Łacina, podobnie jak język polski, należy do rodziny języków indoeuropejskich. Język łaciński (lingua Latina) był początkowo językiem plemienia Latynów (Latini), które zamieszkiwało Półwysep Apeniński - stąd nazwa Latina. Kraina Latynów (Lacjum) stała się kolebką późniejszego państwa rzymskiego. Rzym opanował sąsiednie plemiona, a wskutek dalszych podbojów utworzył olbrzymie imperium. Rzymscy żołnierze rozprzestrzenili łacinę, a wraz z nią kulturę grecko-rzymską, na podbite kraje. Później łacina docierała do najdalszych zakątków globu poprzez katolickich misjonarzy. Stała się przodkiem dzisiejszych języków romańskich: włoskiego, francuskiego, hiszpańskiego, portugalskiego itp.
W Polsce łacina zaczęła odgrywać znaczącą rolę po przyjęciu chrztu przez Mieszka I, kiedy nasz kraj wszedł w krąg kultury europejskiej. Sam fakt chrztu został zapisany właśnie po łacinie: "Messcio dux Poloniae baptizatur". Łacina stała się w Polsce, podobnie jak to było w całej Europie, językiem kościoła, dyplomacji, szkoły, nauki i piśmiennictwa. Alfabet polski pochodzi od alfabetu łacińskiego, ale musiały upłynąć niemal trzy wieki, zanim został przystosowany do potrzeb średniowiecznej polszczyzny. Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz i inni kronikarze nie tylko posługiwali się mową Rzymian, ale wiele czerpali z pomysłów starożytnych pisarzy. Także kunsztowna poezja Jana Kochanowskiego powstała pod wpływem sztuki starożytnych Greków i Rzymian.
Łacina miała dogłębny wpływ na rozwój i kształtowanie się języka polskiego. Potwierdza to terminologia stosowana w wielu dziedzinach współczesnego życia (zwłaszcza w prawie, medycynie, biologii). Ponad połowa słownictwa w języku angielskim, spełniającym dziś podobną międzynarodową rolę, pochodzi z łaciny, a nawet potoczne zwroty naszpikowane są takimi zwrotami łacińskimi, jak "et cetera" ("i tak dalej", dosł. "i inne") czy "per capita" ("na osobę", dosł. "na głowę"). Ucząc się języka angielskiego, francuskiego czy hiszpańskiego, można łatwo zauważyć podobieństwa - właśnie zapożyczenia z łaciny. Warto porównać je np. z językiem japońskim, który nie ma podobnych korzeni.
Alfabet łaciński (zwany także rzymskim) pojawił się w VII w. p.n.e. w wyniku przystosowania alfabetu etruskiego do języka łacińskiego. Etruskowie zapożyczyli swój alfabet od greckich osadników w Italii, zaś alfabet grecki wywodzi się z alfabetu północnosemickiego, używanego w Syrii i Palestynie w 12 w. p.n.e. Dawniej powszechnie sądzono, że litery łacińskie pochodzą wprost z greki, wskazując na podobieństwo między alfabetem łacińskim a odmianą greki używaną w Cumae (południowa Italia). W rzeczywistości jest to mało prawdopodobne: nazwy liter najwyraźniej pochodzą z języka etruskiego, a nie greckiego ("a", "be", itd. a nie "alfa", "beta" itd.), a ponadto powszechny zapis "f" jako "fh" jest obcy etruskiemu systemowi pisma.
Początkowo alfabet łaciński składał się z 21 liter:
A B C D E F Z H I K L M N O P Q R S T V X
Około 250 r. p.n.e. zrezygnowano z litery Z, ponieważ we współczesnej łacinie nie było dźwięku, który wymagałby tego znaku. Na jej miejsce wprowadzono nową literę G (utworzoną poprzez dodanie kreski do C). Po wcieleniu do orbis Romanum obszarów zamieszkanych przez ludność posługującą się greką, w łacinie pojawiło się wiele zapożyczeń z tego języka. Za czasów Cycerona i Cezara wprowadzono przejęte ze współczesnej greki litery Y i Z, umieszczając je na końcu alfabetu. Początkowo służyły jedynie do zapisu słów greckich (jak sugeruje nazwa Y - i graeca -> igrek). W ten sposób na początku naszej ery pismo łacińskie znało 23 litery:
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
W średniowieczu dodano trzy nowe litery. Zmieniła się wymowa I i V przed samogłoskami (z samogłoskowej na spółgłoskową), co znalazło odbicie w piśmie. Od dłuższego czasu praktykowano pisanie I i V z drobnymi zmianami jako J i U, chociaż używano ich zarówno do oddania dźwięku samogłoskowego, jak i spółgłoskowego. W końcu wprowadzono kowencję zapisu U i I dla samogłosek, zaś V i J dla spółgłosek. Wprowadzono także literę W jako reprezentację anglosaksońskiej półsamogłoski [w] i rozróżnienia jej od [v]. Pod koniec 15 w. n.e. alfabet ostatecznie ustabilizował się jako zbiór 26 liter:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
W średniowieczu, na skutek chrystianizacji północnej i środkowej Europy przez kościół rzymskokatolicki, alfabet łaciński rozpowszechnił się i został przystosowany do wielu języków germańskich, słowiańskich i ugro-fińskich (przez całe średniowiecze łacina była jedynym językiem w Europie posiadającym pismo). Ze względu na różnorodność dźwięków, wprowadzano zmiany do alfabetu łacińskiego. Najczęściej odbywało się to przez dodanie znaku diakrystycznego (takiego jak kreska, umlaut, cedilla, tylda) do istniejących znaków.
W starożytności wyróżniano dwa główne typy pisma łacińskiego: kapitałę (pismo majuskulne) i kursywę, funkcjonowały także rozmaite typy mieszane, nie istniały natomiast małe litery. Rozróżniano trzy odmiany kapitały:
kapitała kwadratowa/kamienna - odmiana o eleganckim kształcie liter; litery były wpisane w kwadrat, miały tą samą wysokość; używana głównie do rycia w kamieniu
kapitała elegancka - odmiana podobna do kamiennej, ale o bardziej zaokrąglonych kształtach liter; używana do pisania manuskryptów
kapitała chłopska - odmiana mniej staranna od kamiennej i nie tak zaokrąglona, jak elegancka, z zanikającymi liniami poziomymi (np. kreska w A), jednak łatwiejsza do szybkiego notowania
W III w. n.e. z mieszanej formy kapituły i kursywy wykształciła się uncjała (unciales litterae - litery o wysokości cala) - pismo z zaokrąglonymi kształtami i niektórymi literami małymi (minuskulnymi). W średniowieczu pojawiło się pismo o charakterze minuskulnym, zwane półuncjałą. Różne kształty małych liter powstały w wyniku modyfikacji starożytnych liter, np. usunięcia części litery (B->b, H->h, R->r) lub wydłużenie (D->d).
W życiu codziennym dominowała jednak kursywa, która stale ewoluowała ze względu na potrzebę większej szybkości pisania. Na początku stosowano tzw. starszą kursywę (kursywę majuskulną) a od IV w. Istniało wiele odmian pisma kursywnego, odzwierciedlających charakter grup, które się nim posługiwały. Kursywa wyróżniała się lekko pochylonymi literami (pisak trzymano ukośnie) o zaokrąglonych i wydłużonych liniach pionowych. Nazwa wywodzi się od currere (spieszyć się). Dzięki pochyleniu i połączeniu liter pisało się szybciej i wygodniej. Stopniowe zmiany w piśmie podyktowane były także rodzajem dostępnych narzędzi i materiałów. Rozpowszechnienie się pióra i papirusu, a później pergaminu i papieru, umożliwiło odejście od kanciastych linii na rzecz łuków.
Znaczna zmiana w charakterze pisma łacińskiego nastąpiła po upadku Cesarstwa Rzymskiego i rozproszeniu ośrodków intelektualnych w Europie. Z łacińskiej kursywy wyodrębniło się pięć podstawowych narodowych stylów pisma (każdy z nich dawał początek kilku innym):
włoski
merowindzki we Francji
wizygocki w Hiszpanii
germański
wyspiarski (anglo-irlandzki)
Pod koniec VIII w. rozwinął się styl karolindzki (od Karolingów), który, po uznaniu za oficjalne pismo Królestwa Franków, na kolejne 200 lat stał się głównym stylem Zachodniej Europy. To właśnie głównie temu stylowi zawdzięczamy połączenie wielkich i małych liter. W kolejnych stuleciach dał on początek wielu nowym stylom. Od końca XII w. litery stawały się coraz bardziej ostrokątne pod wpływem techniki trzymania pióra, pozostawiającej pochyły ślad. Ten nowy styl, nazwany czarną literą lub gotykiem, stosowano głównie w północno-zachodniej Europie (włączając Anglię) aż do XVI w. (okazjonalnie można spotkać go również dzisiaj w Niemczech).
Chociaż we Włoszech również stosowano gotyk, większą popularność zyskał bardziej okrągły typ, zwany littera antiqua. W XV w. we Florencji do celów literackich wprowadzono okrągłe, gładkie pismo renesansowe, natomiast na codzienne potrzeby wykorzystywano równie piękną, choć nie tak czytelną kursywę. Te dwa style przekształciły się w dwie główne odmiany:
weneckie pismo minuskulne (zwane później italikami) - tradycyjnie (choć niesłusznie) uznawane za naśladownictwo pisma odręcznego Petrarki
czcionka rzymska - preferowana w północnych Włoszech (głównie Wenecji), gdzie była używana w drukarniach na przełomie XV/XVI w.; z Włoch rozprzestrzeniła się na Holandię, Anglię, Niemcy, Francję i Hiszpanię
Klasyczny krój rzymski (roman) został przystosowany do wielkich liter. To pismo, razem z małymi literami rzymskimi i italikami rozprzestrzeniało się na całym świecie od XVI w. aż do dziś.
We wczesnym piśmiennictwie łacińskim nie występowała interpunkcja ani odstępy między wyrazami. Z biegiem czasu wyrazy zaczęto oddzielać kropkami, później wprowadzono spacje.
Mówienie w martwym języku
Język łaciński jest językiem martwym, a nie dysponujemy nagraniami starożytnych Rzymian, dlatego nie mamy pewności, jak mówili po łacinie, choć językoznastwo (np. analiza wczesnych zapożyczeń z łaciny) dało pewne podstawy do przyjęcia ogólnych reguł. Większość lingwistów sądzi, że przypominała dzisiejszy język włoski, jednak pewne cechy bardziej zbliżają ją do hiszpańskiego.
Kolejnym problemem jest naturalna ewolucja języka. Po łacinie mówiono od starożytności aż do średniowiecza, co skutkowało wieloma zmianami fonetycznymi. W starożytności różnica między pisanym c i k polegała na zmiękczeniu c, ale ponieważ nie miało to znaczenia gramatycznego, oba dźwięki zaczęto zastępować w pisowni c. Litera h była wymawiana nawet w okresie klasycznym tylko przez ludzi wykształconych, a nieobecna w mowie potocznej. Początkowo w alfabecie łacińskim nie było litery u ani w, które musiało zastępować v.
Obecnie można wyróżnić przynajmniej cztery najbardziej różniące się szkoły wymowy łacińskiej: wymowa restytuowana oraz trzy podszkoły wymowy tradycyjnej: północnoeuropejska, południowoeuropejska (kościelna) oraz anglosaska. Wymowa, którą można usłyszeć na lekcji biologii, może odbiegać od tej uczonej na lekcji łaciny - i obie mogą być poprawne, jeśli na przykład dotyczą innych okresów historycznych.
Julius Caesar |
"julius kaisar" |
wymowa restytuowana |
|
"julius cesar" |
wymowa północno-europejska |
|
"julius czeisar" |
wymowa południowo-europejska (kościelna) |
|
"dżulius sizer" |
wymowa anglosaska |
Wymowa tradycyjna
Starożytną wymowę Rzymian zrekonstruowano dopiero około roku 1900 - przedtem każdy naród czytał łacinę po swojemu. Była to tak zwana wymowa tradycyjna, kultywowana przez nauczanie łaciny od schyłku Cesarstwa Rzymskiego. Jej zasady podlegały ewolucji wraz z językiem narodowym kraju, w którym jej uczono, stąd współczesne różnice. Są one widoczne zwłaszcza w przypadku języków anglosaskich, które przeszły w końcu średniowiecza głębokie zmiany w systemie wymowy.
Obecnie w polskich szkołach przeważnie naucza się łaciny według zasad wymowy tradycyjnej, z zachowaniem jej "polskiego" charakteru, nabytego wraz z ewolucją języka polskiego. Wymowa tradycyjna jest prawie zupełnie (poza kilkoma wyjątkami) zgodna z odmianą barokową lub szkolną łacińskiej pisowni. Należy zauważyć, że stosowanie tej wymowy do tekstów starożytnych jest anachronizmem, ponieważ jej reguły pojawiły się mniej więcej tysiąc lat po ich napisaniu. Przy odczytywaniu poezji anachroniczna wymowa może spowodować utratę zamierzonego przez autora efektu akustycznego, dlatego słuszniejsze zdaje się stosowanie w takich przypadkach wymowy restytuowanej.
Wymowa restytuowana
Wymowa restytuowana (pronuntiatio restituta), zwana także klasyczną lub restytutą, jest zbiorem zasad wzorowanym na wymowie panującej w epoce klasycznej (I w. p.n.e. - I w. n.e.). Uzyskanie wiedzy o wymowie starożytnych Rzymian możliwe było dzięki kilku głównym źródłom:
alfabet łaciński miał być całkowicie fonetyczny (wymowa miała odpowiadać pisowni), ponieważ Rzymianie nie odziedziczyli pisowni po żadnym wcześniejszym języku,
w antyku przykładano wielką wagę do nauki o języku, dzięki czemu zachowały się szczegółowe opisy dźwięków, sporządzone przez starożytnych gramatyków,
dzięki analizie porównawczej języków wywodzących się z łaciny, takich jak francuski, hiszpański i włoski wiadomo, że dźwięki wymawiane identycznie pochodzą z łaciny,
analiza omyłek w pisowni pozwala stwierdzić, które dźwięki brzmiały podobnie do siebie i jak wymowa zmieniała się w czasie,
analiza transkrypcji do innych systemów pisma, takich jak greka czy sanskryt, często dokładnie określa sposób, w jaki dane słowo było wymawiane.
Porównanie systemów wymowy
W języku angielskim nadal stosuje się wymowę anglosaską przy wymawianiu historycznych i mitologicznych nazw i imion. Wymowa południowoeuropejska występuje powszechnie (choć nie wyłącznie) w kościele katolickim, zwłaszcza w pieśniach. Do odczytywania terminów naukowych zalecana jest wymowa północnoeuropejska, jako najbardziej zbliżona do wielu języków nowożytnych i będąca metodą stosowaną przez Kopernika, Keplera, Lineusza i innych pionierów nauki. Wymowa restytuowana czasem używana jest w nauce łaciny i współczesnym mówieniu po łacinie. Jej najbardziej charakterystyczne cechy to wymawianie v jak "ł" oraz ae jak "aj". Te dwa dźwięki zmieniały swoją wymowę już pod koniec okresu klasycznego.
Poniższa tabela prezentuje zestawienie reguł wymowy dla czterech zaprezentowanych systemów. Przyjęto zapis fonetyczny polski. W kwadratowych nawiasach podano międzynarodowy zapis fonetyczny IPA (jeśli zapis nie jest poprawnie wyświetlany, należy pobrać i zainstalować jedną z darmowych czcionek IPA).
Samogłoski |
||||
Zapis |
Restyt. |
Płn.-eur. |
Płd.-eur. |
Ang. |
ā |
długie a [ɑ:] |
ej [ɛɪ] |
||
ă |
krótkie a [ə] |
a [ə] [ɑ:] |
||
ē |
długie e [ɛ:] |
i [i:] |
||
ĕ |
krótkie e [e] |
|||
ī |
długie i [i:] |
aj [aɪ] |
||
ĭ |
krótkie y [ɪ] |
|||
ō |
długie o [ɔ:] |
|||
ŏ |
krótkie o [ɒ] |
|||
ū |
długie u [u:] |
ju [jʊ] |
||
ŭ |
krótkie u [ʊ] |
|||
Dwugłoski |
||||
Zapis |
Restyt. |
Płn.-eur. |
Płd.-eur. |
Ang. |
ae |
aj [aɪ] |
długie e [ɛ:] |
||
oe |
oj [ɔɪ] |
długie e [ɛ:] |
||
ei |
ej [ɛɪ] |
aj [aɪ] |
||
ui |
uj [uɪ] |
aj [aɪ] |
||
au |
ał [aʊ] |
a [a:] |
||
eu |
eł [eʊ] |
ju [jʊ] |
||
Spółgłoski |
||||
Zapis |
Restyt. |
Płn.-eur. |
Płd.-eur. |
Ang. |
c przed e, i, y, ae, oe |
k [k] |
c [ts] |
cz [ʧ] |
s [s] |
c gdzie indziej |
k [k] |
|||
g przed e, i, y, ae, oe |
g [ɡ] |
dż [ʤ] |
||
g gdzie indziej |
g [ɡ] |
|||
r |
twarde r [ʁ] |
ang. r [r] |
||
v |
ł [w] |
w [v], f [f] |
||
ch |
k z naciskiem [kʰ] |
k [k] |
||
ph |
p z naciskiem [pʰ] |
f [f] |
||
th |
t z naciskiem [tʰ] |
t [t] |
th [θ] |
|
gn po samogłosce |
ngn [ŋn] |
gn [ɡn] |
nj [nj] |
gn [ɡn] |
ti między samogłoskami |
cj [tsj] |
sz [ʃ] |
||
W wymowie tradycyjnej w Polsce, poza regułami wymowy północnoeuropejskiej, przyjęło się także wymawiać ngu jako "ngw" (lingua "lingwa" - język), qu jako "kf" (quo "kfo" - dokąd) oraz su przed samogłoską z tej samej sylaby jako "sf" (persuadeo "persfadeo" - przekonuję).
Ponadto spółgłoski pisane podwójnie w klasycznej łacinie były prawdopodobnie wymawiane osobno - musiała być różnica między anus (staruszka) i annus (rok).
Wszystkie cztery systemy zgadzają się co do zasad akcentowania sylab. Aby je poprawnie stosować, niezbędna jest znajomość pojęcia iloczasu i rozróżnienia na samogłoski długie i krótkie. Jedyny sposób stwierdzenia, czy samogłoska jest długa, czy krótka, to odszukanie wyrazu w słowniku. Długości samogłosek zachowały się od czasów starożytnych ze względu na swoje znaczenie w poezji, ale (poza słownikami) bardzo niewielu pisarzy oznacza je w piśmie. Starożytni czasem wyróżniali długą samogłoskę przez pisanie jej większą czcionką.
Wymowa liter i (j), u (v), w (vv)
W klasycznej łacinie samogłoski i oraz u mogły być wymawiane nie-sylabicznie jako spółgłoski, np. uia nie wymawiano "uia", ale bardziej jak "łija", stąd dzisiejszy zapis via (zgodny z wymową restytuowaną). Z wyjątkiem niewielkiego grona purystów, współcześnie wszędzie pisze się v w miejsce spółgłoskowego u, choć Rzymianie uznawali je za tą samą literę. Po okresie klasycznym v zaczęto wymawiać jak "w" i podobieństwo do u zanikło. W łacińskich słownikach i podręcznikach można także często spotkać spółgłoskowe i pisane jako j, ale w wydaniach klasyków zwykle j nie występuje. Litera w nie istniała w łacinie. Od średniowiecza w północnej Europie zaczęto czasem przedstawiać przy pomocy w lub vv dźwięk "ł" w zapożyczonych z języków obcych nazwach.
Pismo a akcentowanie
W łacińskich słownikach długie samogłoski oznacza się kreską u góry (ˉ), natomiast krótkie - łukiem (˘), przy czym samogłosek krótkich często w ogóle się nie wyróżnia. Więcej informacji o samogłoskach krótkich i długich oraz iloczasie można znaleźć w artykule Iloczas. Na uwagę zasługuje spotykana niekiedy diereza (¨) - znak graficzny w postaci poziomego dwukropka nad drugą samogłoską dwugłoski (dyftongu), sygnalizujący oddzielne wymawianie każdej samogłoski. Możemy zgadywać, czy Horacy chciał napisać wiersz:
aёre perennius - trwalszy od powietrza
aere perennius - trwalszy od spiżu
Księgi i psałterze kościelne często oznaczają akcentowaną sylabę przez apostrof (´) nad samogłoską, np. Dóminus vobíscum. - Pan z wami. W łacinie klasycznej to wyrażenie miałoby postać: Dōminus vobīscum. Z kolei w druku epoki Odrodzenia stosowano różne znaki akcentowe, zwłaszcza obustronny apostrof (ˆ) do oznaczenia szczególnie długiej samogłoski, np. sub rosâ.
Zwykle wymawiamy tak, jak nas nauczono, jednak trzeba pamiętać, że jest to kwestia przekonania. Niektórym może wydać się śmieszne czytanie Wergiliusza z akcentem, który pojawił się tysiąc lat po jego śmierci, ale inni wolą czytać go tak, jak robił to Dante. Kwestia gustu.