Rynek produktów i usług bankowych a rynek finansowy
Rozwój rynku finansowego w Polsce zapoczątkowany został wraz z uchwaleniem ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych 22 marca 1991 r. powołaniem do życia Komisji Papierów Wartościowych oraz uruchomieniem Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych .
Rynki finansowe spełniają wiele funkcji, lecz najistotniejsza z nich to transformacja aktywów poprzez pośredników finansowych. Rynek finansowy jest pojęciem abstrakcyjnym, zaś jego konkretyzacja przejawia się na jego poszczególnych segmentach tworzących rynki operacyjne, zróżnicowane pod względem celów jakim służą oraz instrumentów, które są na nich przedmiotem obrotu.
Rynek finansowy obejmuje takie rynki jak:
rynek pieniężny - to rynek kapitałów krótkoterminowych. zawierane są na nim transakcje kupna i sprzedaży instrumentów finansowych o największym stopniu płynności i terminie wykupu do jednego roku,
rynek kapitałowy - to rynek kapitałów średnio i długoterminowych, przeznaczonych na finansowanie inwestycji, zapewniający zwrot kapitału w czasie przekraczającym 1 rok,
rynek kredytowy - to rynek detalicznych transakcji zindywidualizowanych między bankami a podmiotami, które nie mają dostępu do rynku pieniężnego lub kapitałowego jako pożyczkobiorcy,
rynek instrumentów pochodnych.
Trzy pierwsze rynki są rynkami operacyjnymi, zaś rynek instrumentów pochodnych jest rynkiem pozwalającym uczestnikom operacji finansowych na zabezpieczenie się przed negatywnymi skutkami ryzyka finansowego związanego głównie ze zmianami stóp procentowych, kursów walutowych oraz wahaniami cen papierów wartościowych.
Na rynku finansowym występuje więc ogół transakcji finansowych zawieranych przez podmioty dysponujące nadwyżką pieniądza oraz podmioty posiadające jego niedobór.
Uczestnikami rynku finansowego są:
bank centralny, który realizuje politykę pieniężną państwa,
banki komercyjne, które realizują operacje pozwalające im na utrzymanie właściwej płynności finansowej,
inne instytucje finansowe np. fundusze inwestycyjne, specjalistyczne spółki inwestycyjne, fundusze emerytalne, firmy ubezpieczeniowe,
instytucje niefinansowe,
osoby fizyczne.
Ze względu na kryterium terminowe rynek finansowy dzieli się na:
Rynek pieniężny,
Rynek kapitałowy.
Rynek produktów i usług bankowych jest częścią rynku finansowego, a produkty bankowe to produkty występujące na tzw. rynku pieniężnym.
Pieniądz na rynku finansowym przyjmuje różne formy, określane mianem instrumentów finansowych.
Instrumenty rynku pieniężnego:
Do instrumentów rynku pieniężnego zalicza się:
bony i weksle skarbowe,
bony pieniężne,
papiery komercyjne,
certyfikaty depozytowe, akcepty bankierskie, depozyty międzybankowe.
Rozwinięty rynek pieniężny obejmuje rynek pierwotny, na którym następuje wprowadzenie do obrotu papierów wartościowych i rynek wtórny. Rynek wtórny na rynku pieniężnym nie ma charakteru zinstytucjonalizowanego, jest to rynek międzybankowy stosowany przez grupę 40-50 banków.
Rynek pieniężny jest rynkiem, który stanowi podstawą do ustalenia stawki bazowej do wyceny kapitału średnio i długoterminowego. Rentowność bonów 13 tygodniowych jest podstawą do ustalania oprocentowania dla obligacji 3 letnich, gdzie odsetki są naliczane w okresach trzymiesięcznych. Te stopy procentowe stanowią bazę dla ustalenia oprocentowania kredytów.
Tak więc stopy procentowe z rynku międzybankowego mają bezpośrednie przełożenie dla kalkulowania stawek bazowych innych instrumentów rynku kredytowego i kapitałowego (obligacje).
Bony skarbowe są emitowanymi przez Skarb Państwa krótkoterminowymi papierami wartościowymi. Przez ich emisję Minister Finansów zaciąga krótkoterminową pożyczkę przeznaczoną na sfinansowanie deficytu budżetowego lub krótkotrwałych niedoborów. Wartość nominalna bonów skarbowych wynosi 10.000 zł. Bony są emitowane od 1 do 52 tygodni. Mają postać zdematerializowaną - występują w postaci zapisów na kontach depozytowych. Konta prowadzone są przez NBP w CRBS. Nabywca bonów otrzymuje świadectwo depozytowe potwierdzające ich posiadanie.
Dobrze rozwinięty rynek wtórny gwarantuje wysoką płynność tego instrumentu. Uznawany jest on także za jeden z najbardziej bezpiecznych na rynku pieniężnym.
Bony pieniężne są krótkoterminowym papierem wartościowym emitowanym przez NBP w postaci zdematerializowanej. Są one emitowane w imieniu własnym przez bank centralny, a uzyskane w ten sposób środki są przeznaczane na realizację funkcji NBP, np. inwestycje na rynku międzybankowym. Bony pieniężne są sprzedawane w drodze przetargu na aukcjach organizowanych przez NBP, przy czym sprzedaż następuje z dyskontem, a wykup po ich wartości nominalnej. Nabywane mogą być przez banki krajowe, oddziały banków zagranicznych i Bankowy Fundusz Gwarancyjny.
Rynek lokat międzybankowych wykorzystywany jest przez banki przede wszystkim do zarządzania płynnością. Ułatwia on przepływ środków strumieni pieniężnych pomiędzy bankami i optymalne wykorzystanie przez nie posiadanych zasobów pieniężnych. Banki mogą utrzymywać płynność przy minimalizacji kosztów, bo posiadając nadwyżki środków mogą je ulokować w innym banku, a w przypadku spiętrzenia płatności mogą zasilać się lokatami innych banków, mających w tym czasie nadwyżki. Umożliwia im to pełnienie podstawowej funkcji banku, jaką jest transformacja terminów i ryzyka. Ponadto bank centralny może wykorzystywać ten rynek dla realizacji założeń polityki pieniężnej, przeprowadzając na nim operacje otwartego rynku.
Instrumentami międzybankowego rynku pieniężnego w Polsce są przede wszystkim wzajemne lokaty i depozyty międzybankowe i bony skarbowe. Gdzie lokata oznacza - umieszczanie środków finansowych poza instytucją tj. na rynku międzybankowym, natomiast depozyt - przyjmowanie środków finansowych z rynku międzybankowego przez instytucje finansowe.
Lokatę i depozyt można analizować w aspekcie daty waluty. Data waluty - to dzień w którym środki pieniężne efektywnie zmieniają właściciela (jedna strona zostaje obciążona, druga uznana). Najczęstsze terminy zapadalności depozytów na rynku międzybankowym to: 1 dzień, 7 dni, 14 dni, 1 miesiąc, 3 miesiące, 6 miesięcy. Największa liczba transakcji dokonywana jest na rynku depozytów jednodniowych. Wyróżnia się trzy rodzaje depozytów jednodniowych: O/N (overnight) - pożyczone środki płatnicze otrzymuje się w dniu zawarcia transakcji i są one zwracane w następnym dniu roboczym. T/N (tomorrow next) - pożyczone środki płatnicze przekazywane są pożyczkobiorcy w następnym dniu roboczym od zawarcia umowy, zwrot następuje w następnym dniu roboczym. S/N (spot next) - przekazanie środków płatniczych następuje po dwóch dniach roboczych od zawarcia umowy, zwrot następuje w następnym dniu roboczym.
Rynek depozytów międzybankowych umożliwia bankom nie tylko zarządzanie płynnością. Mogą na nim także pożyczać środki potrzebne do sfinansowania akcji kredytowej, jeśli wpłacane do banku depozyty okazują się niewystarczające. Największy udział w międzybankowym rynku pieniężnym mają lokaty krótkoterminowe.
Banki zgłaszają gotowość do dokonywania transakcji na rynku depozytów międzybankowych podając swoje kwotowania, czyli (1) informując pozostałych uczestników rynku o wysokości stóp procentowych, przy jakich są gotowe pożyczać depozyty od innych banków, o czym mówią stopy bid, a także (2) informując rynek o wysokości oprocentowania, przy jakim są gotowe lokować depozyty w innych bankach, o czym mówią stopy offer.
W codziennej prasie można znaleźć informacje o stawkach WIBOR. Mówią one o średniej wysokości oprocentowania, przy jakim w danym dniu banki są gotowe lokować depozyty na warszawskim rynku międzybankowym. Tak więc WIBOR jest polskim odpowiednikiem LIBOR.
Krótkoterminowe papiery dłużne commercial pappers CP są emitowane przez przedsiębiorstwa w celu finansowania zarówno działalności bieżącej, jak i inwestycyjnej. Są odpowiednikiem bankowych certyfikatów depozytowych. Sprzedawane są z dyskontem poprzez agentów emisji. Nabywcami mogą być osoby prawne i fizyczne. Programy emisji oferuje kilka banków krajowych i zagranicznych.
Emitent uzyskuje pożyczkę niżej oprocentowaną od kredytu bankowego, unika uciążliwej procedury bankowej oraz obowiązku wykorzystania kredytu na określony cel. Nabywca CP może je upłynnić w dowolnym terminie na rynku pieniężnym, a przynoszą one wyższy dochód niż rządowe papiery wartościowe.
Certyfikaty depozytowe są emitowanymi przez banki komercyjne papierami wartościowymi, stwierdzającymi ulokowanie przez deponenta w wystawiającym je banku, określonej kwoty w charakterze depozytu pieniężnego na określony czas i procent. Certyfikaty depozytowe są papierami wartościowymi o terminie wykupu od 14 dni do roku, choć zdarzają się emisje na dłuższy okres - 5 a nawet 7 lat. W obrocie pierwotnym zdecydowanie przeważają jednak certyfikaty depozytowe z terminem wykupu od 1 do 6 miesięcy. Papiery te są łatwo zbywalne, co podnosi atrakcyjność oferty i zapewnia im stosunkowo wysoką rentowność. Zaletą ich jest pewność lokaty, która nie może być wycofana z banku przed umownym terminem, a deponent lokaty może ją w każdej chwili upłynnić, zbywając posiadany certyfikat na rynku wtórnym.
Instrumenty rynku kapitałowego:
Do instrumentów rynku kapitałowego zalicza się:
Akcje,
Obligacje,
Świadectwa udziałowe i depozytowe,
ADR,
GDR,
Prawa poboru,
Listy zastawne.
Rynek kapitałowy, podobnie jak rynek pieniężny, obejmuje rynek pierwotny i wtórny. Na rynku pierwotnym następuje sprzedaż nowych emisji papierów wartościowych przez emitenta inwestorom. Rynek wtórny na rynku kapitałowym ma charakter zinstytucjonalizowany (giełda - podmiot generujący popyt i podaż). Na rynku wtórnym ma miejsce obrót papierami wartościowymi między inwestorami. Emitent na tym rynku nie występuje.
Na rynku kapitałowym występują transakcje pożyczkowe oraz transakcje udziałowe. Najbardziej popularnymi instrumentami transakcji udziałowych są akcje, zaś pożyczkowych obligacje.
Akcja jest papierem wartościowym potwierdzającym własność do części majątku firmy, która je wyemitowała. Przynosi ona dochód zmienny składający się z dwóch elementów: bieżącego kursu waloru, wysokości wypłaconej dywidendy. W zależności od oznaczenia akcjonariusza, wyróżnia się akcje: imienne (zbywalność ograniczona), na okaziciela (zbywalność nieograniczona). Natomiast w zależności od uprawnień jakie przysługują akcjonariuszowi, można wyróżnić akcje: zwykłe, uprzywilejowane, co do prawa do głosu na walnym zgromadzeniu, prawa do dywidendy, prawa do poboru akcji z nowych emisji, prawa pierwszeństwa do majątku w przypadku likwidacji firmy.
Ze względu na formę pokrycia równowartości akcji wyróżnia się akcje: opłacone gotówką, aportowe (wkłady niepieniężne, zarówno rzeczy jak i prawa).
Obligacja jest papierem emitowanym w serii (czyli w równych jednostkach), w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykupu obligacji powiększonej o odsetki). Świadczenie to może mieć charakter pieniężny jak i niepieniężny (zamiana na akcje). Obligatariusz w terminie zapadalności ma prawo żądać wykupu obligacji po wartości nominalnej wraz z należnymi odsetkami.
Istnieje wiele klasyfikacji obligacji. Klasyfikacja według sposobu oprocentowania wyróżnia: obligacje o stałej stopie oprocentowania, obligacje o zmiennej stopie oprocentowania, obligacje indeksowane oraz obligacje o kuponie zerowym (dyskontowe). Inna klasyfikacja - według podmiotu emitującego wyróżnia: obligacje skarbowe (emitowane przez skarb państwa), obligacje komercyjne (emitowane przez banki komercyjne), obligacje municypalne (emitowane przez gminy). Kolejna - według sposobu wykupu wyróżnia: obligacje o spłacie jednorazowej, obligacje o spłacie ratalnej, obligacje z prawem emitenta do przedterminowego wykupu (na zasadzie losowania), obligacje z klauzulą uniemożliwiającą emitentowi wcześniejszy wykup, obligacje nie podlegające wykupowi tzw. konsole. Następna - według sposobu zabezpieczenia wyróżnia: obligacje zabezpieczone, obligacje częściowo zabezpieczone, obligacje niezabezpieczone. Ostatnia - według dodatkowych cech wyróżnia: obligacje zamienne, obligacje z warrantem (opcyjne), obligacje ze zobowiązaniem emitenta do dodatkowego świadczenia bez gwarancji wypłaty oprocentowania, obligacje częściowo opłacone (oprocentowane), obligacje partycypacyjne (dające prawo uczestnictwa w zyskach emitenta czyli do dywidendy), obligacje dwuwalutowe.
Na rynku finansowym, podobnie jak na innych rynkach, są oferowane różnorodne produkty. Produkt w ujęciu ogólnym najczęściej definiowany jest jako rzecz materialne, usługa bądź czynność zaspokajająca jakiekolwiek potrzeby lub pragnienia nabywców. Określenie produkt bankowy jest potoczną nazwą używaną w praktyce, oznaczającą różne operacje bankowe i usługi oferowane przez bank.
Tradycyjnie czynności bankowe dzieli się na trzy, a ostatnio cztery grupy:
operacje bierne lub pasywne (depozytowe),
operacje czynne lub aktywne (kredytowe),
operacje rozliczeniowe lub pośredniczące (obsługa obrotu płatniczego),
inne operacje (różne).
Operacje pasywne polegają na pozyskiwaniu środków finansowych od klientów banku. W tym celu bank wykonuje takie czynności bankowe, jak na przykład przyjmowanie depozytów czy emitowanie bankowych papierów wartościowych. Natomiast operacje aktywne polegają na wykorzystaniu przez bank zgromadzonych środków finansowych własnych i obcych w celu finansowania potrzeb kredytobiorców lub obciążaniu tych środków ryzykiem wynikającym z udostępniania ich innym podmiotom. Cechą operacji aktywnych jest działanie banku na własny rachunek i ryzyko. Do operacji aktywnych zaliczane są m.in.: udzielanie kredytów, udzielanie gwarancji bankowych, udzielanie poręczeń, udzielanie pożyczek pieniężnych.
Operacje rozliczeniowe polegają na realizacji zleceń płatniczych klientów. W tym celu bank wykonuje takie czynności bankowe, jak przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych.
Operacje inne obejmują, dozwolone prawem bankowym czynności bankowe i usługi dla klientów, jak np.: przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych, udostępnianie skrytek sejfowych, świadczenie usług konsultacyjno-doradczych w sprawach finansowych.
Asortyment i jakość operacji bankowych zależy m.in. od obowiązujących w danym państwie przepisów, regulacji wewnętrznych banku, posiadanych przez bank technologii bankowych oraz kwalifikacji pracowników. Usługi i produkty muszą spełniać ogólne wymogi określone podstawowymi przepisami prawnymi (np. ustawa Prawo bankowe) i wymogi szczegółowe, określone wewnętrznymi przepisami banku (statut, regulaminy, instrukcje, procedury).
Zjawiskiem charakterystycznym dla gospodarki rynkowej jest tworzenie przez banki coraz to nowych produktów dostosowanych do zmieniających się potrzeb klientów. Inwencja w tworzeniu nowych produktów i ich szybkie wdrażanie jest jednym z ważnych czynników wpływających na wyniki finansowe banku.