22. Rodzaje ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, ćwiczenia gramatyczne, stylistyczne, kompozycyjne, redakcyjne, słownikowe, frazeologiczne.
Na podst. A. Nagajowa, ABC metodyki…
Co to jest ćwiczenie? Czynność wykonywana przez ucznia wielokrotnie na polecenie nauczyciela w toku wieloletniego procesu nauczania; na lekcji pod kierunkiem N, w domu - samodzielnie. Celem ćwiczenia jest opanowanie umiejętności i nawyków w zakresie wypowiadania się pisemnego i ustnego, poprawności ortograficznej, czytania, analizy gramatycznej i literackiej tekstu.
Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu - umyślnie zorganizowane i uświadomione działania językowe ucznia, będące przeciwieństwem swobodnych wypowiedzi. Język przestaje być narzędziem nauki, staje się przedmiotem poznania i obróbki. Celem jest powiększanie kompetencji językowej ucznia oraz doskonalenie kompetencji komunikatywnej, tj. sprawności i poprawności wypowiadania się zarówno w mowie, jak i w piśmie w różnych sytuacjach i rolach społecznych.
Składnikiem tego rodzaju ćwiczeń są ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne, gramatyczno—stylistyczne, kompozycyjne i ćwiczenia w pisaniu form dłuższych wypowiedzi.
Ćwiczenia gramatyczne - ściśle wiążą się z wiedzą gramatyczną, kształcące umiejętność wyzyskania tej wiedzy w praktyce, np.. klasyfikacja zdań złożonych w tekscie, definicje terminów, odmiana rzeczowników.
Ćwiczenia gramatyczne, w tym analiza gramatyczna, pomagają w rozumieniu i utrwaleniu wiedzy, analiza gramatyczna jest przy tym wygodnym sposobem sprawdzenia wyników nauczania.
Analiza gramatyczna - szczególny rodzaj ćwiczenia, polegający na rozbiorze tekstu, najczęściej pisanego, na mniejsze elementy, którymi mogą być :
Wypowiedzenia i części zdania (analiza składnikowa)
Części mowy i ich formy (analiza fleksyjna)
Cząstki budowy słowotwórczej wyrazu (analiza słowotwórcza)
Litery, głoski, i sylaby (analiza fonetyczna)
Techniczne sposoby wykonania analizy:
Słownie (ustnie lub pisemnie), np. Piotr jest miłośnikiem książek. Piotr - podmiot, jest miłośnikiem - orzeczenie imienne, książek - dopełnienie.
Podkreślanie różnymi liniami: prostą, falistą, przerywaną, podwójną, kolorową, itd.
Zaznaczanie skrótami: podm., orz. im., dop.
Wykres graficzny + ewentualne skróty lub omówienie słowne
Zapis w słupkach
Wypisywanie z tekstu po dwukropku,
Tabela
Stopniowanie trudności.
Analizę gramatyczną rozpoczyna się od wyodrębniania 1-2 elementów tekstu, np. rzeczownika bądź przymiotnika, czy podmiotu i orzeczenia. W miarę powiększania w kolejnych klasach wiedzy ucznia rośnie stopień trudności, komplikacji analizy, która może obejmować różnorodne elementy tekstu, zakres materiału, a tym samym rośnie liczba rubryk w tabeli, „piętra” wykresu graficznego, rozmaitość umownych linii, itp.
Ćwiczenia gramatyczno-stylistyczne (językowe) - poszerzające zasób struktur gramatycznych i usprawniające umiejętności celowego posługiwania się nimi w mowie i piśmie. Rodzaje:
Składniowo-stylistyczne, np. stosowanie równoważnika zdania i zd. nierozwiniętego w opisie uczucia (składnia uczuciowa) bądź jako środka uzwięźlającego; imiesłowowego równoważnika zdania, zdania wielokrotnie złożonego w wypowiedzi rozumowanej; dobieranie synonimicznych struktur składniowych, przekształcanie składniowe tekstu dla zwiększenia precyzji wypowiedzi bądź jej estetyki;
Ćwiczenia dotyczące części mowy i fleksji, np. zastępowanie powtarzających się rzeczowników zaimkiem dla uzyskania spójności bądź estetyki tekstu; przekształcanie tekstu napisanego w czasie przeszłym na tekst w czasie teraźniejszym ; pisanie tekstu z zamierzonym zastosowaniem trybu rozkazującego i trybu przypuszczającego;
Słowotwórcze, np. stosowanie nazw wykonawców czynności jako sposób na zwięźlejsze formułowanie treści , wyrazów zdrobniałych i zgrubień dla wyrażenia emocji.
Ćwiczenia kompozycyjne - kształcące umiejętność budowania dłuższej wypowiedzi spójnej, uporządkowanej treściowo i graficznie - jeśli to wypowiedź pisemna. Rodzaje:
Sporządzanie planu tekstu czytanego bądź własnej wypowiedzi
Układanie wypowiedzi według sporządzonego planu
Stosowanie stylistycznych środków kompozycyjnych, np. tak więc, toteż, podczas gdy, prócz tego; wyrazów i wyrażeń wskazujących na następstwo w czasie, np. obecnie, kiedyś, z kolei,; wyrażeń i zwrotów tworzących metatekst w tekście, np. zacznę od , teraz przejdę do, po pierwsze, na podstawie tego, co powiedziałem…
Graficzne rozplanowanie tekstu (akapity, światło, a linea)
*Ćwiczenia ortograficzne i interpunkcyjne - kształtujące umiejęt i nawyki pisania poprawnego pod względem ort. I int.
Ćwiczenia redakcyjne - zbiorowe układanie lub poprawianie tekstu pod kierunkiem nauczyciela. Ich celem dydaktycznym jest zwiększenie sprawności posługiwania się językiem i nauczanie techniki pisarskiej. Rodzaje:
Układanie jednej z dłuższych form wypowiedzi
Skracanie bądź wydłużanie tekstu
Stylizowanie - pisanie tekstu w wybranym stylu bądź przekształcanie stylu tekstu na inny styl (np. oficjalny - nieoficjalny, współczesny - archaiczny, naukowy - popularnonaukowy
Parafrazowanie tekstu ze względu na nadawcę bądź adresata (np. nadawca mówi w 1. Os. Lp. lub 1 os. Lm., jest człowiekiem albo mówiącym przedmiotem, adresatem jest dziecko lub dorosły)
Przedmiotem ćwiczeń redakcyjnych może być albo tekst poprawny - jako podstawa przekształceń - albo tekst mający różne braki. Uczniowie je wykażą i następnie poprawią.
Integracja - ćwiczenia redakcyjne łączą się z wszystkimi rodzajami ćwiczeń w mówieniu i pisaniu:
- dobieranie wyrazów bliskoznacznych o neutralnym zabarwieniu uczuciowym i stylistycznym
- wybieranie wyrazu najtrafniejszego
- dobieranie wyrazów nacechowanych stylistycznie: archaizmów, emocjonalizmów, profesjonalizmów itp.
- posługiwanie się synonimicznymi konstrukcjami składniowymi, różnymi strukturami gramatycznymi
- osiąganie zamierzonej kompozycji i spójności tekstu
- rozplanowanie graficzne tekstu
Technika prowadzenia ćwiczeń redakcyjnych:
bierze w nich udział cała klasa. Tekst napisany na tablicy, uczniowie znają cel pracy. Jedni uczniowie podają propozycje, inni je przyjmują, odrzucają lub modyfikują, a ostatecznym modyfikatorem jest nauczyciel. Propozycje nanosi się na tekst, wymazując poprzednie wersje. Tak długo się maże, dopisuje, przestawia, zmienia, aż osiągnie się zamierzony cel. Na koniec należy porównać oba teksty, przed i po redakcji, oceniając celowość przekształceń. W starszych klasach ćwiczenia redakcyjne można przeprowadzać w zespołach. Każdy zespół otrzymuje tekst z określonym zadaniem redakcyjnym, a jego członkowie wspólnie dokonują przekształceńi poprawek. W końcowej części lekcji w pracy zbiorowej następuje ocena pracy redakcyjnej poszczególnych zespołów.
Ćwiczenia słownikowe i frazeologiczne - mają za zadanie powiększać zasób czynnego i biernego słownictwa uczniów, rozwijać sprawność posługiwania się wyrazami i zapobiegać błędom słownikowo-frazeologicznym. Stanowią zwykle cząstkę lekcji poświęconej czytaniu i omawianiu tekstu literackiego bądź popularno-naukowego albo przygotowującej dłuższą wypowiedź. Rodzaje:
Nazywanie rzeczy, czynności, cech, osób, zjawisk; gromadzenie wyrazów wokół określonego tematu
Łączenie wyrazów w związki frazeologiczne
Uściślanie i określanie znaczenia wyrazów, np. oryginał - reprodukcja - kopia
Dobieranie wyrazów bliskoznacznych; peryfraza
Dobieranie wyrazu najtrafniejszego
Dobieranie słownictwa wyrażającego stosunek mówiącego do własnej wypowiedzi, np. moim zdaniem, przypuszczalnie
Wyrażanie ocen
Przykłady ćwiczeń słownikowych:
- połącz wyraz symbol z czasownikami: uchodzić, być, przedstawić coś za pomocą
- nazwij kolory jesiennych liści
- zastosuj w sprawozdaniu słownictwo: obsada aktorska, schodzić z afisza, grać główną rolę
- określ znaczenie wyrazu samowola, w definicji podaj część określaną, określającą i spajającą
- zbierz wyrazy bliskoznaczne do wyrazu śpiewać i uzupełnij nimi zdania
*? Ćwiczenia w korzystaniu ze słowników - mają pomagać w wykonywaniu ćwiczeń językowych i pisaniu wypracowań, wdrażać do posługiwania się słownikami wżyciu pozaszkolnym, zapoznawać z rodzajami słowników i techniką posługiwania się nimi.
Zasady pracy na lekcji ze słownikami:
- wprowadza się słowniki w poszczególnych klasach zgodnie Zn poleceniami programu nauczania
- zapoznaje się ucznia przy wprowadzaniu słownika z jego danymi bibliograficznymi, przeznaczeniem, zawartością, budową, techniką posługiwania się nim
- zanim poleci się uczniom samodzielne wyszukanie hasła, najpierw n-l sam powinien sprawdzić, czy hasło to jest w tym słowniku, czy definicja ma odpowiedni stopień trudności
- samodzielną pracę należy poprzedzić ćwiczeniami pod kierunkiem n-la
- należy uczyć posługiwania się nie tylko częścią słownikową, lecz również wstępną, zwł. sł. ort. i popr. polszczyzny
- każdy uczeń powinien mieć słownik w rękach przynajmniej kilka razy w roku szkolnym - - zestawy słowników powinny być dostępne w każdej klasie