KOORDYNACYJNE ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE (KZM)
: Przejawy tzw. koordynacji ruchów w WF, sporcie, pracy zawodowej a także w życiu codziennym, uwarunkowane są przez różnorodne i specyficzne właściwości org. związane głównie z funkcjonowaniem centralnego i obwodowego UN. Koordynację motoryczną należy rozpatrywać w dwóch znaczeniach:
jako proces organizacji i informacji, czyli sterowania i regulacji ruchów, którego obrazem jest przebieg ruchu w czasie i przestrzeni - koordynacja ruchów.
2) jako kompleks wew. morfo-funkcjonalnych uwarunkowań tego procesu, tak jak zespół specyficznych zdolności koordynacyjnych - KZM. KZM - to zintegrowane właściwości psychomotoryczne zdeterminowane w dominujący sposób funkcjami CUN. Definiowane jako względnie utrwalone i uogólnione formy przebiegu psychofizycznych procesów regulacji ruchowej. Proces sterowania sprowadza się do przetworzenia informacji płynących z tele i proprioreceptorów i ich przekazywania do aparatu ruchu (realizacji przyjętego programu ruchu). Zaś regulacja przebiegu czynności ruchowych polega na doskonaleniu i korygowaniu realizowanego programu ruchu, dzięki stale napływającym informacjom. Szopa przyjmuje, że KZM to możliwość org. w zakresie wykonywania dokładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniających się warunkach zew. Tworzywem zdolności koordynacyjnych są głównie predyspozycje neurosensoryczne i psychiczne (funkcje CUN i narządów zmysłów) a w mniejszym stopniu morfo-strukturalne i energetyczno-funkcjonalne. Predyspozycjami KZM są funkcje tele i proprioreceptorów, błędnika, móżdżku, szybkości przewodnictwa nerwowego, pobudliwości nerwowo-mięśniowej, koordynacji receptorowo-ruchowej; a także uwagi, pamięci motorycznej, wyobrażenia, operacyjnego myślenia (funkcje percepcyjne). Zdaniem Szopy podstawowymi czynnikami integrującymi zdolności koordynacyjne są funkcje CUN i narządów zmysłów, a szczególnie zdolności neuronów do zapamiętywania informacji i ich odtwarzania w procesie sterowania ruchami; stąd autor ten dzieli KZM na dwie grupy: *predyspozycje oparte na sprawności uruchamiania istniejących już w ośrodkach programów ruchowych (czas reakcji, koordynacja receptorowo-ruchowa, wzrokowo-słuchowo-dotykowa), czucie proprioreceptywne, funkcje aparatu przedsionkowego, robaka w móżdżku. *predyspozycje mające znaczenie w procesie tworzenia nowych programów ruchowych - uzdolnienia ruchowe, czyli : szybkość, dokładność, trwałość i plastyczność uczenia się nowych ruchów (zdolność spostrzegania, pamięć i wyobraźnia motoryczna, operacyjne myślenie).
Klasyfikacja zdolności koordynacyjnych :
Struktura ZK obejmuje następujące specyficzne elementy:
*szybkość reagowania
*orientacje przestrzenną
*zachowanie równowagi
*rytmizację
*kinetyczne różnicowanie
*sprzężenie
*dostosowanie i przestawienie. Pięć pierwszych specyficznych możliwości koordynacyjnych to tzw. fundamentalne dla szkolnego WF zdolności koordynacyjne.
Wymienione zdolności występują w różnych powiązaniach w obrębie trzech kompleksów:
*motorycznego uczenia się
*sterowania i regulacji ruchem
*adaptacji motorycznej.
Szybkość reagowania - to zdolność odpowiedzi motorycznej na dany bodziec w jak najkrótszym czasie. Uzależniona jest od sprawności centralnego i obwodowego UN. Analizując przebieg impulsów w łuku odruchowym można wskazać na składowe ściśle uwarunkowane genetycznie, podatne na bodźce treningowe oraz te bardziej plastyczne, ulegające istotnym modyfikacjom na skutek wieloletniego specyficznego treningu : *szybkość przepływu impulsów jest stała i uzależniona od średnicy neuronów *szybkość wychwycenia bodźca ze środowiska zew. lub wew. zależy od wrażliwości receptorów oraz koncentracji, to też specyficzny trening może skrócić tę składową szybkości reakcji *zmiana bodźca czuciowego na słuchowy na poziomie CUN jest procesem najbardziej podatnym na wytrenowanie, gdyż z biegiem czasu dochodzi do właściwego utorowania dróg nerwowo-mięśniowych. Powstaje nawyk, którego kontrola przechodzi na niższe piętra UN (ćw. niskiego startu)..
B. Orientacja przestrzenna - determinuje możliwość człowieka w zakresie dokładnej oceny położenia ciała i jego zmian w stosunku do punktu odniesienia (pola działania np. boiska lub poruszającego się obiektu np. przeciwnik) oraz realizowania ruchu w żądanym kierunku. Jej poziom i rozwój zależy od szybkości oceny i kontroli przestrzennych warunków działania, które dokonuje się na podstawie współdziałania analizatorów wzrokowego i słuchowego; a także od sygnałów dotykowych i procesów psychicznych jak np. antycypacja. W sporcie zdolność ta bywa określana jako czucie dystansu np. w boksie i szermierce, lub czucie przestrzeni np. w gimnastyce, łyżwiarstwie figurowym. Przejawy orientacji w sporcie: *w odniesieniu do stałych warunków (np. skoki t trampoliny) *w stosunku do poruszających się obiektów (np. partner, przeciwnik, piłka). Rozwój orientacji wnioskujemy na podstawie : dokładności oceny przestrzennych warunków ruchu i ich zmian, szybkości i sprawności działania w nowej sytuacji.
C. zachowanie równowagi - umożliwia utrzymanie zrównoważonej pozycji ciała (równowaga statyczna) oraz zachowanie lub odzyskanie tego stanu (równowaga dynamiczna) w czasie czynności ruchowej, albo bezpośrednio po jej wykonaniu. Formy równowagi : *R. statyczna - którą trzeba zachować w pozycji statycznej np. stanie na jednej nodze w gimnastyce, pozycja w skokach do wody (główną rolę spełniają analizatory kinestetyczne) *R. dynamiczna - która jest zachowana w trakcie ruchu np. ćw. na równoważni, jazda na łyżwach (główna rolę spełniają analizatory przedsionkowe - funkcje błędnika, związane ze zmysłem równowagi) *Żonglowanie (balansowanie) przedmiotami lub na nich np. równoważenie piłeczki na rakietce, jazda na rowerze. Poziom zdolności zachowania równowagi wyznaczają predyspozycje morfo-strukturalne, czyli proporcje ciała (położenie S.C.).
D. Rytmizacja - pozwala na uchwycenie, zapamiętanie, odtworzenie i realizowanie określonej dynamiczno-czasowej struktury ruchów cyklicznych i acyklicznych. Przejawia się w dostosowaniu ruchów do podanego zew. rytmu lub celowego rytmu własnego (wew.). Każdy ruch ma strukturę czasowo-dynamiczną, czyli rytm. Rytm - to cecha przebiegu ruchu, której istotą są proporcje czasowe między kolejnymi fazami określonego ruchu. Wyczucie rytmu - to zdolność dokładnego odtwarzania zadanego rytmu ruchu i odpowiedniego jego korygowania w zależności od zmienianych warunków. Zdolność rytmizacji wyraża się też w inicjowaniu i zmianie własnego rytmu (np. własny rytm rozbiegu do skoków). Jest zdolnością bardzo ważną w szybkim i dokładnym opanowaniu umiejętności we wszystkich dyscyplinach sportu. Jej poziom zależy od jakości procesów przetwarzania informacji: *akustycznych i wizualnych, które decydują o efektywności motorycznej, np. gimnastyka sportowa, artystyczna, kajakarstwo, wioślarstwo, łyżwiarstwo figurowe *jak też wrażeń kinestetycznych i dotykowych, np. jazda figurowa parami, zapasy, judo.
E. Kinetyczne różnicowanie - uzewnętrznia się dokładnością i ekonomicznością wykonywanych zadań ruchowych (trzeba użyć siły ,,w sam raz” do potrzeby; ani za dużo ani za mało). Zdolność kinestetycznego różnicowania warunkuje wysoką dokładność i ekonomikę wykonania całych ruchów jak i oddzielnych faz cyklu ruchowego. Jej istota polega na przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu informacji o kątowej pozycji w stawach (komponenty przestrzenne), stanie napięcia zaangażowanych mm (komponenty siłowe), oraz tempie ruchów (komponenty czasowe). Jej podstawa jest postrzeganie parametrów siły, czasu i przestrzeni w toku czynności motorycznej pod kątem najkorzystniejszego rozwiązania całego zadania ruchowego. Różnicowanie warunkowane jest głównie dokładnością i subtelnością ruchowych wrażeń i spostrzeżeń, często w połączeniu ze słuchowymi i wzrokowymi. Specyficznym charakterem różnicowania w sporcie jest czucie - czyli wyspecjalizowane wrażenia i spostrzeżenia w treningu sportowym, np. czucie czasu - w biegach; piłki - w grach sportowych itp.
F. Sprzężenie (łączenie ruchów) - to celowa organizacja ruchów części ciała, prowadząca do integracji czasowych, przestrzennych jak i dynamicznych parametrów ruchu, oraz podporządkowanie ich zadaniu realizowanemu przez całe ciało. Np. łączenie wymachów lub krążeń ramion z ruchami koordynacyjnymi (powiązanie ruchów RR, NN i T w pływaniu). Wyróżniamy w nim : *czynnik czasowy - gdzie sprzężenie ruchów następuje w jednoczesnym lub następczym udziale ruchów częściowych w przebiegu całej czynności *czynnik przestrzenny - gdzie każdy następny ruch częściowy rozpoczyna się wtedy, kiedy ciało znajduje się w określonej pozycji. Zdolność sprzężenia występuje np. w gimnastyce sportowej, artystycznej, łyżwiarstwie figurowym, w grach sportowych.
G. Dostosowanie - decyduje o trafności doboru naszego programu aby osiągnąć dany cel. Najpierw powstaje odpowiedni program ruchowy, który jest realizowany i zmienia się w zależności od sytuacji, gdzie powstaje nowy program taki by osiągnąć dany cel. Rodzaje zmian : *oczekiwane (np. sporty walki, gry sportowe) *zmiany nieoczekiwane, które mogą wystąpić nagle (np. zjazd na nartach) *nieznaczne, czyli względnie oczekiwane (np. zmiana dł. kroku w biegach przełajowych w zależności od zróżnicowania terenu) *znaczne - które mogą doprowadzić do przerwania czynności i wdrożenia nowego programu działania (np. rozbicie obrony i przejście do ataku). Zmiana ta nosi również nazwę przestawiania ruchu - w zależności od występujących warunków zew. Zdolność dostosowania przetwarza informacje z receptorów optycznych, akustycznych, dotykowych oraz kinestetycznych.
Kryteria oceny koordynacyjnych zdolności:
Przez kryteria rozumiemy główne przejawy, na podstawie których ocenia się poziom KZM. Są wskaźnikiem możliwości koordynacyjnych i ich oddzielnych specyficznych składowych. Kryteriami oceny KZM są:
*prawidłowość *szybkość *racjonalność *kreatywność wykonania złożonych koordynacyjnie działań ruchowych. Mają one ilościowe i jakościowe charakterystyki. *prawidłowość - wykonana w sensie jakościowym to adekwatność działania ruchowego w stosunku do zamierzonego celu, w znaczeniu ilościowym to precyzja ruchu. W obu przypadkach to celowa dokładność bezpośrednio połączona z pomyślnym rozwiązaniem zadania ruchowego.
*szybkość - w sensie jakościowym to czasowa aktualność (np. wykonanie ruchu w optymalnym momencie), w znaczeniu ilościowym to prędkość przebiegu wykonania złożonych koordynacyjnie działań ruchowych w warunkach deficytu czasu, szybkość opanowania nowych działań ruchowych, szybkość osiągnięcia zadanego poziomu precyzji lub ekonomiczności, szybkość reagowania w złożonych warunkach. *racjonalność - aspekt jakościowy to celowość ruchów, a aspekt ilościowy to ekonomiczność. Można, np. odznaczyć się wysoką ekonomicznością w biegach na długich dystansach i niską w ruchach wymagających zwinności (gry sportowe). *kreatywność - aspekt ilościowy to stałość (powtarzalność) wykonanych tych samych ruchów w zmieniających się warunkach, w aspekcie jakościowym to inicjatywa (pomyślność) uzewnętrzniająca się w możliwościach znalezienia najlepszego wariantu wykonania zadania ruchowego. Precyzyjne określenie kryteriów poziomu KZM jest ważne m. in. przy konstruowaniu wiarygodnych testów motorycznych do pośredniego pomiaru tych zdolności. A wykonanie koordynacyjnej próby motorycznej powinno być oceniane wg jednego z ilościowych kryteriów. Np. rzuty do celu są miernikiem precyzji ruchów, a wykonywane w seriach ich powtarzalności; lub chwyt opadającej pałeczki dłonią jest miarą szybkości i ekonomiczności działania. Znajomość kryteriów poziomu KZM ułatwia też ich ocenę w toku obserwacji działań motorycznych ćwiczącego bądź grupy uczniów.
Poziomy wymogów koordynacyjnych :
Wyniki badań wskazują, że wymagania koordynacyjne określają: dokładność przestrzenna, czas oraz zmienność warunków i sytuacji motorycznego działania. I Poziom - charakteryzują zdolności do sterowania i regulacji przestrzenną dokładnością prostych, znanych i kierowanych czynności ruchowych wykonywanych w standartowych warunkach bez ograniczenia czasowego i zapewnieniu ciągłości sprzężenia zwrotnego (dokładność); zdolność do precyzyjnej regulacji ruchu. II Poziom - wyznaczają poziom do sterowania i regulacji przestrzenną dokładnością krótkotrwałych i szybkich czynności ruchowych w standartowych warunkach (dokładność + szybkość); zdolność do koordynacji w ograniczonym czasie. III Poziom - charakteryzują zdolności do sterowania i regulacji dokładnością nieznanych, szybkich czynności w zmiennych warunkach i sytuacjach (dokładność + szybkość +zmienność); zdolność do adekwatnego dostosowania i przestawienia motorycznego. IV Poziom - wyznaczają zdolności do sterowania i regulacji dokładnością prostych czynności w zmiennych warunkach (dokładność + zmienność).