METEORYT TUNGUSKI
Historia wybuchu z 30 czerwca 1908 roku w tajdze tunguskiej
Tego dnia, o godzinie 7.17 miało miejsce na Syberii wydarzenie, którego zagadkę nauka stara się z trudem rozwikłać. Wydarzenie, które ciągle wzbudza wśród specjalistów kontrowersje, które doczekało się potężnej bibliografii naukowej ( i popularyzatorskiej ) i które, gdyby się nieco inaczej potoczyło, miałoby być może nieobliczalne konsekwencje dla ludzkości. Mowa o wybuchu w tajdze tunguskiej.
Od czasu do czasu prasa przynosi kolejne informacje mówiące o "ostatecznym wyjaśnieniu" przyczyn tej gigantycznej katastrofy, która wydarzyła się w pobliżu rzeki Podkamienna Tunguzka ( prawy dopływ Jenisieju ) w Kraju Krasnojarskim. W dalszym ciągu niniejszej relacji postaramy się rozważyć jak dalece owe, coraz to nowe wyjaśnienia i hipotezy służyć mogą za podstawę do dalszych badań, czyli w jakiej mierze odpowiadają rygorom naukowym.
Dwaj autorzy - Thomas Atkins, profesor nadzwyczajny w Hollins College w Wirginii oraz dziennikarz John Baxter, współpracownik londyńskiego "Timesa " opublikowali pod koniec 1978 roku książkę pod tytułem "The Fire came by" ( "Przeszedł ogień" ), poświęconą szczegółowej analizie wszystkich okoliczności towarzyszących wybuchowi w tajdze oraz omówieniu szeregu hipotez, jakimi próbowano wybuch ten wyjaśnić. Książkę poprzedził wstępem nie byle kto, bowiem sam Isaac Asimov - wybitny amerykański uczony, znakomity popularyzator wiedzy i zarazem świetny pisarz.
Książka oparta jest przede wszystkim na sprawozdaniach, opracowaniach i publikacjach radzieckich. Wykorzystano w niej najnowsze badania. Okazuje się, że mimo upływu, lat badania te są ciągle uporczywie prowadzone. Książka ma charakter bardzo poważny, nie goni za sensacją i jest chyba najpełniejszym kompendium poświęconym temu tematowi.
"Być może - pisze we wstępie Asimov - że czytelnik nie zgodzi się z rozwiązaniem, które proponują autorzy, jako, że opiera się ono raczej na niepewnych meldunkach niż na bezpośrednich dowodach rzeczowych, które zresztą w ogóle mogą nie istnieć. Niemniej warto zastanowić się nad zaproponowanym wyjaśnieniem. Rozpatrując bowiem owo wydarzenie w tym właśnie świetle można uznać, że zupełnie celowo miało ono miejsce tam, gdzie nie mogło w żaden sposób zaszkodzić ludziom, jak gdyby ktoś, na ludzki sposób, próbował takiej katastrofy uniknąć"...
A więc tego poranka 30 czerwca 1908 roku w środkowej części Syberii, nad rzeką Podkamienna Tunguzka niedaleko jeziora Bajkał nastąpił potężny wybuch. Detonację słychać było w promieniu 800 kilometrów, a była ona tak silna, że ludzie znajdujący się nawet daleko od miejsca wybuchu przestali na chwilę słyszeć. Instytuty sejsmologiczne na całym świecie zanotowały wstrząsy o nieznanej dotąd sile. Konduktor kolei transsyberyjskiej zatrzymał pociąg w obawie, że wykolei się na wibrujących szynach. Gigantyczna chmura pokryła całe niebo. Na rejon tunguski spadł nagle "czarny deszcz".
W oddalonej od miejsca wybuchu Antwerpii niebo podczas wschodu słońca zapłonęło silnym blaskiem. W Heidelbergu noc nagle stała się tak jasna jak w Petersburgu. W Londynie ludzie zapytywali policję o przyczynę pojawienia się czarnych obłoków na czystym, błękitnym niebie.
Wiele przyczyn złożyło się na to, że natychmiast po wybuchu nauka nie zainteresowała się tym wydarzeniem tak, jak na to z pewnością zasługiwało. Był rok 1908. Ani nauka nie dysponowała środkami technicznymi mogącymi pomóc w wyjaśnieniu istoty tej eksplozji, ani władze carskiej Rosji nie były zbytnio zainteresowane tego rodzaju badaniami. Zresztą sam wyjazd w tak odległe rejony był w owych czasach eskapadą nader ryzykowną. I aczkolwiek prasa rosyjska i światowa rozpisywały się szeroko na temat zjawisk, jakie można było zaobserwować w odległości tysięcy kilometrów od miejsca wybuchu, to przecież bezpośrednich, reporterskich relacji z terenu eksplozji ( nie mówiąc już o okolicznościach i charakterze wybuchu ) brak.
Do 1921 roku wokół wybuchu nad Tunguzką panowała cisza. A rok 1921 - przypomnijmy - to likwidacja Kołczaka, to wypędzenie japońskich i innych wojsk interwencyjnych z Dalekiego Wschodu. To jednym słowem stworzenie na tych terenach warunków umożliwiających jakieś poważniejsze badania.
Ciekawą jest rzeczą, że w 1921 roku badania w rejonie rzeki Tunguzki rozpoczęto z przyczyn jak najbardziej praktycznych. Otóż jeszcze przed pierwszą wojną światową Amerykanie próbowali odzyskać olbrzymie ilości żelaza, jakie powinny się znajdować w słynnym meteorycie arizońskim Władze radzieckie przypuszczały, że przyczyną wybuchu w tajdze był upadek meteorytu - z resztą takie było wówczas mniemanie - i również zastanawiały się nad możliwością wykorzystania tego "z nieba zesłanego" surowca, jako że duże, pojedyncze meteoryty zawierają najczęściej właśnie żelazo.
Człowiekiem, który stanął na czele pierwszej ekspedycji mającej na celu odnalezienie ewentualnego meteorytu był trzydziestoośmioletni wówczas naukowiec Leonid A. Kulik, Ciekawa to bardzo postać i warta osobnej karty. Uczestnik wojny 1905 roku, zesłany na Sybir za działalność rewolucyjną, żołnierz drugiej wojny światowej. Zginął w 1942 roku w obozie hitlerowskim.
Od 1920 roku zajmował się badaniem meteorytów, dyscypliną naukową stosunkowo młodą. Jak łatwo się domyślić to ta właśnie specjalizacja naprowadziła go na ślad wybuchu w tajdze tunguskiej i natchnęła ideą zorganizowania ekspedycji.
Pierwsze ślady i poszukiwania
Zaczął Leonid Kulik od tego, że przeczytał wszystkie dostępne informacje i relacje dotyczące wybuchu. Przede wszystkim - prasowe. To, co w owych informacjach znalazł zafascynowało go. W wielu gazetach rosyjskich znalazły się zeznania naocznych świadków interesującego nas wydarzenia. I tak gazeta ukazująca się w Irkucku podawała, że owego pamiętnego ranka 1908 roku mieszkańcy rejonu nad Tunguzką widzieli "wielki świecący obiekt o blasku tak silnym, że nie można go było obserwować gołym okiem... Przez jakieś dziesięć minut przedmiot ten opadał ruchem powolnym, miał zaś formę świecącej rury, to znaczy kształt wyraźnie cylindryczny...".
Relacje prasowe podawały też, że ludzie z tamtych okolic widzieli potężne płomienie. Poszczególni świadkowie mówili o silnych detonacjach, które poprzedziły pojawienie się ognia. Wszyscy świadkowie zgodnie zaobserwowali, że obiekt leciał z południa na północ.
Zapoznawszy się ze wszystkimi tymi relacjami, jak też i z nielicznymi materiałami naukowymi ruszył Kulik w 1921 roku w nawiedzone eksplozją rejony Syberii. Podczas owej pierwszej wyprawy do rejonów bezpośrednio nawiedzonych katastrofą nie dotarł. Mógł stwierdzić jedynie, że mimo upływu trzynastu lat żyło jeszcze wielu świadków tego wydarzenia. Zdał sobie również sprawę, że trzeba będzie wielu wypraw i niezwykłych poszukiwań, by wszystkie istniejące jeszcze ślady eksplozji w sposób zadowalający zbadać.
Następną wyprawę podjął dopiero w roku 1927. Tym razem był już znacznie lepiej przygotowany. Posiadał odpowiednie środki lokomocji i odpowiedni sprzęt. Poza tym zdążył zebrać bogaty materiał - owoc trudu innych uczonych, którzy poświęcili się wyjaśnieniu tajemnicy. Na przykład kierownik obserwatorium w Irkucku obliczył, że efekty wybuchu można było zaobserwować na obszarze większym niż Francja i Niemcy razem wzięte. Inny uczony badał wpływ wybuchu na zwierzęta, u których zaobserwował będącą jego skutkiem chorobę skóry.
Kulikowi towarzyszył Tunguz Ilia Potapowicz Liuczetkan, który nie tylko orientował się dobrze w topografii terenu, ale sam też był świadkiem owego wydarzenia sprzed dziewiętnastu lat. On też, podobnie jak inni świadkowie, dostarczył Kulikowi wielu cennych informacji, które po dziś dzień stanowią niezwykle wartościowe źródło wiedzy o okolicznościach wybuchu. Mieszkaniec tamtejszych rejonów S. B. Semionow powiedział na przykład: "Zobaczyłem ognistą kulę, która zajmowała olbrzymią część nieba. Później zrobiło się ciemno i fala powietrza rzuciła mnie o ziemię" . Ustalenia tego rodzaju okazały się później niezwykle ważne.
13 kwietnia 1927 roku mógł nareszcie na własne oczy zobaczyć Kulik to, co od dziewiętnastu lat było tematem opowieści i relacji przez nikogo dotychczas nie sprawdzonych. Świadectwo Kulika dlatego jest tak ważne, że był on pierwszym, który ślady tego wydarzenia dokładnie opisał. Podczas tej wyprawy nakręcono również kilka filmów, które po dziś dzień mają dla uczonych wartość podstawowego dokumentu. Przecież ślady samego wybuchu coraz bardziej zaciera nieubłagany czas.
"Rezultaty naszej pierwszej, nawet powierzchownej obserwacji były bogatsze niż można się było spodziewać po relacjach naocznych świadków i przeszły moje najśmielsze oczekiwania" - pisał później Kulik. Stwierdził on przede wszystkim, że teren zniszczeń był bardzo rozległy. Kulik posuwał się z peryferii w kierunku jego centrum. Początkowo napotykał powalone olbrzymie połacie lasów. Podmuch był tak silny że wyrwał z korzeniami całe brzozy, sosny i potężne, stuletnie modrzewie. Obraz był ponury i wstrząsający. W olbrzymiej większości drzewa powalone były w kierunku południowym, a ich korzenie wskazywały północ... Bliżej centrum wybuchu zniszczenia spowodowane były już nie tylko podmuchem: tu drzewa były wypalone lub osmalone. Ślady nie wskazywały jednak by był to zwykły pożar lasu, co Kulik z miejsca w swoim pierwszym sprawozdaniu podkreślił. Drzewa zapaliły się według wszelkiego prawdopodobieństwa na skutek potężnej, płynącego z góry żaru. Na przestrzeni setek kilometrów kwadratowych zostało zniszczone wszystko co żyje.
Trudno się nawet dziwić Tunguzom, że przypisywali wybuch gniewowi złych duchów i nie chcieli towarzyszyć badaczowi w jego wędrówkach. W ten sposób sam dotarł do miejsca gdzie jak się spodziewał, powinien znajdować się krater spowodowany upadkiem meteorytu.
Rozumowanie jego było w zasadzie słuszne. Cóż innego bowiem mogło dokonać takich zniszczeń i spowodować taki wstrząs, jeśli nie meteoryt ? Tymczasem tam, gdzie spodziewał się zobaczyć jakieś resztki meteorytu, względnie jakiś krater, niczego takiego nie było. Ku swemu zdziwieniu natomiast, w samym centrum wybuchu, tam, gdzie zniszczenia powinny być największe, Kulik ujrzał nie powalony wybuchem stojący las. Drzewa były wprawdzie osmalone, względnie wypalone, pozbawione szpilek i wyglądające jak słupy telegraficzne, ale stały! Bardzo ważna to obserwacja.
Śladów po meteorycie Kulik nie odnalazł ani tym razem, ani później. Wielokrotnie jeszcze udawał się do Kraju Krasnojarskiego łudząc się ciągle nadzieją, że w końcu znajdzie dowód potwierdzający jego "meteorytową teorię". Od 1929 roku spędził tu w sumie dziewiętnaście miesięcy. Do wybuchu wojny ogłosił wiele sprawozdań, wielokrotnie referował je na posiedzeniach Akademii Nauk. Są to relacje drobiazgowe, ścisłe, precyzyjne - a przede wszystkim obiektywne. To one stanowią po dziś dzień podstawę wiedzy o stanie tajgi po wybuchu.
Nowe hipotezy
Sprawozdania Kulika wywołały zarówno w Związku Radzieckim, jak i na całym świecie ogromne wrażenie. Zaczęto się też wówczas zastanawiać jaką katastrofę wywołałby podobny wybuch w rejonie zamieszkanym przez większe zbiorowisko ludzi. Przecież na tej samej szerokości geograficznej co Podkamienna Tunguzka leży, na przykład Petersburg...
Z relacji Kulika bardzo ciekawe wnioski wyciągnął amerykański astronom Charles B. Olivier. W 1928 roku pisał on w "Scientific American": "Trzeba powiedzieć, że w świetle relacji Kulika inaczej powinniśmy spojrzeć na mity czy legendy, które uznaliśmy za wytwór fantazji ludowej. Prawdopodobnie w wielu wypadkach obrazują one faktyczny stan rzeczy". W 1933 roku inny uczony amerykański, Harvey H. Ninninger zażądał wysłania ekspedycji naukowej na miejsce wybuchu. Wybuch ten bowiem - jak twierdził ten uczony - Kulik opisał, ale go nie wyjaśnił. Rząd amerykański odmówił sfinansowania podobnej wyprawy i Ninninger musiał zadowolić się wezwaniem do swoich kolegów by przestudiowali zarówno prace Kulika, jak i prace innych badaczy zajmujących się tym wydarzeniem.
Sam Kulik pogodził się w końcu z faktem, że wybuch nie był spowodowany upadkiem meteorytu. Pod koniec lat trzydziestych wysunął hipotezę, że eksplozja spowodowana być może została przez kometę. W tym czasie z podobnymi hipotezami wystąpili Rosjanin - I.S. Astapowicz i Anglik - F. J. Whipple. Zupełnie niezależnie od siebie uznali, że wybuch musiał być spowodowany przez kometę gazową. Brak jakichkolwiek resztek ewentualnego meteorytu hipotezę tę poważnie wzmacniał.
Warto słów kilka poświęcić samej hipotezie, tym bardziej, że przez wielu uczonych uznawana jest ona za jedyną godną uwagi.
I. S. Astapowicz starał się ( 1933 rok ) wykazać, że zjawisko atmosferyczne towarzyszące wybuchowi ( blask, żar, fala uderzeniowa, efekty sejsmiczne ) spowodowane zostały przez ogon jakiejś wielkiej komety, której energia kinetyczna przy dotarciu do Ziemi wynosiła 1021 ergów. "Fala uderzeniowa wywołana została przez wybuch, a pożar z kolei przez falę uderzeniową o bardzo wysokiej temperaturze." Wprawdzie obliczenia Astapowicza dotyczące energii kinetycznej nieznanego obiektu okazały się zbliżone do późniejszych, dokładniejszych obliczeń ( 1023 ), ale sama hipoteza o komecie zawodzi, kiedy za jej pomocą próbuje się wytłumaczyć wszystkie zjawiska związane z wybuchem. Przede wszystkim nigdy jeszcze nie zanotowano zderzenia się ogona komety z Ziemią. Nie ma więc żadnych dowodów na to, że ogon komety wywołać może zjawiska typu magnetycznego czy atmosferycznego podobne do tych, jakie zanotowano w 1908 roku. Nie mówiąc już o tym, że gdyby jakaś kometa znalazła się w tym czasie blisko Ziemi, musiałaby zostać zauważona nie tylko przez astronomów, ale i przez jej mieszkańców i to o wiele wcześniej, niż dotarłaby do górnych warstw atmosfery. Natomiast obiekt, który eksplodował dostrzeżony został nad Syberią, w ostatniej rzec można chwili ( materia ogona komety jest zbyt rozrzedzona aby mogła wywołać jakieś zauważalne następstwa - na ogół bardziej rozrzedzona niż "najlepsza" próżnia otrzymywana w laboratoriach ). Jeśli chodzi natomiast o samą głowę komety to składa się ona głównie z lodu ( H2O, CO2, H4 ) przypominającego raczej brudny śnieg. Materia taka musiałaby dosyć szybko wyparować tworząc prawdopodobnie ogromną i dobrze widoczną chmurę, szybko wytracając swą energię kinetyczną. )
Poza tym hipoteza Astapowicza i Whipple'a nie wytrzymuje krytyki w świetle późniejszych odkryć dokonanych na miejscu wybuchu.
Wracając jeszcze do Kulika, który symbolizuje pierwszy okres badań w tajdze, to dodajmy, że w latach 1938 i 1939 dwukrotnie jeszcze wyprawiał się na tereny dotknięte wybuchem. Nowych obserwacji jednak podróże te nie przyniosły. Natomiast towarzysz jego podróży, a zarazem przyjaciel - Krynow rzucił pierwszy myśl, która zaowocować miała później ważkimi i odkrywczymi hipotezami. Pisał mianowicie Krynow:
"Istnieje tylko jedyna możliwość wyjaśnienia wszystkich sprzeczności, o które potykają się próby wyjaśnienia eksplozji nad Podkamienną Tunguzką: prawdopodobnie obiekt, który obserwowało tylu świadków wybuchł nie na Ziemi ale na pewnej wysokości" .
Dalsze poszukiwania przerwała wojna.
Wkrótce po jej zakończeniu uczeni radzieccy ponownie rozpoczęli badania. I tu następuje zmiana terminologii: już z pierwszych publikowanych w tym okresie materiałów, znika termin "meteoryt ", a na jego miejsce pojawia się "ciało kosmiczne".
W 1977 roku przebywał w Polsce Aleksander Kazancew. Przeprowadzono wówczas z nim obszerny wywiad. Jedno z pytań, które mu wtedy zadano brzmiało: "Co sądzi pan dzisiaj o swojej hipotezie mającej wyjaśnić wybuch w tajdze tunguskiej ?" Kazancew powiedział wówczas, że swoją teorię całkowicie podtrzymuje. Uważa on, że ze wszystkich hipotez ( a jest ich dzisiaj osiemdziesiąt! ) usiłujących wyjaśnić to wydarzenie, swoją uważa nadal za najbardziej prawdopodobną. Warto ją wiec przypomnieć, choć została ona sformułowana w sposób raczej literacki niż naukowy.
Otóż Kazancew ogłosił w roku 1959 artykuł ( a później napisał na ten temat całą powieść ), w którym stawiał dwie tezy. Po pierwsze - że wybuch, który miał miejsce w 1908 roku był wybuchem termojądrowym, po drugie że obiektem, który eksplodował byt statek kosmiczny kierowany przez istoty rozumne z jakiejś galaktycznej planety.
Otóż Kazancew - inżynier z wykształcenia był w Hiroszimie wkrótce po zrzuceniu na to miasto pierwszej bomby atomowej. Bomba ta wybuchła, przypomnijmy, 500 metrów nad ziemią. I wtedy właśnie jakaś nieuchwytna asocjacja, a może wyobraźnia pisarska podparta wykształceniem technicznym, spowodowały, że widok zniszczonego miasta przypomniał obraz, który wielokrotnie oglądał na fotografiach dokonanych podczas wypraw Kulika. Analogii było tu wiele.
Wybuch atomowy ?
Chociażby owe gołe, stojące w centrum wybuchu drzewa przypominające słupy telegraficzne. W Hiroszimie, ku zdumieniu obserwatorów, stały w odległości 100 zaledwie metrów od centrum wybuchu, drzewa łyse, częściowo spalone, ale przecież nie powalone. A w dalszej od epicentrum odległości, leżały pokotem zdruzgotane domy - jak w tajdze brzozy czy sosny .I w tajdze wzniósł się po wybuchu słup czarnego dymu i spadł taki sam czarny deszcz.
A więc wybuch atomowy ? Na początku naszego wieku ? Jeśli tak, to przyczyna wybuchu nie mogła być pochodzenia ziemskiego. Dlatego też Kazancew dalej rozwinął swoją koncepcję w określonym kierunku. Obiektem, który eksplodował był statek kosmiczny, wysłany przez mieszkańców Marsa, którzy dla lądowania postanowili wybrać tereny nie zamieszkane przez ludzi. Lądowanie się jednak nie udało. Statek nie dotarł do celu i eksplodował...
Dziś jesteśmy mądrzejsi i wiemy, że nie mógł to być pojazd z Marsa. Nie ma tam istot rozumnych, jak i nie ma tam w ogóle życia. Ale to nie zmienia ogólnej koncepcji Kazancewa.
W Związku Radzieckim hipoteza Kazancewa wywołała duże zainteresowanie i oczywiście zaostrzyła polemiki wokół przyczyn wybuchu nad tajgą. Tak na przykład Feliks Ziegel - młody wówczas pracownik naukowy pisał w czasopiśmie "Znanie-Siła" (1959):
"Z punktu widzenia posiadanej przez nas dzisiaj wiedzy, hipoteza Kazancewa wydaje się bardziej realna od innych. Wyjaśnia brak krateru, jak też sam wybuch ciała kosmicznego nad ziemią... Bywa, że nowe idee nie są po raz pierwszy głoszone przez uczonych, lecz przez pisarzy. Później płodne okazują się dla samej nauki..."
W latach sześćdziesiątych Feliks Ziegel pogłębił sens i znaczenie i samej problematyki i jej argumentacji. W tym bowiem okresie nastąpiła w Związku Radzieckim wyraźna polaryzacja, jeśli idzie o poglądy na temat tego wydarzenia. Jedna grupa uczonych, której najwybitniejszymi przedstawicielami są profesorowie: Floreński i Krynow podtrzymuje koncepcję mówiącą o wybuchu komety. Z tą różnicą, że to nie ogon komety, ale jej jądro eksplodować miało nad tajgą. Druga grupa, do której zaliczyć można astronomów młodszego pokolenia, a przede wszystkim specjalistów w zakresie astronautyki, podtrzymuje tezę Kazancewa. Dodać tu trzeba, że ostatnimi czasy hipoteza ta znalazła oparcie w argumentach wręcz rewelacyjnych. Najnowsze wyprawy w rejony Podkamiennej Tunguskiej przyniosły całą lawinę niezwykle interesujących obserwacji. Było to możliwe na skutek zastosowania zupełnie nowych technik badawczych, a także dzięki konfrontacji świadectw sprzed pół wieku z najnowszymi osiągnięciami wiedzy, szczególnie zaś fizyki i astronomii.
Jak już powiedzieliśmy koncepcja głosząca, że wybuch był rezultatem katastrofy statku kosmicznego o napędzie atomowym, składała się z dwóch oddzielnych tez. Pierwsza zakładała, że wybuch miał charakter jądrowy, że była to eksplozja ładunku atomowego znajdującego się na statku, który przybył hen z kosmosu.
Wybuchom atomowym towarzyszy jak wiadomo fala olbrzymiego żaru. Ziegel obliczył, że wybuch w tajdze wywołał wzrost temperatury rzędu dziesiątków tysięcy stopni. Istotnym problemem jest ustalenie zależności między wybuchem, a wypalonym lasem. Profesor A.W Zołotow - jeden z kierowników wyprawy badawczej w latach sześćdziesiątych pisze, że w rejonie ogarniętym katastrofą znajdują się zarówno drzewa całkowicie spalone, jak i drzewa w ogóle nie naruszone przez ogień. Bywa też, że na całkowicie wypalonym drzewie znajdują się nietknięte przez płomienie gałęzie. Dowodzi to, iż w miejscu wybuchu nie było zwykłego pożaru lasu. Pożar powstał jedynie w tych miejscach, w których rzadkie liście czy rzadkie gałęzie nie chroniły drzewa przed żarem. Inny badacz - profesor Floreński - również przyznaje, że żar powstał w kilku miejscach jednocześnie.
Wszystkie wyprawy były zgodne co do tego, że wybuch miał miejsce na wysokości trzech do pięciu kilometrów, co wyklucza eksplozję spowodowaną upadkiem meteorytu i częściowo wyklucza również kometę ( obecnie uważa się , że wybuch nastąpił na większej wysokości ).
Wspomniałem już, że wszyscy świadkowie widzieli unoszący się nad tajgą olbrzymi słup dymu. Nie ma natomiast mowy o "grzybie atomowym ". Trudno jednak od świadków żądać tego rodzaju obrazowego porównania. Niemniej, gdy obliczono odległości w jakiej znajdowali się świadkowie od epicentrum wybuchu, okazało się, że wspomniany słup dymu unosił się na wysokości co najmniej dwudziestu kilometrów ! (W Hiroszimie - od dwunastu do piętnastu kilometrów ). Wreszcie ani meteoryt ani kometa - twierdzą Ziegel i Zołotow - nie mogłyby wywołać zmian w polach magnetycznych i grawitacyjnych Ziemi. Natomiast wybuch z 1908 roku takie zmiany wywołał, co było nawet tematem pracy naukowej opublikowanej przez uczonych amerykańskich - Chappmana i Ashouva.
Również jeśli idzie o wpływ eksplozji atomowych na florę i faunę, analogie z wybuchem są uderzające. Po wybuchu na Syberii tamtejsi pasterze zauważyli, że hodowane przez nich renifery cierpią na nieznaną do tego czasu chorobę skóry. Przypomnę, że w 1945 roku w Alamogordo, po przeprowadzeniu pierwszego próbnego wybuchu jądrowego zaobserwowano u tamtejszego bydła pojawienie się na skórze różnego rodzaju plam czy pęcherzy, które przypisano efektom promieniowania.
Ekspedycja z roku 1958 mogła stwierdzić, że wiele roślin znajdujących się w rejonie wybuchu wykazuje zmiany genetyczne - przede wszystkim przyśpieszony wzrost. Identyczne przyśpieszenie wzrostu roślin zaobserwowano w Hiroszimie. W tajdze ekipa radziecka pobrała wiele próbek z żyjących i rozwijających się drzew. Wszędzie i zawsze słoje z okresu po wybuchu okazywały się szersze i wyraźniejsze. Przed rokiem 1908 ich szerokość wynosiła od 5 do 10 mm. Drzewa, które przeżyły wybuch miały obwód do czterech razy większy i do dwóch razy większą wysokość niż drzewa normalne.
W rok później inna ekipa radziecka, kierowana przez Piechanowa, zbadała ponad trzysta gatunków roślin. Pomiary radioaktywności pozwoliły ustalić, że w centrum katastrofy jest ona półtora raza większa, niż w odległości 50 kilometrów. Szczególnie zaś zwiększona jest w słojach z 1908 roku. Wszystko więc wskazuje na to, że ogień, który częściowo wypalił tajgę był ogniem atomowym, a zaobserwowane przez uczonych zmiany genetyczne są efektem promieniowania.
Teren zniszczony przez wybuch w tajdze wynosił około 3100 kilometrów kwadratowych ( w Hiroszimie - 46 kilometrów kwadratowych ). Radzieccy specjaliści obliczyli na tej podstawie, że wybuch w tajdze był prawdopodobnie 1500 razy silniejszy niż wybuch nad Hiroszimą. Te dane potwierdził później sam Willard F. Libby - chemik amerykański, laureat Nagrody Nobla.
I jeszcze jedna analogia. W Alamogordo, w kraterze, który powstał po wybuchu atomowym znaleziono kawałki szkliwa przypominającego zieloną ceramikę. Uczeni nadali temu zielonemu szkłu nazwę "Trinit" od szyfru "Trinity", jakim była zakodowana próba atomowa. Identyczne kawałki zielonego szkliwa znaleziono w tajdze podczas poszukiwań, jakie tam przeprowadzono w latach sześćdziesiątych.
Blaski i cienie innych hipotez
Nie można, rzecz jasna, przejść do porządku dziennego nad innymi hipotezami dotyczącymi wybuchu w tajdze. Dwie z nich zdobyły w swoim czasie duży rozgłos. Pierwsza mówiła o cząstce antymaterii. Nie wdając się zbytnio w rozważania teoretyczne przypomnijmy, że w latach trzydziestych Dirac ( laureat Nagrody Nobla ) wyraził pogląd, iż może istnieć we wszechświecie materia zbudowana z atomów w których elektryczne ładunki cząstek byłyby odwrotne niż w atomach "ziemskich". To znaczy, że jądro naładowane byłoby ujemnie, a krążące wokół niego elektrony - dodatnio. Zetknięcie materii z taką antymaterią musi wywołać anihilację obu, połączoną z potężnym wybuchem.
Hipotezę tłumaczącą wybuch z 1908 roku taką właśnie anihilacją materii postawił jeszcze w 1941 roku profesor Lincoln La Paz z Ohio. Później, w 1965 roku tezę tę poparł Libby.
Druga hipoteza wiąże wybuch tunguski z tak zwaną "czarną dziurą". Przypomnijmy, że "czarna dziura " jest to obiekt kosmiczny w którym materia, na skutek zapadnięcia się dochodzi do niesłychanej gęstości i, jak powiada Robert Oppenheimer - maleńki ułamek takiej "czarnej dziury" może ważyć miliony ton. Istnienie "czarnych dziur" we wszechświecie jest dzisiaj udowodnione.
Profesorowie A.A. Jackson i Michael P. Ryan z Teksasu wyrazili przypuszczenie, że wybuch z 1908 roku spowodowany był przez taką właśnie "czarną dziurę". Niedużych rozmiarów "czarna dziura" miała w rejonie Podkamiennej Tunguzkiej przeszyć Ziemię na wylot ( co teoretycznie jest możliwe ), aby wyleciawszy w rejonie północnego Atlantyku poszybować dalej w Kosmos.
Obie te hipotezy zostały odrzucone przez uczonych radzieckich. Doszli oni bowiem do wniosku, że obraz wywołany wybuchem w tajdze nie może w żaden sposób odpowiadać schematowi zetknięcia się z naszą planetą zarówno odłamka antymaterii, jak i "czarnej dziury". Zwróćmy tu uwagę na jeden element. Przecież ani w przypadku antymaterii, ani w przypadku "czarnej dziury " świadkowie nie mogliby obserwować ( i to przez dziesięć minut ) obiektu szybującego na tle nieba Syberii. W obydwu przypadkach obiekt taki nie mógłby być widziany gołym okiem, zaś jego przelot przez atmosferę trwałby ułamek sekundy. Jest to wystarczający argument przeciwko obu hipotezom. Trzeba zwrócić uwagę, iż obydwie te teorie wysunięte zostały przez uczonych, którzy ani nie przeprowadzili żadnych badań w tajdze, ani nawet jej nie widzieli.
Wróćmy jeszcze na chwilę do szybkości owego obiektu, który jak to już było powiedziane, opisywany był przez świadków jako przedmiot cylindryczny, podobny do rury, żarzący się biało-niebieskim blaskiem. Zołotow obliczył, że szybkość ta wynosiła dwa lub trzy kilometry na sekundę. Większość świadków widziała przelatujący obiekt i jednocześnie słyszała detonację, stąd wniosek, że szybkość ta nie była dużo większa od szybkości rozchodzenia się fal głosowych. A więc ostatecznie nie była to szybkość wielka.
W ostatnich jednakże latach obserwacje naukowe wzbogaciły się o nowe fakty, które już zdecydowanie kolidują zarówno z hipotezami uczonych amerykańskich jak i z tymi teoriami, które przyczynę wybuchu widzą w zderzeniu Ziemi z jądrem komety.
Wszystkie te koncepcje dyskutowane są w pierwszym rzędzie między uczonymi rosyjskimi - specjalistami wysokiej klasy. A warto jeszcze przy okazji dodać, że niemała część tych uczonych równie poważnie dyskutuje nad problemami paleoastronautyki. Zresztą nie trzeba podkreślać, jak bardzo sprawy te wiążą się tematycznie z problemem wybuchu w tajdze... Również z problemem UFO, w której to problematyce nie byle jakim specjalistą jest właśnie profesor Ziegel...
Wracając zaś do wszystkich tych różnorodnych hipotez, chciałbym jeszcze poruszyć kilka istotnych problemów.
Po pierwsze - czy można mieć całkowite zaufanie do świadectw osób, które ów obiekt widziały ? I czy można na tej podstawie z całą pewnością powiedzieć, że obiekt ten wyglądał tak właśnie jak go świadkowie opisują ? Takiej pewności mieć nie można. Natomiast można jedynie przyjąć, że skoro ludzie nawzajem się nie znający tak samo to określają, to według wszelkiego prawdopodobieństwa, omawiany przedmiot tak właśnie wyglądał. Drugim, ważniejszym jeszcze problemem, są nowe dane dostarczone w wyniku bardziej szczegółowej i dokładniejszej analizy terenu i charakteru eksplozji. Jeszcze w 1929 roku Krynow ze zdziwieniem stwierdził, że zniszczenia rozkładają się zgoła nierównomiernie. Późniejsze badania pozwoliły stwierdzić, że teren objęty zniszczeniem ma charakter wykoślawionej elipsy. Pisał na ten temat Ziegel:
"Można bez trudu wykazać, że linie ograniczające rejon, na którym las został całkowicie zniszczony rysują jakąś dziwną figurę. Ponadto epicentrum eksplozji, jak i teren stojących drzew zajmują w stosunku do zniszczeń miejsce ekscentryczne. Ten charakter zniszczeń nie mógł być spowodowany przez falę balistyczną powstałą na skutek lotu owego obiektu. Teren zniszczeń wybrzusza się w kierunku, który bynajmniej nie jest równoległy do linii lotu, i który tworzy z nią kąt rozwarty. Inaczej mówiąc, wybuch nie był równomiernie rozłożony we wszystkich kierunkach".
Zołotow natomiast twierdzi, że teren zniszczeń dlatego ma taki dziwny kształt, iż materiał, który eksplodował umieszczony był w jakimś zbiorniku. Struktura zaś tego zbiornika spowodowała, że jego pęknięcie wywołało eliptyczny rozrzut ładunku. "Kierunek eksplozji jest efektem niejednorodności zbiornika". ( Nie wydaje się to prawdopodobne. Bardziej prawdopodobną przyczyną wydaję się wpływ ukształtowania terenu na propagację fali podmuchu i fali uderzeniowej lub wpływ silnego pola magnetycznego istniejącego w momencie eksplozji - powstająca plazma składa się z cząstek naładowanych i porusza się mniej lub bardziej wzdłuż linii pola.Czy na podobne twierdzenie istnieją wystarczające dowody ? Otóż dowody takie istnieją i to w dużej ilości. Są nimi maleńkie kulki, które znaleziono w rejonie wybuchu i, które są z pewnością pochodzenia pozaziemskiego. Kuleczki te składają się z krzemianu oraz magnetytu i często są ze sobą, na kształt winnego grona, połączone w kiście. Krynow znalazł kuleczki magnetytu wewnątrz szklistych kuleczek krzemianu. Wydaje się, że stopiły się one razem pod wpływem żaru, podobnie jak owe kulki trynititu, które znaleziono po próbnym wybuchu w Alamogordo. Kulki te mogłyby oczywiście pochodzić z jakiegoś meteorytu, a niekoniecznie z obiektu, który uległ zniszczeniu w 1908 roku. Rzecz zbadano i okazało się, że teren, na którym znaleziono kulki dokładnie pokrywa się z terenem objętym eksplozją. Uczeni odnaleźli tysiące takich kuleczek, które, jak zielona śruta, tkwiły w ziemi albo w resztkach zniszczonych drzew. Floreński uważa, że kulki te stanowią resztki zniszczonego jądra jakiejś komety. Natomiast Zołotow jest przekonany, że nie są one resztkami ani meteorytu, ani komety. Pogląd ten zyskał dodatkowe uzasadnienie, kiedy w kulkach znaleziono po dokładnej analizie ślady kobaltu, niklu, miedzi i germanu ! Skład ten wskazuje wyraźnie, że chodzi tutaj o jakiś obiekt sztuczny powstały na skutek czyjejś inicjatywy. Być może kulki te są pozostałością pojemnika, albo samego pojazdu.
Wspomniane kuleczki to w toczącej się wciąż dyskusji argument nader ważny, ale nie najważniejszy z ostatnio używanych. Ziegel bowiem, wraz z kilkoma specjalistami z zakresu astronautyki, korzystając z najnowszej technologii pocisków rakietowych doszedł do wniosków, które jeszcze mocniej niż poprzednie podpierają hipotezę "statku kosmicznego".
Opierając się na geografii zniszczeń stwierdzono, że lot obiektu, który eksplodował, musiał być o wiele wolniejszy, niż szybkość jakiegokolwiek naturalnego ciała kosmicznego i wolniejszy też niż pierwotnie przypuszczano. Obliczono, że obiekt tunguski mógł mieć szybkość nie większą niż 700 metrów na sekundę, to znaczy około 2500 kilometrów na godzinę, czyli odpowiadającą szybkości naszego samolotu odrzutowego. Przypomnijmy, że meteoryty poruszają się z szybkością 15 - 20 kilometrów na sekundę. ( Prędkość wejścia meteorytu w atmosferę jest rzędu 20 - 70 km/s i spada w miarę ruchu w atmosferze. Prędkości wielokrotnie przekraczające prędkość dźwięku na wysokości kilku - kilkunastu kilometrów nad ziemią posiadają jednak tylko "ciężkie" meteoryty kamienne lub np. żelazne, a takim "ciało tunguskie " na pewno nie było - brak krateru uderzeniowego. Z drugiej strony prędkość lotu obiektu wydaje się być za mała, aby sama energia kinetyczna mogła odpowiadać za gwałtowną eksplozję o sile kilkudziesięciu megaton).
Ale nie tylko szybkość obiektu okazała się w tych badaniach sprawą nader ważną. Bo wiem nie mniej istotna jest sprawa toru, po jakim się poruszał. W ustaleniu tego toru opierano się i na zeznaniach świadków i na geografii zniszczeń. Pierwsze ekspedycje, opierając się na zeznaniach świadków i na zapisach sejsmicznych, doszły do wniosku, że obiekt leciał z południowego zachodu na północny wschód. Późniejsi badacze natomiast, opierając się na geografii zniszczeń uważali, że obiekt leciał z południowego wschodu na północny zachód ( Floreński i Onenkin ). Natomiast Zołotow, który dokładnie przebadał stare drzewa ( te, które nie uległy zniszczeniu ), stwierdził z całą pewnością, że fala detonacyjna musiała napłynąć z południowego zachodu. A więc południowy zachód czy południowy wschód ?
Otóż - i to jest największa sensacja - i jedno i drugie !
Rzecz polega na tym, że porównując zeznania świadków zebrane jeszcze przez Kulika, uczeni doszli do wniosku, że znajdując się nad Syberią tajemniczy obiekt zmienił w pewnym momencie kierunek swego lotu ze wschodniego na zachodni !
Pisze profesor Ziegel:
"Przed eksplozją obiekt tunguski zakreślił łuk długości około 600 kilometrów, inaczej mówiąc, wykonał pewien manewr". Podobnego manewru nie wykona żaden obiekt naturalny. Czyż dziwić się należy że uczeni, którzy doszli do podobnych wniosków uważają, iż ciało, które eksplodowało nad Syberią było obiektem sztucznym, a więc, być może, pojazdem kosmicznym ? Ale i to nie wszystko. Wchodząc w ziemską atmosferę obiekt musiał dokonać jeszcze jednej korektury lotu, korektury której dokonują wszystkie współczesne pojazdy kosmiczne. Aby wejście w atmosferę powiodło się, obiekt taki musi trzymać się koniecznie kąta wlotu wynoszącego plus sześć stopni w stosunku do linii horyzontu. Granice manewru są tu minimalne, Aby pojazd przybywający z kosmosu mógł przetrwać zetknięcie z atmosferą, ma on do dyspozycji korytarz szerokości zaledwie sześćdziesięciu kilometrów. Zważywszy zaś na olbrzymie przestrzenie lotu, równa się to trafieniu we włos ostrzem żyletki rzuconej z odległości kilku metrów. Zarówno przy bardziej pionowym jak i przy bardziej poziomym przekroczeniu górnych warstw atmosfery każdemu pojazdowi grozi śmiertelne niebezpieczeństwo. I oto astronom moskiewski B.J. Lewin, który zbadał przypuszczalny tor lotu tunguskiego obiektu, wyraża pogląd, że został on po raz pierwszy dostrzeżony z Ziemi w chwili, gdy leciał na wysokości 130 kilometrów. Na tej właśnie wysokości znajduje się pas wejścia w ów wspomniany "korytarz atmosferyczny". Przy przekroczeniu pierwszych warstw atmosfery każdy większy obiekt, a więc i statek kosmiczny zaczyna intensywnie świecić, tak, jak gdyby otrzymał otoczkę plazmową, przez co przypomina meteor.
Oddajmy raz jeszcze głos Feliksowi Zieglowi, który w wywiadzie dla agencji "Novosti " powiedział w 1979 roku, co następuje:
"Naukowiec musi odrzucić teorie wielu badaczy, iż tunguski obiekt był jądrem komety. Jądra komet to pulchne konglomeraty, złożone z różnych zlodowaceń - wody, metanu, amoniaku, z dodatkiem drobnych, twardych cząstek. Ciała takie nie tylko nie mogą eksplodować z siłą czterdziestomegatonowej bomby jądrowej, lecz nie są nawet w stanie przelecieć setek kilometrów w gęstych warstwach atmosfery. Przeprowadzone przeze mnie obliczenia wykazują, że jeśli obiekt tunguski byłby jądrem komety, rozpadłby się już na pierwszych dziesiątkach kilometrów po wejściu w atmosferę. Z hipotezą kometową nie zgadzają się też inne fakty, jak zwiększona radioaktywność w epicentrum eksplozji, mutacje owadów i roślin. Ponadto niedawno , w rejonie epicentrum wybuchu, w warstwach gleby z 1908 roku wykryto nienormalnie wysoką zawartość cynku, bromu, sodu, potasu, żelaza, ołowiu, miedzi i innych pierwiastków, które są absolutnie nietypowe dla jąder komet, lecz w pełni możliwe dla sztucznych konstrukcji".
Na pytanie dziennikarza czy jest więc nadal przekonany o tym, że tunguskie ciało było tworem sztucznym, Ziegel odpowiedział:
"Tak, jestem o tym przekonany . Trzymam się tej hipotezy już od trzydziestu dwóch lat i z zadowoleniem stwierdzam, że im więcej dowiadujemy się o katastrofie tunguskiej, tym więcej znajdujemy potwierdzeń dla opinii, że obiekt, który eksplodował w 1908 roku nad tajgą był sondą z innej planety".