Psychologiczne koncepcje człowieka
Koncepcja behawiorystyczna (człowiek zewnątrzsterowny)
Główni przedstawiciele: Thorndike, Tolman, Skinner
Zgodnie z tą teorią człowiek jest układem zewnątrz sterownym, jego zachowanie jest całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne. System nagród i kar znajdujący się w otoczeniu decyduje o tym czego człowiek unika i do czego dąży. Jednocześnie procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w kierowaniu ludzkim zachowaniem, bowiem zależy ono od osiągnięć w uczeniu się, kontaktów interpersonalnych, wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego w jakim żyje człowiek. Zwolennicy tej koncepcji opracowali system metod i technik zmiany reakcji człowieka, który nazywa się inżynierią behawiorystyczną. Zgodnie z nią manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiednie nagrody i kary, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie. Głównym terminem wprowadzonym w tej koncepcji jest wzmocnienie, czyli konsekwencja zachowania instrumentalnego, które jest ważne dla człowieka, które steruje jego działaniem. Mówiąc wprost, dzięki wzmocnieniu można modyfikować zachowania. Wzmocnienia dzielą się na:
- pozytywne (często nazywane nagrodami)- konsekwencje zachowania korzystne i pożądane
- negatywne (kary)- bodźce awersyjne, rzeczy złe dla człowieka
Wzmocnienia sterują postępowaniem człowieka z zewnątrz. W podejściu behawioralnym wolność jest zatem brakiem negatywnych wzmocnień w środowisku zewnętrznym, a godność jest budowana na podst. Pozytywnych wzmocnień, które stają się bodźcami moralnymi. Adresatami terapii behawiorystycznej są ludzie chorzy, zaburzeni a jej celem jest oduczenie zachowań patologicznych.
Koncepcja psychodynamiczna (człowiek niedoskonały)
Główni przedstawiciele: Freud, Fromm, May
Według koncepcji psychodynamicznej zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych zwanych popędami, potrzebami lub dążeniami. Popędy te są z reguły nieświadome i dzielą się na:
- pierwotne- są siłami wrodzonymi np. dążenie do zdobycia pokarmu, popęd seksualny, unikanie bólu, ich zaspokojenie jest niezbędne do utrzymania życia.
- wtórne- powstają w wyniku socjalizacji np. potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby społeczne, osobiste.
Pomiędzy popędami często występują konflikty, których człowiek nie jest w stanie samodzielnie rozwiązać, dlatego zaczynają działać u niego różne mechanizmy, które kierują jego postępowaniem. Wyróżnia się cztery rodzaje mechanizmów obronnych:
- represja(wyparcie)- automatyczne, nieświadome wyparcie nieakceptowanych treści, bodźców, uczuć ze sfery świadomej do podświadomości.
-projekcja- polega na przypisywaniu sobie cech pozytywnych, których nie posiadamy, oraz na zrzucaniu na innych własnych cech, których nie akceptujemy.
Projekcja zmniejsza lęk i wpływa na wzrost samooceny.
- racjonalizacja- pozorne rozumowe rozwianie, polega albo na obniżeniu dążeń, albo na obniżeniu wartości pożądanej rzeczy. Mamy z nią doczynienia, gdy osoba nieświadomie zmienia motywy swego postępowania, gdy zachodzi zjawisko samooszukiwania.
- substytucja- zastąpienie celów, których nie można osiągnąć, przez cele, które są łatwiejsze.
Sposobem radzenia sobie z tymi konfliktami i mechanizmami jest systematyczna psychoterapia, czyli metoda kliniczna, której celem jest pomoc człowiekowi w rozwiązaniu nieświadomych konfliktów, ułatwienie mu wyboru drogi życiowej i umożliwienie przystosowania się do otaczającego świata.
Zastosowanie tej koncepcji w szkolnictwie dotyczy nieuporządkowanych emocji uczniów. Psychoterapia jest niezwykle pomocna w leczeniu zaburzeń emocjonalnych, a właśnie rozwój emocjonalny jest w dzisiejszej szkole zaniedbany na rzecz rozwoju intelektualnego.
Koncepcja poznawcza (człowiek samodzielny)
Główni przedstawiciele: Kelly, Bruner, Simon.
Zgodnie z ta koncepcją człowiek jest twórczym, samodzielnym podmiotem, który potrafi decydować o swoim losie i ma na niego wpływ. Ludzkie działanie jest świadome i intencjonalne. Jest nie tylko reakcją na bodziec jak twierdzili behawioryści, ale również interpretacją informacji, które pochodzą z zewnątrz, dzięki strukturom poznawczym, które człowiek posiada. Owe struktury poznawcze to wiedza nabyta w trakcie uczenia się i myślenia zakodowana w pamięci. Człowiek poznaje i rozumie świat, może w nim rozsądnie działać właśnie dzięki tej wiedzy zakodowanej w strukturach poznawczych, a także poprzez twórcze przetwarzanie tej wiedzy. Człowiek jest w stanie sam zmieniać swoje zachowanie a dokonuje się to na drodze wychowania, które jest planowe oraz poprzez autokreację, samorozwój, czyli tworzenie siebie według własnego projektu. Terapia poznawcza zaproponowana przez Hellego polega na tym, że pacjent nie jest traktowany jako osoba chora, lecz jako osoba mająca pewne trudności. Człowiek jest samodzielnym podmiotem dążącym do samowychowania. Podstawą staje się autoportret o własnej osobie, by móc odpowiedzieć na pytanie, jaki jestem, a jaki chcę być.
Koncepcja humanistyczna (dążenie do samorealizacji)
Główni przedstawiciele: Maslow, Rogers, May.
W tej koncepcji mamy do czynienia z personalistycznym ujęciem człowieka, które pozwala wyakcentować jego intencjonalność i transcendencję. Człowiek posiada predyspozycje wrodzone, czyli surowiec dla rozwoju i tworzenia własnej osobowości. Wewnętrzna struktura człowieka to jego cechy dziedziczne i ukryte, potencjalne możliwości. Domaga się ona szacunku i godności. Centralnym tematem tej koncepcji jest „ ludzkie stawanie się człowiekiem” poprzez wchodzenie w relacje z naturą, innymi ludźmi i samym sobą. Człowiek nieustannie się rozwija, dąży do samorealizacji (jest to stałe dążenie do pełnego rozwinięcia swych wrodzonych możliwości) i aktualizacji poprzez miłość, altruizm, twórcze przeżycia i rozwój własnego „ ja”. Zgodnie z poglądami psychologów humanistycznych, człowiek jest unikatową całością, której nie można sprowadzić do poszczególnych elementów takich jak reakcje, myśli, emocje czy potrzeby. Osoba składa się z dwóch podsystemów, czyli z „ja” i „organizmu” które stanowią jedność i przypominają dwie strony tej samej monety. Człowiek, który chce żyć zgodnie ze swoją naturą, który chce być autentyczny, niezależny i zadowolony musi stanowić harmonijną całość, której podst. Składniki- „ja” oraz „ organizm”- stworzą spójny system, zwany osobą.