doskonały łucznik rażący strzałami obłędu; jego kult wywodzi się prawdopodobnie z Likii (Azja Mniejsza); wg legendy po zabiciu smoka Pytona objął w posiadanie Delfy, gdzie na jego cześć ustanowiono igrzyska pytyjskie; poza Delfami czczony w Delos, Didymie, Triopion, Amyklaj; modlono się do niego by oddalił choroby; wyobrażany zazwyczaj z łukiem i lirą; ze zwierząt poświęcono mu łabędzia, z roślin - laur; częsty temat w sztukach plast. (m.in. Fidiasz, Praksyteles, B. Thorvaldsen, E. Delacroix, A. Rodin), muzyce (W.A. Mozart, I. Strawiński) i literaturze.

Kalliope (Pięknolica) - muza pieśni bohaterskiej, trzyma rylec i tabliczkę do pisania
Klio (Głosząca sławę) - zajmuje się historią i ma zwój pergaminu
Euterpe (Radosna) - patronka liryki, gra na flecie
Taleja (Rozkoszna) - pokazuje maskę komiczną jako muza komedii
Melpomene (Śpiewająca) - jest muzą tragedii i poznać ja można po smutnej masce, którą jej dają za godło
Terpsychora (Kochająca taniec) - z wielką lirą w ręku uczy ludzi tańca
Erato (Umiłowana) - na małej cytrze wygrywa pieśni miłosne
Polihymnia - chodzi w głębokiej zasłonie, jakiej używało się przy obrzędach religijnych, albowiem zsyła natchnienie tym, którzy piszą hymny i pieśni pobożne
Urania (Niebiańska) - dźwiga globus astralny, gdyż jej dziełem jest gwiaździarstwo.


Ares
Bóg wojny i przemocy, syn Zeusa i Hery, ojciec (z Afrodytą) Erosa i Harmonii; zaliczany do "olimpijskiej dwunastki" najważniejszych bogów; towarzyszyli mu Fobos (Popłoch), Eris (Waśń), Dejmos (Lęk) i Kydoimos (Zgiełk); czczony szczególnie w Tracji przez wojowniczych i dzikich koczowników; od jego imienia pochodzi nazwa wzgórza Areopag w Atenach; ze zwierząt poświęcono mu psa, sępa i wilka; wyobrażany z mieczem, częsty motyw w sztuce staroż.; jego rzym. odpowiednikiem był Mars.

Artemida (Artemis)
Córka Zeusa i Latony, siostra Apollina, bogini dzikiej przyrody, łowów, opiekunka zwierząt, bóstwo światła księżycowego; także opiekunka młodzieży i żeglarzy; należała do "olimpijskiej dwunastki" (najw. bogowie gr.), czczona szczególnie w Arkadii, Lakonii i Elidzie; gł. miejscem kultu Efez, gdzie znajdowało się jej wyobrażenie jako kobiety o stu piersiach; przedstawiana zwykle jako młoda dziewczyna z łukiem i kołczanem w towarzystwie łani; kapłanki A. nazywano niedźwiedzicami i pszczołami; jej kult cechował się wyrafinowanym okrucieństwem (ofiary z obcych przybyszów); odpowiednik A. w mit. rzym. Diana.

Asklepios
Syn Apolla. Ojciec Machaona Podalejriosa i Higiei. Uczeń centaura Chirona. Bóg sztuki lekarskiej. Jego atrybutami są: wąż (jako symbol ozdrowienia) oplatający laskę podróżną, czara z lekarstwem. Zwierzęciem ofiarnym był kogut. Ośrodki kultu, zakłady lecznicze i szkoły: Epidaur na Peloponezie i wyspa Kos.




Atena
Córka Zeusa, bogini mądrości, sztuki i nauki, rękodzieła oraz wojny o słuszną sprawę, strażniczka rodziny, opiekunka Aten; przypisywano jej wynalezienie pługa, wozu wojennego, sztuki tkackiej, umiejętności budowy statków, wypalania garnków; na początku istnienia świata brała udział w walce z gigantami pokonując m.in. Pallasa (stąd przydomek); czczono ją szczególnie w Atenach, którym miała ofiarować drzewo oliwne, co stało się przyczyną bogactwa miasta; na Akropolu poświęcone jej były dwie sławne świątynie Erechtejon i Partenon; poza tym odbierała kult w Sparcie, Troi, Koronnei, Alei, Trojdzenie, Tegei i Erytraj; przedstawiana najczęściej w pełnej zbroi z mieczem i dzidą oraz z tarczą z głową Meduzy, której wzrok porażał wrogów; uwieczniona w dziełach, m.in. Fidiasza, Botticcellego, Tintoretto, Veronese, Rembrandta, Rubensa; odpowiednikiem rzym. A. była Minerwa.

Demeter
Córka Kronosa i Rei. Siostra Zeusa, Hadesa, Posejdona, Hery i Hestii. Nieszczęśliwa matka Persefony i Plutosa. Bogini roli, ziemi, pól uprawnych, urodzaju, pór roku. Opiekunka życia osiadłego, ładu społecznego, bogactwa. Przedstawiana z bukietem kłosów zbóż w ręku. Z kultu Demeter, związanego z odradzaniem się ziarna, wyłoniła się idea nieśmiertelności duszy i życia pozagrobowego - myśl przewodnia Eleuzynii. Głównym ośrodkiem kultu był Eleusis.

Dionizos
Syn Zeusa i Semele. Inaczej Bakchos lub Bachus. Bóg ekstazy, wina i winnej latorośli. Opiekun pijaków. Ku jego czci urządzono teatr grecki. Posiadał własne święto - Dionizje. Wyobrażany w otoczeniu satyrów, sylenów i menad. Jako bóstwo odradzającej się przyrody Dionizos pojawiał się w kulcie Demeter i Persefony (Eleuzynie). Jedną z form jego kultu były ekstatyczne orgie.

Eros
Bóg miłości; jego kult przetrwał od epoki archaicznej do czasów aleksandryjskich i rzymskich. W najstarszych teogoniach narodził się wraz z Ziemią z pierwotnego Chaosu i w Tespiach oddawano cześć bryle kamiennej, która go wyobrażała; we wszystkich wierzeniach uznawany za podstawową potęgę świata lub (wg kapłanki Diotymy) demona różniącego bogów i ludzi. Mity przypisywały mu rozmaite pochodzenie: wg najbardziej znanego miał być synem Aresa i Afrodyty; wg innych Hermesa i Afrodyty Niebiańskiej lub Zeusa i Persefony. Pod wpływem poetów otrzymał swą tradycyjną postać: uskrzydlonego chłopca z łukiem i strzałami; w mitologii rzymskiej przybierał postać dziecka (Amor). Temat E. podejmowali malarze, m.in. Praksyteles, Lizyp (Eros napinający łuk), Rafael, Correggio, Tycjan, C. Reni, P.P. Rubens, i rzeźbiarze: E. Bouchardon, E.M. Falconet, B. Thorvaldsen, A. Canova.

Hades
Bóg świata zmarłych, surowy i bezlitosny; syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, Posejdona, Hery i Demeter, małżonek Persefony; w okresie pohomeryckim utożsamiony z bogiem płodów rolnych i minerałów - Plutonem; pod tym imieniem znany w Rzymie; nie miał własnych świątyń i własnego kultu; jego drzewem był cyprys, a zwierzęciem ofiarnym - czarna owca. Podziemne państwo H.: oddzielone od świata żywych rzekami Acheron i Styks; znajdował się w nim Tartar i Pola Elizejskie (Elizjum); H. przedstawiano jako starca w długiej szacie, z berłem i kluczami w rękach (jako Pluton trzymał w nich róg obfitości); często pojawiał się w greckim malarstwie ściennym (Polignot) i wazowym oraz rzymskim (pompejańskim); w czasach nowożytnych w rzeźbie (m.in. G.L. Bernini, F. Girardon) i malarstwie (Rembrandt).

Hefajstos
Syn Zeusa i Hery. Mąż Afrodyty. Opiekun ognia, kowali i złotników. Pracował całymi dniami w kuźniach w głębi Etny. Przedstawiany jako kulawy bóg i w odróżnieniu od pozostałych - brzydki i stary, z młotem lub obcęgami w ręku.

Hera
Córka Kronosa i Rei. Siostra Posejdona, Hadesa, Hestii, Demeter. Żona i siostra Zeusa. Matka Hefajstosa, Hebe i Aresa. Władczyni Olimpu i nieba. Była bardzo zazdrosna o liczne kochanki swojego męża. Opiekunka małżeństw i wierności małżeńskiej. Patronka kobiet zamężnych. Poświęcono jej pawia i kukułkę. Natomiast w ofierze składano krowy.

Helios
Syn Hyperiona i Tei. Brat Selene i Eos. Bóg słońca, źródeł światła i życia. Regulował bieg dnia. Świadek wszystkich czynów i mściciel występków. Wyobrażany w złotym rydwanie zaprzężonym w cztery białe rumaki. Ośrodkiem kultu był Rodos.

Hermes
Bóg dróg, podróżnych i kupców; posłannik bogów i przewodnik dusz do świata zmarłych; bóstwo płodności; opiekun pasterzy i ich stad; syn Zeusa i nimfy Mai; sprytny, przebiegły i obdarzony licznymi talentami patron wynalazców, poetów, złodziei; wyobrażany zwykle w kapeluszu podróżnym, skrzydlatych sandałach i z kerykejonem w ręce albo jako "dobry pasterz" z owieczką na ramionach; gł. miejsce kultu: grota góry Kyllene w Arkadii (tam się urodził); w mitologii rzymskiej - Merkury. Częsty motyw w rzeźbie starożytnej (Praksyteles, tzw. głowa Hermesa z Wej - rzeźba etruska, Kalamis, Alkamenes, Lizyp) oraz malarstwa wazowego; w czasach nowożytnych w rzeźbie (Sansovino, da Bologna, de Vries, Coysevox, Thorvaldsen, Begas) i malarstwie (Dosso Dosi, Elsheimer, Rubens, Lorrain); pojawia się w hymnie homeryckim, dramacie satyrowym Sofoklesa (Tropiciele).

Hestia
Bogini ogniska domowego, życia rodzinnego; czczona także jako opiekunka wspólnoty gminnej i państwa; wg Hezjoda córka Kronosa i Rei; w przysięgach i ofiarach wzywana jako pierwsza spośród bogów i bogiń; w Rzymie - Westa.

Hory
Córki Zeusa i Temidy. Siostry mojr. Trzy bóstwa ładu w przyrodzie (czyli pór roku) i społeczeństwie ludzkim: Eunomia ("praworządność"), Dike ("sprawiedliwość"), Ejrene ("pokój"). Wyobrażane w postaci młodych dziewcząt z kwiatami w ręku.

Hypnos
Syn Nocy i Ereba. Brat-bliźniak Tanatosa. Uosobienie snu. Wyobrażany ze skrzydłami u ramion i kwiatem maków ręce.

Iris
Uosobienie tęczy. Skrzydlata posłanka Zeusa i Hery do ludzi.

Kronos
Syn Uranosa i Gai, najmłodszy z Tytanów; na prośbę matki pozbawił władzy nad światem ojca i okaleczył go; jego żoną była tytanida Rea, z którą miał sześcioro dzieci. W obawie przed spełnieniem przepowiedni głoszącej, że władzy pozbawi go syn, połykał swoje dzieci tuż po urodzeniu, ale najmłodszy Zeus uratowany został przez matkę i strącił Kronosa do Tartaru; w końcu jednak ojciec i syn pogodzili się i K. zamieszkał na Wyspach Szczęśliwych. Jego panowanie utożsamiane jest ze złotym wiekiem ludzkości. Świątynia K. znajdowała się w Atenach. Hucznie obchodzono święta ku jego czci, w trakcie których niewolnicy byli wolni od pracy i mogli się czuć równi ze swymi panami. Na Krecie składano mu ofiary z dzieci.

Latona
Tytenida. Matka Artemidy i Apolla. Prześladowana przez Herę jako miejsce porodu wybrała wyspę Delos - późniejszy ośrodek kultu obojga dzieci.

Mojry
Córki Zeusa i Temidy. Siostry hor. Trzy boginie losu: Lachesis znaczyła snucie, Kloto przędła, Atropos przecinała nić życia ludzkiego.

Nemezis
Jedna z córek Nocy; zakochał się w niej Zeus, przed którym uciekała przybierając różne kształty; gdy zamieniła się w gęś, Zeus posiadł ją pod postacią łabędzia; N. zniosła jajo, które znalezione przez pasterzy zostało wręczone Ledzie, potem wykluli się z niego Helena i Dioskurowie; w mit. gr. N. uległa w dużym stopniu depersonalizacji, stając się symbolem "zemsty bogów", nieuniknioną karą spadającą na ludzi za ich pychę i brak umiaru (a nawet za nadmiar szczęścia w życiu); najsłynniejszy posąg N., który został przez Fidiasza wykuty z marmuru, przywiezionego przez zbyt pewnych zwycięstwa nad Atenami Persów, znajdował się w Ramnus, niedaleko Maratonu.

Nike
Bogini zwycięstwa, wspierana w boju przez bóstwa: Zelos (Współzawodnictwo), Kratos (Siła) i Bia (Przemoc); towarzyszyła Zeusowi i Atenie, z którą ją niekiedy utożsamiano; w mit. rzym. - Wiktoria; przedstawiana jako młoda kobieta ze skrzydłami u ramion, z wieńcem lub gałązką palmową w dłoni, w czasach rzym. z tarczą; postać jej zdobiła pomniki zwycięstw; posągi: Nike z Olimpii ok. 420 p.n.e., Nike z Samotraki II w. p.n.e.; reliefy świątyni N. na Akropolis ateńskiej ok. 420 w. p.n.e.

Nimfy
Uosobienie sił żywotnych przyrody i jej piękna. Driady i hamadriady to nimfy drzew. Oready zalicza się do nimf gór. Nimfami źródeł są najady. Nereidy i Okeanidy to nimfy morza. Są śmiertelne, ginęły wraz ze swoim środowiskiem.

Niobe
Córka Tantala. Żona Amfiona. Chełpiąc się swoim licznym potomstwem, obraziła Latonę, w obronie której stanęły jej dzieci: Artemida i Apollo godząc strzałami z łuku dzieci Niobe. Rozpaczającą Niobe Zeus zmienił w skałę.

Persefona
Inaczej Kora. Córka Demeter i Zeusa. Żona Hadesa, przez którego została uprowadzona po zerwaniu zakazanego kwiatu - narcyza. Okres wegetacji roślin spędzała na ziemi z matką, a resztę czasu w Hadesie.

Posejdon
Władca morza, strumieni i jezior; syn Kronosa i Rei, brat Zeusa i Hadesa; opiekun żeglarzy i rybaków; mógł sprowadzać burze, uśmierzać fale, rozbijać nadmorskie skały, tworzyć źródła; w wojnie trojańskiej sprzyjał Grekom; władał cudowną wyspą Atlantydą; liczne potomstwo, m.in. Pegaz, Arejon, olbrzymy (Polifem, Skiron, Anteusz); w mit. rzymskiej utożsamiany z Neptunem; przedstawiany z trójzębem, na rydwanie zaprzężonym w półkonie, półwęże, w otoczeniu pływających ryb, delfinów, nereid (rzeźby: Posejdon z Aten VI w. p.n.e., Spór Posejdona z Ateną w Partenonie, V w. p.n.e.); wizerunki na wazach i monetach; częsty temat w malarstwie nowożytnym (P. Tibaldi, P.P. Rubens) i rzeźbie (J. Sansovino).

Rea
Tytanida. Córka Gai i Uranosa. Żona i siostra Kronosa. Nazywana "matką bogów".

Satyrowie
Towarzysze Dionizosa, bóstwa lasów i gór, płodności i urodzaju, zw. sylenami, a przez Rzymian - faunami; przedstawiani jako niewysokie istoty o ludzkim ciele, nastroszonych włosach, dużych uszach przypominających zwierzęce, z różkami na głowie oraz nierzadko końskim lub kozim ogonem;

Selene
Córka Hyperiona i Tei. Siostra Eos i Heliosa. Bogini księżyca. Przypisywano jej wpływ na stan zdrowia, życie seksualne i praktyki magiczne. Wyobrażana na rydwanie zaprzężonym w konie lub woły.

Syleni
Bóstwa przyrody pokrewne satyrom. Istoty dwunożne o kształtach półkoni-półludzi. Stali towarzysze Dionizosa. Mądry i stary Sylen uchodził za jego wychowawcę.

Tanatos
Syn Nocy i Ereba. Brat-bliźniak Hypnosa. Uosobienie śmierci. Przedstawiany w postaci uskrzydlonego młodzieńca ze zgaszoną pochodnią w ręce.

Temida
Bogini prawa i sprawiedliwości; tytanida, córka Uranosa i Gai, czasem z nią utożsamiana; przed Apollinem miała wyrocznię w Delfach; wg Hezjoda druga małżonka Zeusa, matka mojr i hor; u Ajschylosa matka Prometeusza; przedstawiana z czarną opaską na oczach - co miało symbolizować bezstronność jej wyroków.

Tyche
Towarzyszka Persefony symbolizująca przypadek rządzący ludzkim losem, utożsamiana później z rzym. Fortuną; aby sobie zapewnić pomyślność, wiele miast wznosiło jej świątynię i uznawało za patronkę, przy czym nie miała szerzej rozwiniętego kultu; wyobrażana jako postawna kobieta w koronie z wież obronnych, z kołem sterowniczym lub rogiem obfitości w dłoni, niekiedy stojąca na kole.




Zeus
Główny bóg panteonu gr.; syn Kronosa (Czasu), urodzony potajemnie przez Reę, jedyne dziecko Kronosa nie pożarte przez ojca; Z. przy pomocy środka medycznego spowodował, że Kronos zwymiotował połknięte dzieci, po czym z ich pomocą zabił ojca i podległych mu tytanów; podzielił się z Hadesem i Posejdonem władzą nad światem obejmując sferę ziemską i niebo; z żonami (Metis, Hera) i wieloma kochankami (Eurynome, Dione, Mnemozyna, Leto, Demeter, Alkmena, Danae, Leda itd.) miał wiele boskich i półboskich dzieci (m.in. Hebe, Apollon, Artemida, Kora, Dionizos, Herakles, Minos); był gwarantem składanych przysiąg, czczonym gł. w Dodonie, w Epirze, w Olimpii, Nemei koło Myken, Ajgon i górze Lykajon; miejsce, na którym zwykle przebywał, to góra Olimp.

---