Krajobraz jest całościową przestrzenno - czasową obejmującą różne układy hierarchiczne, wzajemnie ze sobą powiązane. Najczęściej wyróżnia się 3 takie układy: (a) antropogeniczny, obejmujący elementy krajobrazu wytwarzane lub przekształcane przez człowieka, (b) abiotyczny, dotyczący obiektów i relacji przestrzennych wyróżnionych na podstawie ich charakterystyki abiotycznej, (c) biologiczny, którego punktem centralnym są określone grupy organizmów oraz całe ekosystemy (Solon 2007).

Według współczesnego stanu wiedzy można więc przyjąć, że krajobraz to rozległy, skomplikowany system przestrzenny, obejmujący: a)abiotyczny, złożony z geokompleksów,b)biotyczny, zorganizowany w populacje i biocenozy pozostające w silnych relacjach z ich iedliskami,c)antropogeniczny, obejmujący elementy krajobrazu wytwarzane, lub przekształcane przez człowieka.Krajobraz multisensoryczny to krajobraz odbierany wszystkimi zmysłami: wzrokiem, zapachem, słuchem, dotykiem, nawet smakiem. Suma rejestrowanych teraz i w przeszłości wrażeń, połączona z wiedzą i doświadczeniem, składa się na zintegrowany odbiór, ocenę i w efekcie System krajobrazowy to zespół elementów biotycznych i abiotycznych krajobrazu wykazujących wysoki poziom złożoności. Między zespołem komponentów krajobrazu i otoczeniem zachodzi stała wymiana energii, materii i informacji.System środowiska przyrodniczego to każdy realnie istniejący obiekt, mogący zostać podzielony według zasad teorii systemów na elementy, miedzy którymi istnieją relacji. Każdy element może stanowić system niższej rangi również składający się z elementów i relacji, z czego wynika jedna z głównych cech systemu - hierarchiczność. Do podstawowych cech systemu środowiska przyrodniczego należy także jego otwartość, wynikająca z ciągłej wymiany materii, energii i informacji z otoczeniem.Antroposystem to system strukturalnego i przestrzennego funkcjonowania krajobrazu antropogenicznego. Pod pojęciem funkcjonowania strukturalnego rozumie się działanie zespołu współzależnych zjawisk naturalnych, ale zmodyfikowanych przez człowieka i zjawisk właściwych dla społeczności. Pod pojęciem funkcjonowania przestrzennego rozumie się wymianę materii oraz energii między obszarami (podsystemami przestrzennymi) charakteryzującymi się dominacją określonych cech fizjonomicznych systemu.Model krajobrazu to wyidealizowany opis krajobrazu traktowanego jako system charakteryzujący się określoną strukturą komponentów oraz relacjami pomiędzy jego komponentem i ich atrybutami. Model krajobrazu pozwala na sformalizowanie procesu badawczego oraz na analizę trudnych do uchwycenia procesów i zjawisk.

WIDOK: Widok to fragment fizjonomii krajobrazu, odbierany przez obserwatora z określonego miejsca, w jednym polu widzenia.Miarą zasięgu widoku jest zakres widzialności przy spojrzeniu w określonym kierunku, odpowiadający w przybliżeniu kątowi 90^o. Gdy rozglądamy się dookoła z tego punktu, widzimy zespół widoków czyli panoramę odpowiadającą kątowi ok. 180^o, lub widnokrąg obejmujący kąt 360^o.Fragment widoku, będący wyróżniającym się jego ośrodkiem, koncentrujący się na pojedynczym obiekcie lub kompozycji obiektów to motyw.PANORAMA:jest to szeroki, rozległy widok krajobrazu, miasta lub okolicy, obserwowany ze znacznej odległości z wyżej położonego w terenie punktu widokowego.Analizując kompozycję panoramy, należy wyróżnić:-plany,-płaty,-linie (horyzontalne, wertykalne i tworzące perspektywę),-punkty (obiekty) i grupy kompozycyjne,-kulisy panoramy,określić ich układ przestrzenny oraz zbadać wzajemnie relacje.Plany - to zespół form ukształtowania i pokrycia terenu usytuowanych w kolejnych podziałach odległości od obserwatora.Obiekty, które wyróżniają się w panoramie wielkością lub wysokością, to dominanty. Jeżeli w panoramie jest kilka takich obiektów, to możemy mówić o jednej dominancie i jednej, lub kilku subdominantach .Dominanta ma największy zakres oddziaływania, jej podporządkowana jest cała otaczająca przestrzeń. Dominantę w panoramie może stanowić zaszczyt wzgórza, kępa starych drzew, wieża kościoła itp.

Akcent to np. kopuła kościoła przykryta spatynowaną na zielono blachą miedzianą na tle szarych budynków, kapliczka wśród rozłogów pól, czy rozbity na łące kolorowy namiot.

W niektórych przypadkach bryła wolnostojąca może stanowić zarówno dominantę jak i akcent.Wnętrze krajobrazowe (WK) to fragment przestrzeni otaczającej obserwatora, wyodrębniony z otoczenia poprzez odpowiednią kompozycję form ukształtowania i pokrycia terenu.Jeśli wnętrze jest elementem kompozycji obszaru zabudowanego, mówimy o wnętrzu architektoniczno - krajobrazowym (WAK); jeśli jest elementem krajobrazu przyrodniczo-rolniczego - o wnętrzu przyrodniczo-krajobrazowym (WPK), jeśli jest elementem kompozycyjnym we wnętrzu budynku, mówimy o wnętrzu architektonicznym (WA).

Wnętrze krajobrazowe to fizjonomiczne otoczenie miejsca z jakiego oglądamy krajobraz. Miejsc takich może być nieskończenie wiele, ale można ich liczbę ograniczyć do serii najpełniej charakteryzującej poszczególne klasy, rodzaje i gatunki krajobrazu oraz stanowiące miejsca „węzłowe” w ich kompozycji. Wnętrzem krajobrazowym jest np.:

-jezioro otoczone lasem (WPK),-stromościenna dolina potoku (WPK),-rynek w mieście (WAK),-sala koncertowa (WA).W każdym wnętrzu (zarówno w krajobrazie, jak i w budynku) wydzielić można 4 jego główne elementy kompozycyjne:

-podłoże (podłogę) - jest to podbudowa kompozycji wnętrza,

-ściany, które określają granice wnętrza,

-sklepienie, oświetlenie wnętrza i zamykające je od góry,

-elementy wolnostojące (akcenty) umieszczone we wnętrzu, lecz nie tworzące ścian.

Typy i rodzaje wnętrz określone są w zależności od stopnia ukształtowania ścian wnętrza. -konkretne, gdy ściany wykazują pełną zawartość, stykają się ze sobą np. pierzeja rynku, ściana lasu,-obiektywne, luki w „ścianach” zajmują od 30 do 50% np. drzewa w parku,-subiektywne, luki w „ścianach” zajmują powyżej 50%, a ściana wyczuwalna jest tylko wrażeniowo lub ściany są bardzo niskie w stosunku do rozległości przestrzennej podłoża np. obniżenie wśród wzgórz. Strukturę i kompozycję wnętrz krajobrazowych możemy notować w różnorodny sposób: rysunek, szkic, fotografia, film, opis, plan 2D, model 3D (makieta), model 3D wirtualny. Każda z tych metod odwzorowania eksponuje inne cechy kompozycji wnętrza.Obserwacje pozwalają na odtworzenie wnętrza poprzez rysunek, fotografię lub film. Jeżeli czynimy to przesuwając się w określonym kierunku np. wzdłuż drogi, to kolejne rysunki lub fotografie stworzą serię widoków lub panoram.

Kształtowanie wnętrza stanowi podstawę kompozycji krajobrazu, gdyż krajobraz to szereg widoków wnętrz różnej wielkości.Przy komponowaniu wnętrza możemy działać na rzecz:

-tworzenia tła,-eksponowania (akcentowania) jego elementów,-wtapiania (ukrywania) jego elementów,-ozdabiania wnętrza.Analiza formy wnętrza, to poszukiwanie i wyodrębnianie formy, która kompleksowo wiąże szereg drobniejszych form, wyodrębniając wnętrze i nadając spójność całemu układowi; która jest dojrzalsza niż przypadkowy zestaw elementów.

Analiza ta obejmuje w szczególności:-analizę form ukształtowania terenu,-analizę form pokrycia terenu,-analizę rytmów kompozycji.Analiza form ukształtowania i pokrycia terenu poszczególnych planów obejmuje:a)rzeźbę terenu,b)wielkość form,c)fakturę:-gładka (lustro wody),-miękka (łąka),-chropowata (miasto),d)gęstość:-zwarta,-o niewielkim stopniu zwartości,-luźna,-rozproszona,e)barwę (jeżeli jakaś forma wyróżnia się kolorem, to stanowi akcent barwny). Rytm między elementami kompozycyjnymi panoramy, widoku, czy wnętrza, podlegają na wzajemnych relacjach pomiędzy wielkością, a odległością podobnych do siebie obiektów. Tło kształtujemy poprzez monotoniczne potraktowanie któregoś z jego elementów np. ściany lasu zbliżonej wielkości, kształcie i kolorycie drzew.

Analizując wnętrze krajobrazowe należy określić typ jego kompozycji przestrzennej:

*Wnętrze antropogeniczne:Dominuje w nim udział linii prostych i symetria rozmieszczenia poszczególnych form w krajobrazie; linie krzywe występują rzadko, np. łuki żywopłotów, murków lub dróg.*Naturalistyczne:Oparte na kompozycji systemów ekologicznych, na istnieniu określonych związków pomiędzy biotopami i biocenozami w krajobrazie.

W zależności od tego, jaki typ kompozycji dominuje w krajobrazie, wyróżniamy układy:

-geometryczny - dominuje on w krajobrazie zurbanizowanym, oparty jest zazwyczaj na powtarzalności elementów według określonego wzorca,-naturalistyczny - występuje w krajobrazach nie przekształconych przez działalność człowieka, lub kształtowanych na wzór przyrody,-mieszany - występują w nim elementy charakterystyczne dla obu typów kompozycji,-chaotyczny - brak kompozycji, rozmieszczenie form bez określonej, logicznej zasady, bez myśli przewodniej. Przykładowe formy ukształtowania terenu:-równinne,-faliste,-pagórkowate,-wzgórzowe,-wąwozy i suche doliny,-ostańce,-skarpy,-formy skaliste o liniach ostrych,-formy skaliste o liniach łukowatych,-misy bagienne,-misy jeziorne,-tarasy zalewowe,-tarasy nadzalewowe,-formy zboczowe: łagodne, strome-faliste, strome-rozcięte,

-formy wierzchowinowe: płaskie, faliste, pagórkowate, silnie rozcięte.Przykładowe formy pokrycia terenu:*Naturalne:-woda,-torfowiska,-bagna,-murawy stepowe,-murawy napiaskowe,-lasy,-bory,-wrzosowiska,-łąki,-pastwiska,-formy skaliste: pasek, granit, less itp.

*Antropogeniczne:-formy związane z krajobrazem rolniczym: pola, sady,-formy zabudowy: jednorodzinne, wielorodzinne,-tereny przemysłowe: bazy, składy,-tereny komunikacyjne: drogi, linie kolejowe, parkingi,-tereny zieleni urządzonej: parki, ogrody, -elementy infrastruktury: słupy, wysypiska. Wyznaczenie JK (JAK) polega na nałożeniu na siebie map ukształtowania i pokrycia terenu. Obszary o tych samych cechach obu tych komponentów tworzą jednostki krajobrazowe. W zależności od dominującej formy pokrycia terenu wyróżniamy jednostki: miejskie, podmiejskie, wsi podmiejskiej, wsi produkcyjnej, leśne, jeziorno-torfowiskowe, rolniczo-leśne, mozaikowe itp. Twórcy biogeograficznej teorii wysp:-Robert H. MacArthur,-Edward O. Wilson.Wyspa to część lądowej powierzchni Ziemi, otoczona wodą (morza, jeziora, a nawet ramionami rzecznymi), o rozmiarach mniejszych niż kontynent, ale większych niż rafa. Za największą wyspę uznaje się Grenlandię o powierzchni 2175 tys. km². Za wyspy nie uznaje się ruchomych ławic piaszczystych, ani obszarów lądu zalewanych podczas przypływów”.Rodzaje wysp: przybrzeżne, kontynentalne, wulkaniczne, atole.Grupy wysp położonych blisko siebie tworzą archipelag.Wyspy kontynentalne są położone niedaleko kontynentów, z którymi były połączone przy końcu okresu lodowcowego. Np. Tasmania, Madagaskar, Nowa Gwinea.Wyspy oceaniczne są odległe od lądu, z którym nigdy nie były połączone. Np. archipelagi Marianów i Aleutów na Pacyfiku Rośliny czy zwierzęta są lepszymi kolonizatorami niezamieszkałych miejsc?Rośliny:-wystarczy tylko kila nasion, by zasiedlić nową wyspę,-nasiona i spory niektórych roślin mogą być przenoszone z wiatrem na odległość setek kilometrów,-niektóre owoce i nasiona przyczepiają się do piór migrujących ptaków,-niektóre nasiona mogą kiełkować nawet po 2 tygodniach pędzonych w układzie pokarmowym zwierząt,-niektóre nasiona i rośliny mogą być przenoszone przez prądy morskie na znaczne odległości.Przykład:Wyspy Galapagos - niemal cała flora z Południowej Ameryki; ok. 380 przypadków kolonizacji: 60% za pośrednictwem ptaków, 31% z wiatrem, 9% z prądami morskimi.Zwierzęta:-migracje ptaków,-niektóre bezkręgowce mogą być przenoszone z wiatrem na ogromne odległości,-„pływające wyspy” - np. powalone pnie drzew, duże nasiona roślin (orzechy kokosowe).Przykład:Wyspa Anguilla w Małych Antylach: po dwóch huraganach w 1995 r. w rejonie morza karaibskiego na plaży znaleziono mnóstwo spławionych drzew i 15 osobników iguany zielonej, które najprawdopodobniej przypłynęły na pniach z Gwadelupy, gdzie normalnie występują. Od czego zależy liczba gatunków zamieszkujących „wyspy”?-wielkości powierzchni wyspy,-topografii,-odległości od obszarów źródłowych,-bogactwa gatunkowego obszarów źródłowych,-równowagi między tempem imigracji a ekstynkcji.

Wielkość obszarów a liczba gatunków:Liczba gatunków zasiedlających pewien obszar wzrasta wraz z jego wielością.Im wyspa większa tym więcej osobników poszczególnych gatunków będzie się mogło na niej utrzymać, a zatem - tym mniejsze prawdopodobieństwo wymarcia całych gatunków.Życie na wyspach jest bardziej ryzykowne niż na lądzie.

Efekty lokalnych katastrof mają znacznie większe znaczenie na wyspach - mogą łatwo doprowadzić do całkowitej ekstynkcji wielu gatunków. Rejony źródłowe są zawsze bogatsze w gatunki, nawet gdy środowiska są identyczne jak na wyspie.Zgodnie z teorią przedstawioną przez MacArthura i Wilsona, liczba gatunków reprezentujących dany takson występujących na wyspie jest kształtowana przez:-procesy imigracji nowych gatunków, które kolonizują wyspę,-procesy zanikania gatunków już osiedlonych.

Przykład: nie zasiedlona, pusta wyspa oddalona od lądu stałego, który jest źródłem potencjalnych kolonizatorów. Są gatunki, których osobniki wykazują lepsze zdolności migracyjne od innych i prawdopodobnie to właśnie te gatunki jako pierwsze skolonizują nie zasiedloną wyspę. Dopiero później na wyspę dotrą mniej sprawni koloniści. W miarę wzrostu liczby gatunków, które już osiedliły się na wyspie, liczba nowych kolonizatorów będzie maleć, ponieważ większość z tych, które mogły wyspę zasiedlić, już to zrobiła i większość nowo przybyłych osobników reprezentuje gatunki już na wyspie obecne.Najczęściej jako wyspy uznawane są:-niewielkie powierzchnie leśne,-zadrzewienia i zakrzaczenia w krajobrazie rolniczym lub zurbanizowanym.-przestrzenne układy izolowanych wzgórz wapiennych z typową roślinnością lub torfowisk oddzielonych od siebie siedliskami o odmiennym charakterze ekologicznym.Należy pamiętać, że istnieją pewne różnice pomiędzy prawdziwymi wyspami oceanicznymi a wyspami w krajobrazie:-”wyspy” w krajobrazie nie są izolowane w takim stopniu, jak prawdziwe wyspy oceaniczne,-na „wyspach” w krajobrazie występują także gatunki przechodzące z sąsiednich siedlisk, w związku z tym gatunki wąsko wyspecjalizowane mają większe trudności w osiedleniu się,-w przypadku „wysp” regenerujących swój stan po zakłóceniach (np. po wypalaniu) znaczna część bogactwa gatunkowego pochodzi z diaspor znajdujących się na miejscu (nasiona w glebie, formy przetrwalnikowe, rozmnóżki wegetatywne).Znaczenie wielkości populacji na wyspach:1) tzw. efekt założyciela:Mała populacja - mała pula genowa, że prawdopodobieństwo ekstynkcji, yf genetyczny,zybka specjacja2) fluktuacje liczebności przy małych populacjach występuje duże prawdopodobieństwo ekstynkcji3) mało skomplikowane zespoły mniejsza odporność na chwilowe zmiany (np. wyginięcie jednego gatunku pociąga za sobą poważniejsze konsekwencje niż w rejonie źródłowym).

Układ drobnomozaikowy jest bardziej podatny na degradację swojej struktury i funkcji, a jego poszczególne elementy wrażliwiej reagują na zakłócenia stosunków ekologicznych.

Śmiertelność zwierząt na drodze głównie uzależniona jest od natężenia ruchu. Śmiertelność zwierząt zmienia się sezonowo. Szczególnie zagrożone fragmentacją obszarów są płazy oraz te ssaki, które wymagają dużych areałów osobniczych.Wyspa środowiskowa to fragment środowiska przyrodniczego, otoczony innym środowiskiem przyrodniczym.Wyspy środowiskowe można podzielić ze względu na pochodzenie:1. Wyspy, których środowisko abiotyczne różni się od otoczenia:*wsypy wyodrębnione w sposób naturalny od otoczenia (otoczone jest względnie naturalne), np. wyspy będące pozostałością dawnych kompleksów leśnych, niewielkie zabagnienia, zbiorniki wodne,*wyspy są naturalną pozostałością różnic środowiskowych między nimi a otoczeniem, lecz zostały wyodrębnione na sutek innego zagospodarowania otoczenia (otoczenie jest antropogeniczne),*wyspy ukształtowane w środowisku antropogenicznym, o specyficznych cechach w stosunku do otoczenia, np. nasadzenia, sukcesja na wyrobiskach czy śmietnikach, zarastanie stawów rybnych.2. Wyspy, których środowisko abiotyczne nie różni się od otoczenia:

*wyspy utworzone w wyniku odpowiedniego zagospodarowania terenu,*wyspy utworzone spontanicznie w wyniku zaniechania gospodarowania na określonym terenie.

Klasyfikacja wysp:Ze względu na wiodącą formację roślinną wyspy z pokrywą roślinną ograniczone do jednej formacji roślinnej (np. zadrzewienie z przewagą krzewów, kilkuletni odłóg zdominowany przez hemikryptofity),*wyspy, na których współdominuje kilka różnych ugrupowań złożonych z gatunków należących do odmiennych form życiowych (np. oczko wodne z roślinnością wodną, dobrze wykształconą strefą hydrofitów i zadrzewieniami przywodnymi). na liczbę siedlisk wyspy środowiskowe:*wyspy mnosiedliskowe (np. zadrzewienia śródpolne),*wyspy polisiedliskowe obejmujące całą gamę biotopów (np. wąwozy z ciekiem na dnie, źródliskami i stromymi skarpami lub oczka wodne wraz z obrzeżami albo wyrobiska). na dynamikę zmian, wyspy środowiskowe;wyspy ustabilizowane, utrzymujące swoją powierzchnię i określoną roślinność (np. leśne),

*wyspy zmienne:-zasiedlone, o określonym areale (np. zarastające śmietniki, poręby czy antropogeniczne zbiorniki wodne),-pulsujące, okresowo zwiększające, a następnie ograniczające zasięg (np. astatyczny zbiornik śródpolny obrzeżony zbiorowiskami terofitów, w latach suchszych taka wyspa jest podorywana i zamieniana w pole, a w latach wilgotnych obrzeże jest nieuprawiane),-rozwijające się (np. zakrzewienia zwiększające areał w wyniku rozmnażania wegetatywnego przy braku czynników ograniczających),

-kurczące się (np. zanikające biotopy wodne i bagienne).Powierzchnia i kształt wyspy:

Teoretycznie, im mniejsza powierzchnia wyspy środowiskowej, tym jej relacje z otoczeniem będą mniej znaczące dla otoczenia i bardziej znaczące dla wyspy. Jednak w miarę wzrostu powierzchni wyspy pojawią się początki procesów autarkicznych na wyspie i zacznie przekształcać się ona w oddzielny ekosystem.Otoczenie wyspy może być:-homogenne - wokół wyspy przyroda jest jednakowa, np. kępa drzew znajdująca się we wnętrzu pola uprawnego,-heterogenne - poszczególne fragmenty przyrody otaczającej wyspę są różne, np. 2 pola uprawne otaczające kępę drzew rosnącą na miedzy między nimi.

Otoczenie wyspy można także rozpatrywać od strony jego dynamiki. dynamiczne jest wówczas, gdy np. wyspę lądową otacza woda płynąca lub owiewa ją wiatr. W tych obu przypadkach zakłócenia, jakie powoduje wyspa w otoczeniu dynamicznym powodują, że jest ono heterogenne, np. inne od strony odwietrznej i zawietrznej, lub gdy indziej zachowuje się płynąca woda przez i za przeszkodą, jaką tworzy dla wyspy wyspa.Interakcje w systemie ekologicznym:-fizyczną,-chemiczną,-biologiczną.Postać fizyczna to np. zmiany w energetyce mikroklimatu, wynikające z oddziaływania systemu wyspa - otoczenie, np. reakcji na nasłonecznienie, temperaturę i parowanie w tym systemie.Postać chemiczną to przemieszczanie się w systemie wyspa - otoczenie wody i powietrza, jako substancji chemicznych. Woda i powietrze są także nośnikami substancji chemicznych rozpuszczonych i zawieszonych w wodzie oraz cząstek chemicznych wymieszanych z podstawowymi, gazowymi składnikami powietrza (zanieczyszczenia gazowe, aerozole).

Postać biologiczna to przemieszczanie się organizmie o zdolnościach lokomocyjnych oraz przenoszenie przez nie innych żywych organizmów lub biomasy (np. zrzucanie na wyspie kału z pokarmu pobranego w jej otoczeniu).Granica między wyspą a otoczeniem:

Jeżeli przyroda wyspy różni się od przyrody otoczenia, to między wyspą a otoczeniem powinna występować granica, wskazująca gdzie kończy się wyspa, a zaczyna otoczenie. Takie linie, lub pasma nazywamy ekotonami.Granica ta może wynikać z naturalnymi różnic w środowisku abiotycznym i w przyrodzie ożywionej. Może także wynikać z decyzji gospodarczej właściciela ziemi, który poprzez odmienne użytkowanie wyspy i jej otoczenia, utworzy zwykle ostrą granicę między nimi.Granica naturalna ma określona szerokość i gradientowy charakterW takim przypadku ostra granica może dzielić obszar graniczny na 2 pasy:pas naturalny od strony wyspy,-pas otoczenia wyłączony z użytkowania, np. z uwagi na podmokłość terenu.Czy „wyspa środowiskowa” jest ekosystemem?

To zależy od jej powierzchni i sposobu wewnętrznego funkcjonowania.Na zbyt małym obszarze wyspy nie mogą zachodzić normalne procesy ekosystemowi ponieważ nie mogą wykształcić się specyficzne dla określonego typu ekosystemu względnie stałe, wewnętrzne warunki abiotyczne i biocenotyczne. Warunki panujące w otoczeniu „przenikają” całą powierzchnię wyspy. Nie mogą wykształcić się także procesy troficzne i paratroficzne o względzie stałych cechach, bo skład gatunkowy wyspy jest zależny od zmiennych warunków abiotycznych i biotycznych, np. powodowanych imigracji lub/i emigracją gatunków z wyspą zwiazana. Model przedstawiający wzajemne oddziaływanie dwóch środowisk preferowanych przez 2 gatunki:-gatunek pierwszy (sześciokąty czarne),-drugi (białe).

Dla gatunku pierwszego, który preferuje siedliska „czarne”, siedliska białe są barierą, które stara się omijać.Widoczna jest tutaj coraz większa ekspansja gatunku białego oraz tworzenie korytarzy pomiędzy izolowanymi płatami. 2 typy korytarzy:*korytarze liniowe są długimi, lecz wąskimi strukturami, znajdującymi się pod wpływem otaczającego tła (matrix), w których dominuje efekt krawędziowy.*korytarze pasowe są natomiast na tyle szerokie, że panują w nich swoiste warunki wewnętrzne.rodzaje habitatów:-habitat rdzenny,-habitat brzegowy.Jeżeli jest wąski to habitat rdzenny nie jest w stenie się wykształcić. Występuje wtedy tylko habitat brzegowy. Taki wąski korytarz ekologiczny służy tylko wąskiej grupie gatunków.Im szerszy korytarz ekologiczny, ty, służy większej liczbie gatunków.

Dlaczego potrzebne są korytarze ekologiczne?-zmniejszają stopień oddzielnych elementów krajobrazu,-ułatwiają przemieszczania się gatunków w obrębie całego krajobrazu,-stanowią refugium bytowania wielu gatunków, często specyficznych dla korytarzy, bądź ekotonów,

-umożliwiają przemieszcza nie materii i energii,-wzbogacają i regulują oddziaływanie na otaczające tło.Rodzaje korytarzy ekologicznych:-pełny korytarz rzeczny,-pełny korytarz leśny,-okrojony, o szerokości 100 m, brak habitatu brzegowego, jest sztucznie okrojony przez człowieka,-rozszerzony, ale z gniazdami obiektów budowlanych, nie jest to czysta tkanka przyrodnicza,-obudowany,-szczątkowy.Korytarz ekologiczny, aby móc w pełni realizować swoje funkcje musi mieć co najmniej 200 m szerokości oraz powinien mieć łagodną strefę ekotonową.Doliny rzeczne możemy uznać za główne, wielogatunkowe korytarze ekologiczne w krajobrazie, jeśli:-zachowały one charakter naturalny lub półnaturalny,-nie są zajęte przez zabudowę i trasy komunikacyjne,-nie prowadzą wód nadmiernie zanieczyszczonych,-nie są poprzecinane licznymi strukturami barierowymi.Silnie przekształcone i zanieczyszczone doliny rzeczne powinny być raczej postrzegane jako strefy skażeń, bariery ekologiczne i trasy przemieszczania się zanieczyszczeń w krajobrazie.

Korytarze ekologiczne:-ciągłe struktury pasmowe, lub liniowe:

Rodzaj najczęściej spotykany i najskuteczniejszy. Taki korytarz stanowić może każdy jak najbardziej zbliżony do naturalnego rodzaj ekosystemu, może to być dolina rzeczna, las , pasmo górskie. Natomiast na mniejszą skalę - np. żywopłot, pasy zadrzewień śródpolnych, przydrożnych, łąki i pastwiska.-korytarze „wyspowe”:

Tzw. formy przystankowe „stepping stones” rozmieszczone wzdłuż tras migracji gatunków umożliwiają poruszanie się organizmów, ale z pewnymi ograniczeniami. Są to fragmenty naturalnego środowiska w formie „wysp” rozmieszczonych pomiędzy większymi naturalnymi obszarami.Forma ta jest idealna dla gatunków przemieszczających się skokowo, np. ptaków.

Stepping Stones:„Kamienne wysepki” do drugi rodzaj korytarzy ekologicznych. W porównaniu z liniowymi korytarzami ekologicznymi, nie mają one ciągłości strukturalnej, lecz funkcjonalną. Szeregi wysp ekologicznych mogą tworzyć tzw. nieciągłe korytarze ekologiczne, umożliwiając migracje gatunków, a wraz z tym panmiksję genów, tworzenie i utrzymanie się tzw. metapopulacji, itp. Wyspy krajobrazowe odgrywają rolę „przystanków pośrednich” przy przemieszczaniu się osobników.Model Gilpina (1980) ukazuje zależność pomiędzy liczbą gatunków a odległością od macierzystego ekosystemu w dwóch przypadkach:-gdy w krajobrazie występują wyspy,-gdy w krajobrazie nie występują wyspy.

Model WMS w Polsce:Model zastosowano w południowo-wschodniej Polsce - na ekologicznie wrażliwym obszarze wzdłuż drogi A4 (i E3), gdzie znaczne rozdrobnienie środowiska i duża gęstość sieci dróg stanowią poważną przeszkodę w utrzymaniu spójności między izolowanymi populacjami dzikiej przyrody. Drogi przepoławiają korytarze łączące karpackie lasy z wielkimi kompleksami Puszczy Solskiej i Sandomierskiej.

Za pomocą GPS odwzorowano na mapie ponad 84 km barier, tj. prawie 70% z długości drogi w granicach badanego obszaru. W bariery wchodziły osiedla mieszkaniowe, infrastruktura handlowa, obiekty przemysłowe itp. Na badanym obszarze ok. 30% ziem ma status chroniony, co niewątpliwie daje większe szanse uzyskania efektów korzystnych dla przyrody i populacji.Stworzono WMS dla:-Cereus elaphus jeleń szlachetny,-Capreolus capreolus sarna,-Canis lapus wilk europejski,-Sus scofa dzik.Współpraca z kołami łowieckimi pozwoliła uzyskać dane o gęstości tych zwierząt na badanym obszarze, co posłużyło do analiz porównawczych.Zasada działania programu WMS:Model WMS symuluje przestrzenne rozmieszczenie dużych ssaków i jest oparty na zasadzie rejestracji tras przemieszania się zwierząt, zmodyfikowanych przez bariery antropogeniczne czy przeszkody topograficzne.*Model WMS symuluje przestrzenne rozmieszczenie dużych ssaków i jest oparty na zasadzie rejestracji tras przemieszczania się zwierząt, zmodyfikowanych przez bariery antropogeniczne czy przeszkody topograficzne..*Pierwsze powtórzenie charakteryzuje się najmniejszymi kosztami ruchu, nie występują żadne narzucone ograniczenia. Natomiast w drugim powtórzeniu pierwsza ścieżka zostaje zablokowana, zmuszając tym samym osobniki do tworzenia nowego, odmiennego od oryginału szlaku. W trzecim powtórzeniu zablokowane są wcześniej utworzone ścieżki, zmuszając zwierzęta do utworzenia szlaku alternatywnego. Takie wielokrotne powtarzanie pozwala uzyskać wiele potencjalnych ścieżek ruchu, a tym samym wiele tzw. punktów wejścia i wyjścia (box 7, 14).*Trzeba mieć na uwadze, że opisana metoda odwzorowania ruchu dzikiej fauny nie usiłuje naśladować indywidualnych szlaków, ale ma opisać statystycznie najbardziej skuteczne potencjalne szlaki migracji, oparte na zasadach funkcjonowania i użytkowania środowiska. „Naszkicowane” korytarze migracji służą określaniu rozmieszczenia optymalnych środków łagodzących wpływ antropogeniczny (np. przejścia podziemne).Telemetria:Obecnie telemetria coraz częściej stosowana jest jako narzędzie monitorowania, zarządzania, ochrony i reintrodukcji dzikich zwierząt. Na przykład w Parku Narodowym Banff w Kanadzie nie tylko naukowcy, ale i pracownicy parku zakładają obroże z nadajnikami na wybrane osobniki najcenniejszych gatunków zwierząt, gdyż śledzenie przy pomocy tej metody okazało się znacznie skuteczniejszym sposobem ich ochrony, niż wysiłki wielu strażników parkowych. Każdy przypadek kłusownictwa czy nawet niedożywienia zwierząt jest łatwo wykrywany i wnikliwie analizowany przez służby parkowe. Miejsca rozrodu wskazane przez nadajniki telemetryczne są natychmiast obejmowane szczególną ochroną i zakazem ruchy turystycznego.W Polsce pionierem badań radio-telemetrycznych był Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży. Pierwsze takie badania wykazano na tchórzach już w 1989 r. potem badano telemetrycznie łasice, kuny, rysie, wilki, borsuki, jenoty, lisy, norki amerykańskie, żubry, jelenie, nietoperze i rzęsorki. Łącząc telemetrię z innymi metodami (tropienia na śniegu, analizy odchodów i resztek ofiar, a ostatnio również analizy genetyczne), rozpoznano m.in. wielkości areałów osobniczych zwierząt, ich wybiórczość środowiskową, strukturę socjalną i przestrzenną populacji, sposoby polowania i selekcję ofiar drapieżników. Metody wzmacniania korytarzy ekologicznych:-przepusty,-przejścia dolne,-przejścia górne,-wiadukty, estakady, mosty,-przejścia zespolone.

W roku 2000 zapoczątkowano aktywną ochronę płazów i gadów w rejonie stawów Echo. Polega ona na ustawianiu wiosną przenośnych „płotków ochronnych” o długości 823 m z systemem zakopanych pojemników i przenoszeniu zatrzymanych w ten sposób zwierząt na drugą stronę jezdni. Taka forma ochrony była jednak rozwiązaniem doraźnym nie stwarzającym odpowiednich warunków dla przemieszczających się populacji różnych zwierząt.Wybrane modele struktury i funkcjonowania przestrzeni przyrodniczej:Przestrzeń przyrodnicza to przestrzeń wykorzystywana przez dziko żyjące organizmy do realizacji ich naturalnych potrzeb.Wzrastająca skala antropogenicznych przekształceń środowiska przyrodniczego wywołuje szybki ubytek przestrzeni przyrodniczej i degradację jej walorów. Z tego też powodu struktura, funkcjonowanie i sposoby ochrony przestrzeni przyrodniczej stają się przedmiotem coraz żywszego zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w tym szczególnie ekologii krajobrazu.Próby modelowania fizjocenoz:

Aby zrozumieć i komunikatywnie zobrazować struktury i funkcjonowanie skomplikowanych układów, konieczne staje się zastosowanie metod modelowania rzeczywistości. Modelowanie upraszcza wprawdzie obraz rzeczywisty, ale jednocześnie uwypukla pewne cechy i mechanizmy.Można jednak zastosować następujące rozwiązanie metodyczne:-opracować wstępny, uproszczony model generalny, obrazujący podstawowe struktury, procesy i związki,-rozwinąć go w postaci serii modeli cząstkowych,

-opracować jeden lub kilka ogólnych lub cząstkowych modeli alternatywnych i przeprowadzić ich konfrontację,-dokonać eliminacji modeli najmniej trafnych,

-w drodze syntezy pozostałych modeli dokonać weryfikacji (udoskonalenia) modelu wstępnego.Model strefowo - pasmowo - węzłowy:Ekosystemy funkcjonując w mozaice ekotopów z licznymi gradientami wilgotności i żyzności siedlisk, tworzą złożony, krajobrazowy system ekologiczny, którego główne cechy funkcjonalno - przestrzenne można odwzorować w postaci modelu strefowo - pasmowo - węzłowego. To metodologiczne podejście do układów poliekosyetmowych było już kilkakrotnie opisywane w literaturze i jest coraz powszechniej stosowane w praktyce planowania ochrony przyrody i kształtowania zagospodarowania przestrzennego.Układy strefowe - to zespoły podobnych do siebie ekosystemów, powiązanych silnymi zjawiskami funkcjonalno-przestrzennymi. Ich rozciągłość przestrzenna odpowiada zazwyczaj jednej fizjocenozie.Układy pasmowego to trasy uprzywilejowanego przemieszczania się materii, energii i informacji w krajobrazie. Mogą one przebiegać wewnątrz określonej strefy i wówczas noszą nazwę ciągów ekologicznych lub mogą łączyć ze sobą 2 podobne strefy, przekraczając strefę o odmiennym („obcym”) charakterze i wówczas określane są jako korytarze ekologiczne.Węzły ekologiczne to obszary o szczególnym bogactwie gatunkowym, a często także dużej różnorodności siedliskowej, małym stopniu antropogenicznego przekształcenia, dojrzałej strukturze ekosystemów. W zależności od tworzących je ekosystemów, możemy wyróżnić węzły o charakterze wodno-torfowiskowym, leśnym, stepowym, mozaikowym (wieloekosystemowym) itp. Fizjocenoza jest uważana za naturalną, ponadekosystemową jednostkę ekologiczną.Płat krajobrazowy to pojedynczy ekosystem lub wyodrębniona z otoczenia grupa ekosystemów o zbliżonym charakterze (np. jezioro, płat lasu, torfowisko, łąka), ale także obszar o jednorodnej formie zagospodarowania i użytkowania przez człowieka (np. pole, wieś o zwartej zabudowie, osiedle mieszkaniowe, teren przemysłowy itp.).Co nazywamy „korytarzem ekologicznym”?Są to różne struktury pasmowe: rzeka, dolina, wąwóz, pas zadrzewień, itp.Najcenniejszym rodzajem korytarza ekologicznego jest naturalna, nie przekształcona przez człowieka dolina rzeczna. Stanowi „krwiobieg” krajobrazu systemu ekologicznego.Funkcjonowanie fizjocenozy jest określane przez wpływ materii, energii i gatunków w obrębie i między elementami strukturalnymi. Ruch ten jest zależny od „porowatości” krajobrazu, a kierunek przepływu jest związany z kształtem i wzajemną kompozycją płatów.Ekotony są to strefy przejściowe pomiędzy poszczególnymi ekosystemami lub płatami ekologicznymi, odznaczające się podwyższoną różnorodnością biologiczną i mobilnością składu gatunkowego oraz wysoką dynamiką przepływu materii, energii i informacji. Na obszarze ekotonów kształtuje się gros gradientów środowiskowych. Od charakteru i gęstości sieci ekotonów w dużym stopniu zależy funkcjonowanie fizjocenozy.

Na tło abiotyczne składają się takie elementy jak :-budowa geologiczna,-formy rzeźby terenu wraz z układem hydrograficznym,-warunki klimatyczne,-warunki glebowe,

-techniczne wytwory człowieka , które tworzą lepsze lub gorsze podłoże do życia organizmów i powodują w stosunku do nich określone oddziaływanie fizyczne i chemiczne.

Struktura fizjocenozy może być wyrażona:-wielkością ogólnej biomasy i jej rozmieszczeniem w fizjocenoizie,-udziałem poszczególnych typów ekosystemów,

-ich rozprzestrzenianiem powierzchniowym-układem sąsiedztwa,-łączną długością ekotonów.Siła wzajemnego oddziaływania między ekosystemami będzie organizować te ekosystemy w fizjocenozę.Miasto - szczególny typ fizjocenozy:W miastach przyroda ma bardzo ograniczone możliwości funkcjonowania. Jednak nawet w tych warunkach pewne grupy żyją, zachodzą pomiędzy nimi zjawiska synekologiczne, kształtują się związki populacyjne i powstają zwykle szczątkowe, niezrównoważone i o niepełnych cyklach krążenia materii ekosystemy nazywane quasiekosystemy.Miasto można traktować jako fizjocenozę miejską, odpowiednio powiązaną z fizjocenizami pozamiejskimi.

---