Prawo Wykroczeń, ogól, Prawo wykroczeń to ogół norm prawnych regulujących przeciwdziałanie naruszeniom porządku prawnego, zwanych wykroczeniami, za p


Prawo wykroczeń to ogół norm prawnych regulujących przeciwdziałanie naruszeniom porządku prawnego, zwanych wykroczeniami, za pomocą przewidzianych w tym prawie kar i innych środków oddziaływania (nawiązka, odszkodowanie, środki oddziaływania wychowawczego). A. Marek, Prawo wykroczeń, s. 39.

Prawo wykroczeń jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie.

Prawo wykroczeń tradycyjnie było i jest związane z prawem karnym i prawem administracyjnym, a więc gałęziami prawa akurat zasadniczo różnymi, gdyż prawo administracyjne zalicza się do tzw. prawa sektorów, charakteryzującego się wyczerpującą regulacją objętej nim sfery stosunków społecznych, natomiast prawo karne jest nazywane prawem granic, gdyż zakreśla granice dopuszczalnego zachowania.

Związek materialnego prawa wykroczeń z prawem karnym jest dość oczywisty, wszak w obu wypadkach mamy do czynienia z systemem nakazów i zakazów, za którymi stoi sankcja, jaką jest stosowanie przymusu państwowego w postaci kary. Podejmowane w literaturze próby wykazania materialnej różnicy między karą kryminalną a tzw. karą administracyjną skończyły się niepowodzeniem.

Na ścisłe związki prawa wykroczeń z prawem karnym, którego jest dopełnieniem wskazuje:

daleko idące podobieństwo zasad odpowiedzialności za wykroczenia i przestępstwa,

zbliżony rodzajowo system kar (np. kara ograniczenia wolności, grzywna, pozbawienie praw, przepadek rzeczy...),

orzekanie kary za wykroczenia w oparciu o kryterium winy.

Sąd Najwyższy w jednej z uchwał wyraził pogląd, iż odpowiedzialność karna obejmuje nie tylko sferę stosowania norm kodeksu karnego, ale także sferę stosowania kodeksu wykroczeń (Uchwała 7 sędziów z 5.04.1973 r., OSNKW 1973, poz. 72) .

Prawo wykroczeń wykazuje również rozliczne związki z prawem administracyjnym. Jest instrumentem sankcjonującym naruszenie ustaw administracyjnych (stany faktyczne tylko częściowo zawarte są w kodeksie wykroczeń, liczne wykroczenia przewidują ustawy administracyjne regulujące różnorodność sfery organizatorskiej działalności państwa , np. prawo budowlane, wodne transport, obrót artykułami żywnościowymi itp.)

Powiązania prawa wykroczeń z prawem administracyjnym wyrażają się w :

W miarę upływu czasu słabły związki prawa wykroczeń z prawem administracyjnym, a zacieśniały się z prawem karnym. Zgodnie bowiem z ustawą z 8.06. 1990 r. o zmianie ustaw : Kodeks postępowania karnego, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń i kodeks pracy (Dz. U. nr 43, poz. 251) dotychczasowe kolegia rejonowe do spraw wykroczeń usytuowane przy terenowych organach administracji państwowej stopnia podstawowego stały się kolegiami do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych . Zniesiono instytucję odwołania od orzeczeń kolegiów, a tym samym zniesiono kolegia odwoławcze, a rozpoznanie środków zaskarżenia rozstrzygnięć kolegiów (żądania skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego oraz zażalenia) powierzono sądom rejonowym. Bezpośredni nadzór nad działalnością kolegiów do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych powierzono prezesom tych sądów, a nadzór zwierzchni - Ministrowi Sprawiedliwości. Zniesiono komisje orzecznictwa do spraw wykroczeń przy wojewodach, a uchylanie prawomocnych rozstrzygnięć powierzono sądom wojewódzkim. W ten sposób kolegia do spraw wykroczeń zostały praktycznie włączone do systemu sądownictwa jako jego najniższy szczebel. ( M. Radecki, W. Bojarski, Kodeks wykroczeń Komentarz . Wa-wa 1998r. s. XXIX

Dla klasyfikacji prawa wykroczeń w ramach systemu prawnego Rzeczpospolitej Polskiej istotne znaczenie ma fakt, że kodeks wykroczeń i kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia w odróżnieniu od ustawodawstwa poprzednio obowiązującego, nie odsyłają do kodeksu karnego ani przepisów o postępowaniu karnym, administracyjnym, ale stanowią w założeniu autonomiczne akty normatywne. Okoliczność, że niektóre przepisy kodeksu wykroczeń oraz kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia stanowią dokładne odwzorowanie unormowań przyjętych w kodeksie karnym i kodeksie postępowania karnego, a jednak ustawodawca nie posłużył się normami blankietowymi, może dawać asumpt do twierdzenia, że intencją ustawodawcy było wyodrębnienie prawa wykroczeń. W rzeczywistości sprawa jest znacznie bardziej złożona, bowiem regulacja prawa wykroczeń jest w poważnym stopniu niedostatecznie dokładna, co powoduje powstanie luk prawnych, których usunięcie może nastąpić wyłącznie w drodze analogicznego stosowania przepisów prawa karnego, przede wszystkim procesowego. Wobec tego autonomia prawa wykroczeń okazuje się być iluzoryczna.

Reasumując :

Prawo wykroczeń to formalnie wyodrębniona gałąź systemu prawa obowiązującego w państwie, wykazująca rozliczne związki zarówno z prawem karnym jak i prawem administracyjnym zachowując zasadniczo charakter właściwy prawu karnemu, jako tzw. prawu granic, będąc jego dopełnieniem.

Prawo wykroczeń spełnia następujące funkcje:

1) ochronną - chroni stosunki społeczne przed wykroczeniami, które wprawdzie nie zawierają tej dozy nasilenia społecznego niebezpieczeństwa co przestępstwa (zbrodnie, występki), ale które przez swoją częstotliwość stanowią istotne zagrożenie ładu i porządku prawnego.

2) profilaktyczno - wychowawczą - oddziaływuje na obywateli, którzy wykazują brak poszanowania dla zasad porządku prawnego i niezbędnej dyscypliny społecznej. Bez wpajania obywatelom konieczności przestrzegania zasad współżycia społecznego i poszanowania prawa na „co dzień” trudno skutecznie przeciwdziałać przestępstwom. Zwalczanie wykroczeń jest więc zarazem działaniem prewencyjnym zapobiegającym przestępczości .

Funkcja ta znajduje wyraz w celach kary i innych środkach oddziaływania oraz przepisach regulujących zasady ich wymierzania.

3) gwarancyjna - wysunięcie jej nastąpiło w okresie Wielkiej Burżuazyjnej Rewolucji Francuskiej 1789 r. zwłaszcza w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Prawo wykroczeń daje gwarancję niepociągnięcia obywatela do odpowiedzialności karnej za czyny nie będące wykroczeniami.

Funkcja ta znajduje wyraz w obowiązujących zasadach:

- określoności wykroczenia (nullum crimen sine lege)

- określoności kary (nulla poena sine lege) - nullum crimen sine lege poenali anteriori (nie stanowi wykroczenia czyn, który nie jest zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę),

stosowania ustaw aktualnie obowiązujących, chyba że ... (art. 2 k.w.)

- lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz),

- nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez winy, wina jest subiektywną podstawą odpowiedzialności tak za przestępstwa jak i za wykroczenia).

4) represyjna - celem kary jest zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości w związku z dokonanym naruszeniem lub zagrożeniem odpowiedniego dobra prawnego.

Źródła prawa wykroczeń

Na całokształt prawa wykroczeń składa się:

Prawo materialne - ogół norm prawnych regulujących zwalczanie naruszeń porządku prawnego zwanych wykroczeniami za pomocą przewidzianych w tym prawie kar i innych środków oddziaływania (nawiązki, odszkodowania, środków oddziaływania wychowawczego).

Prawo procesowe - ogół norm prawnych regulujących postępowanie w sprawach o wykroczenia, którego nadrzędnym celem jest realizacja norm prawa materialnego.

Prawo ustrojowe - ogół norm prawnych określających tryb powoływania, kompetencje i zasady działania organów sprawujących orzecznictwo w sprawach o wykroczenia w oparciu o przepisy (procesowego prawa wykroczeń) prawa procesowego.

Ten podział znajduje odzwierciedlenie w obowiązującej kodyfikacji, która obejmuje:

Źródłem prawa wykroczeń może być nie tylko ustawa sejmowa, ale te akty prawne, które zostały wydane z mocą ustawy, tzn. dekrety (np. dekret z 2.08.1951 r. o targach i targowiskach (z. U. Nr 41, poz. 312 ze zm. - art. 12) i rozporządzenia Prezydenta RP z okresu międzywojennego (np. Rozporządzenie Prezydenta RP 22.03.1928 r. o dozorze nad artykułami żywności i przedmiotami użytku Dz.U. Nr 36, poz. 343 ze zm. - art. 32 lit. b i art. 33,34,36).

Źródłem prawa wykroczeń są także rozporządzenia Rady Ministrów oraz rozporządzenia i zarządzenia ministrów, jeżeli zostały wydane z upoważnienia ustawy, jako akty wykonawcze w stosunku do jej unormowań (warunkiem mocy prawnej tych aktów jest delegacja ustawowa ). Jakkolwiek te akty normatywne z reguły nie określają wprost czynów karalnych, to jednak mogą precyzować zakres penalizacji określonej w ustawie ( chodzi tu o wykroczenia o znamionach odsyłających np. art. 59 k.w. lub art. 70 k.w.). Poza tym rozporządzenia wojewody , jeżeli zostały wydane z upoważnienia ustawy. A. Marek ( Prawo wykroczeń, Wa-wa 1996, s. 42) wskazuje, iż zwrócić należy uwagę na ogólną delegację zawartą w art. 54 k.w., gdy chodzi o przepisy porządkowe dotyczące zachowania w miejscach publicznych. Wydanie takich przepisów porządkowych operujących grzywną przewidziane jest w art. 40 ustawy z 8. 03.1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U.Nr 16, poz. 95 ze zm.), ale tylko wtedy, gdy jest to oparte na delegacji ustawowej.

Nie stanowi natomiast formalnego źródła prawa wykroczeń zwyczaj, orzecznictwo sądowe i nauka prawa. Należy tu jednak wyjaśnić, że zwyczaj może mieć znaczenie normatywne. Przepis prawa wykroczeń może odwoływać się do zwyczajowo ukształtowanych zasad. (np. karalność niezachowania zwykłych lub nakazanych środków ostrożności przy trzymaniu zwierzęcia - art. 77 k.w., kiedy „ zwykłe środki ostrożności” są zwyczajowo ukształtowane).

Materialne prawo wykroczeń jest zawarte w kodeksie wykroczeń (ustawa z 20. 05.1971 r. Dz. U. Nr 12, poz. 114 ze zm.) a także w licznych ustawach dodatkowych. Kodeks wykroczeń wzorem kodeksu karnego składa się z dwóch części.

I. Część ogólna:

określa pojęcia i zasady odpowiedzialności za wykroczenia, formy popełnienia wykroczenia, system kar i innych środków oddziaływania oraz zasady ich stosowania , przedawnienie karalności i zatarcie ukarania, wyjaśnienie stosunku kodeksu wykroczeń do ustaw szczególnych.

Część ogólna prawa wykroczeń to zespół regulacji stanowiących klucz do stosowania przepisów części szczególnej, a także ustaw dodatkowych. Przepisy tej części mają charakter definicji ustawowych (np. art. 47 k.w.), reguł operacyjnych czy też dyrektyw stosowania prawa.

Część ogólna kodeksu wykroczeń ma zastosowanie także do wykroczeń zawartych w ustawach szczególnych, chyba że ustawa taka zawiera przepisy odmienne. W sytuacji, gdy ustawa szczególna modyfikuje niektóre zasady zawarte w części ogólnej kodeksu wykroczeń, modyfikacje te mają zastosowanie tylko do wykroczeń stypizowanych w tej ustawie.

II. Część szczególna:

normuje poszczególne kategorie wykroczeń przez podanie zespołu ich ustawowych znamion i sankcji grożących za ich popełnienie.

Zbudowane są one dwuczłonowo :

dyspozycja - opis zabronionego zachowania się

sankcja - wskazanie kar grożących w wypadku wypełnienia znamion dyspozycji.

Część szczególna dzieli się na rozdziały (rozdz. VIII - XIX k.w.), w których pogrupowano wykroczenia określone w art. 49 -166. Kryterium ich klasyfikacji (układu w poszczególne rozdziały) jest rodzajowy przedmiot ochrony (np. przedmiotem ochrony w rozdziale XIX jest gospodarka leśna, polna, ogrodowa).

Pojęcie wykroczenia - jego elementy oraz znamiona ustawowe.

Chcąc przypisać określonej osobie popełnienie wykroczenia należy udzielić pozytywnej odpowiedzi na następujące pytania:

1. Czy zachowanie, które przypisywane jest osobie, jest czynem?

2. Czy czyn ten:

a) jest społecznie szkodliwy,

b) jest bezprawny,

c) jest zawiniony,

d) posiada wszystkie znamiona określone w ustawie,

e) jest zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia?

Wykroczeniem jest tylko takie zachowanie człowieka, które jest czynem społecznie szkodliwym, bezprawnym, zawinionym, o znamionach ustawowych, zabronionym pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (art. 1, 5-6, 8, 47 § 1 k.w.).

Przez czyn rozumie się uzewnętrznione zachowanie człowieka, sterowane wolą, społecznie doniosłe, spójne pod względem czasowym i sytuacyjnym. Zachowanie to może przybrać formę aktywną - mówimy wówczas o działaniu - bądź pasywną - zaniechania. Nie jest czynem zachowanie mimowolne (w malignie, stanie paraliżu czy w stanie snu hipnotycznego), odruchowe czy też wynikające z wywartego na człowieku przymusu fizycznego (vis absoluta).

Społeczna szkodliwość czynu (w d.k.w. „społeczne niebezpieczeństwo czynu”) jest elementem materialnym definicji wykroczenia. Jest to cecha obiektywna czynu, niezależna od ustawodawcy. Oznacza ujemną społecznie treść czynu (jego materialną „zawartość”). Nie może więc być zaliczana do formalnych (ustawowych) znamion wykroczenia - będąc treścią zespołu tych znamion. Dlatego też, odpowiednio do podziału znamion wykroczenia, przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu należy uwzględnić elementy treściowe strony przedmiotowej (rodzaj i charakter naruszonego dobra, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wysokość zaistniałej lub grożącej szkody) oraz strony podmiotowej czynu (rodzaju winy i okoliczności wpływających na jej stopień, a w szczególności pobudki, motywy i cele zachowania sprawcy).

Element materialny definicji wykroczenia ma do spełnienia istotną rolę w zakresie wyłączania odpowiedzialności (np. wejście pieszego na skrzyżowanie przy czerwonym świetle późną nocą, gdy żaden ruch się nie odbywał).

Pozostałe elementy definicji wykroczenia są elementami formalnymi i spełniają funkcję gwarancyjną oraz rozgraniczającą wykroczenia od przestępstw, gdyż czyn jest wtedy wykroczeniem a oprócz tego , że jest społecznie szkodliwy, odpowiada znamionom ustawowym, jest bezprawny, zawiniony i zagrożony karą przewidzianą dla wykroczeń przez ustawę zabraniającą jego popełnienia.

Ogólna definicja wykroczenia podaje cechy wspólne wszystkim wykroczeniom, co pozwala odróżnić je od innych zjawisk obojętnych z punktu widzenia materialnego prawa wykroczeń. Nie wyjaśnia, jakie konkretne wykroczenie w danym wypadku popełniono.

Celowi temu służą znamiona ustawowe, czyli opisane w ustawie cechy charakterystyczne czynu, które są konieczne i wystarczające dla uznania (zakwalifikowania) konkretnego czynu jako konkretnego wykroczenia.

Ustawa określając jakiś czyn jako wykroczenie podaje tylko pewne typowe, powtarzalne jego cechy. Nie określa wszystkich cech wykroczenia. Wszystkie inne, nie opisane w ustawie cechy czynu nie mają wpływu na uznanie jego za wykroczenie. Mogą natomiast mieć znaczenie np. dla wymiaru kary, organizacji procesu wykrywczego.

Znamiona ustawowe klasyfikuje się dzieląc na cztery grupy:

1. Przedmiot ochrony (zamachu) - dobro chronione prawem (ogólny, rodzajowy, bezpośredni: bliższy i dalszy)

2. Strona przedmiotowa:

- zachowanie się sprawcy (działanie, zaniechanie, znoszenie),

- przedmiot czynu (przedmiot czynności wykonawczej),

- skutek; związek przyczynowo - skutkowy,

- okoliczności modalne np. czas, miejsce, sposób popełnienia wykroczenia, środki, których sprawca użył, sytuacja, w jakiej sprawca działał,

3. Podmiot (powszechny, indywidualny).

4. Strona podmiotowa (formy winy, okoliczności wpływające na jej stopień: pobudki, motywy, cele działania sprawcy).

Zawinienie wykroczeń

Aby czyn sprawcy mógł być uznany za wykroczenie musi być m.in. zawiniony. Zawinienie, jako element definicji wykroczenia, należy odróżniać od jego strony podmiotowej.

Zawinienie wykroczeń opiera się na zasadzie ekwiwalencji winy czyli równorzędności winy umyślnej lub nieumyślnej, jako warunku odpowiedzialności karnej (art. 5 k.w.). Regułą jest więc możliwość popełnienia wykroczenia zarówno z winy umyślnej jak i z winy nieumyślnej, np. art. 54, 55, 74, 86,87 ... k.w. Wyjątek stanowią wykroczenia, które można popełnić tylko umyślnie, np. art. 49, 62,65,66, 85, 92 §2, 104,107,119,120,124,140,142,143 ... k.w. Są to wykroczenia w przypadku, których ustalenie nieumyślności sprawcy czynu, nie wystarcza do pociągnięcia go do odpowiedzialności. W takich przypadkach odpowiedzialność może mieć miejsce jedynie gdy zostanie wykazana umyślność sprawcy.

Inaczej przedstawia się kwestia zawinienia przestępstw. Regułą jest ich umyślność, np. art. 158 § 1 k.k., a wyjątkiem nieumyślność, np. art. 155 k.k. Ponadto występują przestępstwa z tzw. winy kombinowanej (mieszanej), np. art. 156 § 3 k.k.

Czyn będzie można uznać za zawiniony, gdy od jego sprawcy można było wymagać zachowania zgodnego z prawem, albo inaczej mówiąc, gdy można mu postawić zarzut z powodu podjęcia wadliwej decyzji woli i niewłaściwego postępowania.

Najważniejszą przesłanką winy jest strona podmiotowa wykroczenia (inaczej strona subiektywna) obejmująca zjawiska psychiczne towarzyszące stronie przedmiotowej, czyli zachowaniu się sprawcy, (wyrażające stosunek psychiczny sprawcy do czynu).

Z kolei określona postać strony podmiotowej (tzw. forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu społecznej szkodliwości czynu, np. umyślne oraz nieumyślne uszkodzenie drzewa przydrożnego (art. 144 § 2 k.w.) można ocenić jednakowo z punktu widzenia obiektywnej szkody społecznej. Jednak z punktu widzenia winy sprawcy i społecznej szkodliwości czynu (analogicznie do art. 115 § 2 k.k.) ocena każdego z tych czynów wypadnie zupełnie odmiennie (L. Gardocki, Prawo karne W-wa 1998 s. 73 -74).

Według art. 6 § 1 k.w. wykroczenie umyślne zachodzi, gdy sprawca ma zamiar popełnienia czynu zabronionego , tj. chce go popełnić (zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi (zamiar ewentualny).

„W obu przypadkach mamy do czynienia z aktem woli, przy czym relacjonowana jest ona do znamion czynu zabronionego. Ponieważ nie sposób wyobrazić sobie aktu woli bez świadomości tego, czego ona dotyczy, przeto za niezbędną przesłankę winy umyślnej uznać trzeba objęcie przez sprawcę świadomością znaczenia czynu zabronionego” A. Marek s. 71

W znamionach niektórych typów wykroczeń umyślnych występują dodatkowe cechy, które musi zawierać ich strona podmiotowa. Najczęściej jest to znamię określonego celu, którym ma się kierować sprawca, np. w celu przywłaszczenia (art. 119 §1 k.w.), w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 128 § 1 k.w.), w celu odsprzedaży z zyskiem (art. 133 § 1 k.w.). Rzadziej jest to określony motyw lub pobudka, np. ze złośliwości lub swawoli (art. 66 § 1, 75 § 2, 107, 143 § 1 k.w.). Takie wykroczenia nazywamy kierunkowymi.

Zgodnie z art. 6 § 2 k.w. wykroczenie jest nieumyślne, jeżeli sprawca nie ma zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał (lekkomyślność) albo mógł przewidzieć (niedbalstwo). „ Pojęcie nieumyślności polega na niezachowaniu przeciętnego obowiązku ostrożności w sytuacji , w której na podstawie normalnej zdolności przewidywania i ogólnego obowiązku dbałości (...) oraz przewidywanie skutków własnych zachowań można wymagać od człowieka, aby nie dopuścić do nastąpienia (...) skutku „ J. Bafia, Siewierski, Mioduski s. 75. Możliwość i powinność przewidywania następstw zawsze należy odnieść do sytuacji konkretnej, a nie oceniać abstrakcyjnie. Dla prawidłowej oceny zawinienia należy w szczególności brać pod uwagę życiowe doświadczenie sprawcy, w ramach którego mógł on przewidzieć normalne następstwa swego zachowania. Doktryna nakazuje nadto uwzględniać osobowość sprawcy, jego wiek oraz poziom intelektualny.

Podmiot wykroczenia

Podmiotem wykroczenia czyli jego sprawcą, może być jedynie człowiek, a więc osoba fizyczna (a nie np. osoba prawna, czy inna jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej), zdolny do zawinienia, tj. indywidualnie określony, poczytalny (tj. musi mieć zachowaną możność rozpoznania znaczenia popełnianego przez siebie czynu i pokierowania swym postępowaniem). Zgodnie z art. 8 k.w. podmiotem wykroczenia zdolnym do ponoszenia odpowiedzialności za wykroczenie jest osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyła 17 lat.

Podmiot spełniający te ogólne warunki określony jest jako powszechny.

Gdy ustawa wymaga dodatkowej właściwości lub cechy od podmiotu wykroczenia, to jest on nazywany indywidualnym, np. właściciel, posiadacz, użytkownik, prowadzący (art. 96 § 1 k.w.). Dalsze rozróżnienie podmiotu indywidualnego na właściwy i niewłaściwy - w przeciwieństwie do prawa karnego - nie ma w prawie wykroczeń praktycznego znaczenia.

Do nieletnich sprawców czynów zabronionych, określonych w ustawie jako wykroczenia, stosuje się przepisy ustawy z 26 10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ustawa ta ma na celu ochronę nieletnich przed przestępczością i demoralizacją, a więc służy zwalczaniu czynów karalnych popełnianych przez nieletnich oraz zapobieganiu i zwalczaniu demoralizacji nieletnich (w odniesieniu do zwalczania i zapobiegania demoralizacji - nieletnią jest osoba do 18 roku życia).

W rozumieniu tej ustawy czynami karalnymi są wszystkie określone jako przestępstwa ale tylko niektóre czyny określone jako wykroczenia tj. określone w art. 51, 62, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 i 143 k.w.

Popełnienie któregokolwiek z nich przez nieletniego po ukończeniu 13, a przed ukończeniem 17 lat skutkuje wdrożenie postępowania opiekuńczo - wychowawczego przed Sądem Rodzinnym i Nieletnich o czyn karalny. Sąd ów może w takim wypadku zastosować wobec nieletniego środki wychowawcze i lecznicze określone w ustawie, np. zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych, przepadek rzeczy.

Popełnienie przez nieletniego innego wykroczenia takich konsekwencji prawnych nie rodzi, chyba że zostanie uznane za przejaw jego demoralizacji.

Zasady stosowania materialnego prawa wykroczeń względem czasu, miejsca popełnienia wykroczenia oraz obywatelstwa sprawcy.

Do odpowiedzialności za wykroczenie może być pociągnięty tylko te, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, zgodnie z zasadą - nullum crimen sine lege poenali anteriori. Jak wskazuje doktryna jest ona podstawą gwarancji i praworządności, gdyż nie można zgodnie z nią, pociągnąć człowieka do odpowiedzialności jeżeli czyn w czasie jego popełnienia nie był zagrożony karą

Ze względu na obowiązywanie ustawy w czasie, podmiot wykroczenia i przedawnienie karalności koniecznym jest ustalenie czasu popełnienia wykroczenia.

W świetle art. 4 § 1 k.w. czasem popełnienia wykroczenia jest czas zabronionego zachowania się (czas, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany), a nie czas nastąpienia skutku (w przypadku wykroczeń materialnych).

Oddzielenie się czasowe skutku (w przypadku wykroczeń materialnych) od zabronionego zachowania się nie wpływa na bieg terminu przedawnienia karalności (art. 45 § 1 k.w. - por. art. 101 § 3 k.k.).Wynika to z niższego ciężaru gatunkowego wykroczenia. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest krótki okres przedawnienia karalności wykroczenia. Zgodnie bowiem z art. 45 k.w. karalność wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął jeden rok (§1). W razie uchylenia rozstrzygnięcia w trybie nadzoru przedawnienie biegnie od daty uchylenia rozstrzygnięcia (§2 ).

Problematyka tzw. kolizji ustaw w czasie uregulowana została w art. 2 k.w. identycznie jak w kodeksie karnym. Art. 2 k.w. dotyczy zasady stosowania ustaw aktualnie obowiązujących, chyba, że poprzednie przepisy są względniejsze dla sprawcy.

Czyli w zasadzie stosuje się ustawę nową tj. obowiązującą w chwili orzekania, chyba że obowiązującą uprzednio jest względniejsza dla sprawcy. Stosowanie ustawy uprzedniej (obowiązującej w chwili czynu lub nawet ustawy obowiązującej w jakimś odcinku czasowym w okresie między popełnieniem czynu a wydanym orzeczeniem) ma na celu niepogarszanie sytuacji sprawcy przez ustawę wydaną już po czynie.

Ustawa „względniejsza dla sprawcy”, w rozumieniu art. 2 §1 k.k. jest to ta ustawa, której wybór opiera się na ocenie całokształtu konsekwencji wynikających dla niego z zastosowania obydwu wchodzących w grę ustaw, przy czym ocena ta musi być dokonana z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy (wyr. SN z 12.03.1996 KZP 2/96, OSNKW 1996, Nr 3-4, poz. 16).

Z tego należy wnioskować, iż jeżeli po popełnieniu czynu nastąpią zmiany prawa wykroczeń, stosuje się ustawę najwzględniejszą dla sprawcy, a w wypadku ustaw jednakowo surowych - ustawę obowiązującą w chwili orzekania. Należy przy tym brać pod uwagę ustawę obowiązującą poprzednio, która może być nią ustawa: czasu popełnienia wykroczenia, ustawa pośrednia i ustawa czasu orzekania.

Art. 2 §2 k.w. normuje natomiast sytuację gdy według nowej ustawy czyn objęty orzeczeniem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, ukaranie uważa się za niebyłe. Kara wymierzona, lecz nie wykonana, nie podlega wykonaniu. W przypadku częściowego wykonania kary, należy przerwać dalsze jej wykonanie.

Reguły dotyczące ustalenia miejsca popełnienia wykroczenia opierają się na zasadzie wszędobylstwa. Otóż według art. 4 § 2 k.w. za miejsce popełnienia wykroczenia uważa się miejsce, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo skutek nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić.

„W przypadku wykroczeń materialnych, tj. skutkowych może zdarzyć się przypadek, że skutek odłącza się czasowo lub miejscowo od działania. W takiej sytuacji, gdy mamy do czynienia z wykroczeniem umyślnym możliwe jest jego umiejscowienie bądź tam gdzie sprawca działa, bądź gdzie skutek nastąpi, bądź gdzie skutek miał nastąpić. W sytuacji, gdy mamy do czynienia z wykroczeniem nieumyślnym jego umiejscowienie jest możliwe bądź tam gdzie sprawca działał, bądź tam gdzie skutek nastąpił. W przypadku wykroczeń formalnych jego umiejscowienie jest możliwe tylko tam, gdzie sprawca działał lub zaniechał swego działania”. M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz. W-wa 1998 r., s. 24.

Ma to znaczenie ze względu na zasadę terytorialności (art. 3 § 1 k.w.) oraz dla ustalenia właściwości miejscowej organu orzekającego (art. 16 k.p.w.).

Gdy wykroczenie popełniono w kilku miejscach, właściwy miejscowo jest ten organ orzekający, przed którym najpierw wszczęto postępowanie.

Miejscem popełnienia czynu przez podżegacza i pomocnika jest miejsce, w którym podżegacz nakłaniał a pomocnik ułatwił innej osobie popełnienie czynu zabronionego.

W myśl zasady terytorialności (art. 3 §1 k.w.) na zasadach określonych w kodeksie wykroczeń odpowiada każdy, kto popełnił wykroczenie na terytorium RP, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym. Ograniczenia tej zasady mogą wynikać z immunitetów (materialnych i procesowych) - dyplomatycznego, konsularnego, parlamentarnego, sędziowskiego, prokuratorskiego) a także wskutek innych wyłączeń (żołnierze służby czynnej, funkcjonariusze Policji, UOP, Straży Granicznej i służby penitencjarnej). Podstawą oznaczenia obszaru Państwa Polskiego stanowi ustawa z 12.10.1990 r. o ochronie granicy państwowej (Dz. U. Nr 78, poz. 461).

Za wykroczenie popełnione za granicą, jego sprawca odpowiada na zasadach określonych w kodeksie wykroczeń tylko wówczas, gdy przepis szczególny tak stanowi, np. art. 3 §2 w zw. z art. 131 k.w. Odnosi się to do następujących wykroczeń : art. 119, 122,124 k.w. Wyjątkowo odpowiedzialność za wykroczenia popełnione za granicą ponosi załoga samolotu w oparciu o unormowania prawa lotniczego. W prawie wykroczeń nie obowiązują zasady określone w prawie karnym tj. zasada narodowości podmiotowej, zasada narodowości przedmiotowej (ochronna) ograniczona i nieograniczona, zasad odpowiedzialności zastępczej, zasada represji wszechświatowej

Kryteria rozgraniczenia przestępstw i wykroczeń

Dziedzinę prawa wykroczeń od dziedziny prawa karnego rozgraniczyć można za pomocą następujących kryteriów :

1. Kryterium zagrożenia karnego.

Wykroczeniami są czyny zagrożone karą zasadniczą aresztu do 30 dni, ograniczenia wolności do 3 miesięcy, grzywny do 5000zł lub nagany (art. 1 k.w.)

Przestępstwa są zbrodniami lub występkami. Zbrodniami są przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.

Występkami są przestępstwa zagrożone grzywną powyżej 30 stawek dziennych (1 stawka = 10 - 2000 zł), karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc (art. 7 k.k.).

Rozmiar zagrożenia przewidzianego w sankcji za dany czyn zabroniony rozstrzyga o tym, czy jest on przestępstwem czy wykroczeniem.

2. Kryterium społecznej szkodliwości czynu

Zarówno przestępstwo jak i wykroczenie są czynami społecznie szkodliwymi (art. 1 §2 k.k. i art. 1 k.w.)

Kodeks karny w art. 1 § 2 stanowi, że nie jest przestępstwem czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Klauzuli tej nie zawiera kodeks wykroczeń, gdyż wykroczenia generalnie różnią się od przestępstw niższym stopniem społecznej szkodliwości czynu, co nie oznacza, że każde konkretne wykroczenie wykazywać musi niższy stopień tej szkodliwości od każdego z czynów należących do kategorii przestępstw. Do wykroczeń nie odnosi się także kwestia stopniowania społecznej szkodliwości czynu. Przestępstwem jest bowiem czyn, którego stopień społecznej szkodliwości jest więcej niż znikomy. (art. 1 §2 k.w.). Kodeks wykroczeń przewiduje również sytuację kiedy stopień społecznej szkodliwości czynu nie jest znaczny (art. 59 n.k.k.) konsekwencją czego przy zaistnieniu warunków określonych we wskazanym artykule, jest możliwość odstąpienia od wymierzenia kary. Przyjęcie stopniowania w kodeksie wykroczeń, wzorem kodeksu karnego jest niemożliwe choćby dlatego, że większość wykroczeń to czyny o małej czy wręcz znikomej zawartości społecznego niebezpieczeństwa. Wprowadzenie klauzuli znikomości przekreśliłoby więc faktycznie karalność wykroczeń, czynów na ogół drobnych, ale stanowiących istotne społeczne zagrożenie ze względu na masowość ich występowania.

Nie służyłoby to uelastycznieniu ocen organów ścigania i organów orzekających. Zapewnia już ją bowiem przyjęta w postępowaniu w sprawach o wykroczenia zasada celowości (oportunizmu), przeciwstawiana zasadzie legalizmu obowiązującej w postępowaniu karnym.

3. Kryterium kompetencji organów orzekających.

Ma ono praktyczne znaczenie do czasu przejęcia orzecznictwa w sprawach o wykroczenia przez sądy (art. 237 Konstytucji RP).

Art. 237 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, iż w okresie 4 lat od dnia wejścia w życie Konstytucji w sprawach o wykroczenia orzekają kolegia do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych, przy czym o karze aresztu orzeka sąd (por. art. 400, 508 k.p.k.).

W przypadku wykroczeń przeciwko mieniu będących tzw. czynami przepołowionym, określonymi w art. 119, 120, 122 i 124 k.w. podstawowym kryterium rozgraniczającym je od przestępstw jest wartość wyrządzonej szkody. Art. 130 k.w. zawiera katalog okoliczności decydujących o tym, że czyny z wyżej wymienionych artykułów pozostają nadal przestępstwami, a mianowicie, gdy:

Ponadto zabór w celu przywłaszczenia mleczka makowego, słomy makowej albo środków odurzających lub psychotropowych jest zawsze przestępstwem, niezależnie od wartości przedmiotu zaboru (ustawa z dn. 24.04. 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii - Dz. U. Nr 75, poz. 468)

Formy popełnienia wykroczenia

1. Formy stadialne

Realizacja wykroczenia może przechodzić przez pewne etapy określone mianem pochodu wykroczenia, tj. zamiar, przygotowanie, usiłowanie i dokonanie. Nie dotyczy to wykroczeń nieumyślnych. Nie wszystkie wykroczenia umyślne będą przechodziły przez etap przygotowania i usiłowania (tzw. wykroczenia jednochwilowe). Tylko trzy etapy tego pochodu można uznać za formy stadialne wykroczenia, a mianowicie: przygotowanie (niekaralny etap popełnienia wykroczenia, który polega m.in. na: uzyskaniu lub przysposobieniu środków, które mają stworzyć, usiłowanie i dokonanie, ponieważ zamiar będący samym psychicznym nastawieniem sprawcy do czynu nie jest czynem.

„Zamiar popełnienia wykroczenia polega na podjęciu postanowienia co do popełnienia wykroczenia, przy czym podejmujący to postanowienie nie przedsiębierze żadnych czynności w tym kierunku”.

Formami stadialnymi popełnienia wykroczenia są: dokonanie i usiłowanie.

Dokonanie zachodzi, gdy sprawca zrealizuje wszystkie znamiona ustawowe czynu zabronionego. Dokonanie wykroczenia jest zawsze karalne.

Wykroczenie jest popełnione w formie usiłowania, gdy sprawca w zamiarze (bezpośrednim lub ewentualnym) popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem się zmierza bezpośrednio ku jego dokonaniu, które jednak nie następuje (art. 11 § 1 k.w.).

Odpowiedzialność za usiłowanie dokonania wykroczenia zachodzi gdy:

Karę za usiłowanie wymierza się w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego wykroczenia (art. 11 § 3 k.w.).

Usiłowanie jest bezkarne w przypadku skutecznego czynnego żalu (art. 11 §4 k.w.). Gdy sprawca starał się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego, a mimo to skutek nastąpił, organ orzekający może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 39 k.w. w zw. z art. 15 § 2 k.k.)

Jeżeli w usiłowaniu danego wykroczenia (np. art. 11 § 1 w zw. z art. 124 § 1 k.w.) mieści się dokonanie innego wykroczenia (np. art. 127 § 1 k.w.), to takie usiłowanie nazywamy usiłowaniem kwalifikowanym. Bezkarność usiłowania przewidziana w art. 11§ 4 k.w. nie oznacza całkowitej bezkarności. Sprawca będzie odpowiadał za wykroczenie, które dokonał „po drodze” (OSNPG 1986, poz. 101). Skuteczny czynny żal wyłącza odpowiedzialność tylko za skutek, który sprawca usiłował spowodować i któremu zapobiegł. Jeżeli w takim wypadku swoim zachowaniem wyczerpał znamiona innego wykroczenia, to karalność tego wykroczenia nie zostaje wyłączona i sprawca ponosi za nie odpowiedzialność ( OSNKW 1974, poz. 225) np. art. 11§ 4 w zw. z art. 124 § 1 k.w. i art. 127 § 1 k.w.

Przygotowanie, jako forma stadialna popełnienia wykroczenia, nie jest karalne. Są jednak wykroczenia mające charakter przygotowania do popełnienia innych czynów zabronionych, które mogą być popełnione tylko w formie stadialnej dokonania.

2. Formy zjawiskowe

Nie zawsze w realizacji wykroczenia uczestniczy tylko jeden sprawca. Zdarza się, że współdziała on z inną osobą lub innymi osobami. Wiążą się z tym tzw. formy zjawiskowe popełnienia wykroczenia: sprawstwo, podżeganie, pomocnictwo.

Sprawstwo w prawie wykroczeń występuje w dwóch odmianach : jako sprawstwo pojedyncze (jednosprawstwo) oraz jako współsprawstwo.

Sprawcą pojedynczym jest ten, kto wykonuje wykroczenie sam, a więc bez udziału współsprawcy. Może on współdziałać z podżegaczem lub pomocnikiem.

Współsprawstwo zachodzi, gdy co najmniej dwie osoby wspólnie i w porozumieniu realizują znamiona ustawowe czynu zabronionego.

Od współsprawstwa należy odróżnić tzw. sprawstwo równoległe (brak koniecznego dla współsprawstwa porozumienia osób, z których każda działa „na własną rękę”) oraz współsprawstwo konieczne (np. art. 50 k.w.), jako swego rodzaju postacie jednosprawstwa.

Nie ma natomiast w prawie wykroczeń, charakterystycznego dla prawa karnego materialnego, sprawstwa kierowniczego.

Podżeganie (art. 12,14 k.w.) polega na nakłanianiu, a pomocnictwo (art. 13,14 k.w.) na ułatwianiu innej osobie popełnienia czynu zabronionego i jest karalne tylko wówczas, gdy ustawa tak stanowi, np. art. 51, 56 -57, 60,62,119-120,122§1, 124, 132-134, 136 §1 k.w. i gdy czynu zabronionego, do którego podżegacz nakłaniał, a pomocnik ułatwiał, dokonano.

W przypadku nieskutecznego czynnego żalu podżegacza i pomocnika można stosować art. 39 k.w.

Kodeks wykroczeń przewiduje niekiedy podżeganie jako samoistne wykroczenie w części szczególnej (delictum sui generis) np. w art. 104 k.w. (skłanianie do żebrania małoletniego, osoby bezradnej lub zależnej).

Podając kwalifikację prawną form stadialnych i zjawiskowych wykroczeń w pierwszej kolejności zapisujemy przepis części szczególnej (zawierający opis zabronionego zachowania się i sankcję), np. art. 11 § 1 w zw. z art. 124 §1k.w., art. 12 w zw. z art 122 § 1 k.w., art. 13 w zw. z art 120 § 1 k.w.

Okoliczności wyłączające bezprawność czynu (kontratypy).

Nie każdy czyn odpowiadający znamionom ustawowym jest wykroczeniem .

Nie będzie nim czyn nie posiadający cechy bezprawności. Ustawodawca nadaje czynowi tę cechę i może go jej pozbawić wprowadzając do ustawy karnej tzw. kontratypy. Z chwilą wprowadzenia kontratypu, wszystkie czyny mu odpowiadające nie są wykroczeniami ze względu na brak cechy bezprawności, gdyż są one wówczas zgodne z prawem.

Kontratypy dzielą się na ustawowe (określone w przepisach k.w.) i pozaustawowe (wynikające z innych dziedzin prawa oraz ze zwyczaju).

Do kontratypów ustawowych kodeks wykroczeń zalicza obronę konieczną (art. 15 k.w.) i stan wyższej konieczności (art. 16 k.w.).

Obrona konieczna należy do kategorii kontratypów :

Zachowanie w obronie koniecznej scharakteryzowane w art. 15 k.w. polega na tym, że nie popełnia wykroczenia, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki. Obrona konieczna obejmuje następujące elementy:

Pojęcie zamachu należy interpretować jako zachowanie się (czyn) człowieka, które stwarza bezpośrednie zagrożenie dla dobra korzystającego z ochrony prawnej. Z definicji wynika, iż zamach może pochodzić jedynie człowieka . Sytuacja kiedy pokrzywdzony uchyla bezpośrednie niebezpieczeństwo pochodzące od zwierzęcia, rzeczy czy sił przyrody można kwalifikować jedynie jako zachowanie w stanie wyższej konieczności - art. 16 k.w. (chyba, że zwierzę jest użyte jako „narzędzie”, przy pomocy którego sprawca może również dokonać zamachu). Podmiotem, od którego pochodzi zamach, może być każdy, nawet osoba, której odpowiedzialność karna jest wyłączona np. z powodu nieletniości, niepoczytalności, czy tez zachowania pod wpływem błędu.

Zamach jest zwykle traktowany jako zachowanie czynne (działanie - jak w przedstawionym stanie faktycznym). Doktryna jednak stoi na stanowisku, iż możliwy jest również zamach w postaci zaniechania np. sprawca nie chce opuścić na żądanie osoby uprawnionej lasu (art. 157 k.w.).

Według Sądu Najwyższego (Wyrok SN z 11.12.1978 r. OSNKW 1979, poz. 65) bezpośredniość zamachu dotyczy stosunku „czasowego”, jaki zachodzi między zamachem a obroną. Zamach jest bezpośredni nie tylko wtedy, gdy jego sprawca rozpoczął już realizację znamion czynu zabronionego przez ustawę, lecz także wcześniej, tj. wtedy, gdy obiektywna sytuacja prowadzi do niewątpliwego wniosku, że napastnik niezwłocznie przystąpi do ataku na dobro chronione prawem (gdy istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zagrożone dobro zostanie zaatakowane natychmiast). W takiej oczywistej sytuacji osoba występująca w obronie nie musi czekać, aż napastnik wyrządzi szkodę i bezzwłocznie może jej przeciwdziałać, podejmując działania obronne. Czyn może być nie tylko zabroniony według prawa wykroczeń, ale może to być każde zachowanie naruszające obiektywny porządek prawny. Zamach nie musi być tak jak to wskazano, zawiniony.

Obrona konieczna dopuszczalna jest w sytuacjach, w których istnieje możliwość uniknięcia zamachu. Osoba napadnięta nie ma obowiązku ratowania się ucieczką, ani też ukrywania się przed napastnikiem, lecz ma prawo odpierać zamach wszelkimi dostępnymi środkami, które są konieczne dla zmuszenia napastnika do odstąpienia od zamachu czy też od jego kontynuowania. Nie obowiązuje więc tu zasada subsydiarności (w przeciwieństwie do stanu wyższej konieczności). Osoba zaatakowana ma prawo się bronić, choćby mogła uniknąć niebezpieczeństwa w inny sposób, nawet nie wyrządzając szkody napastnikowi.

Uzasadnieniem obrony koniecznej jest nie tylko wzgląd na ochronę ratowanego dobra, lecz również respektowanie zasady, że prawo nie powinno ustępować przed bezprawiem. Zamachowiec nie może w związku z tym skorzystać z roszczeń odszkodowawczych za szkody, których doznał w następstwie działania w obronie koniecznej, oczywiście jeżeli odpierający zamach nie przekroczył granic obrony koniecznej. Istotą obrony koniecznej jest to, że musi być ona podjęta w taki sposób i przy wykorzystaniu takich środków, jakie są niezbędne dla odparcia bezprawnego zamachu.

Jeżeli sposób obrony jest rażąco niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, pojawia się kwestia przekroczenia granic obrony koniecznej, mimo że w zasadzie nie została przez ustawodawcę wyznaczona intensywność stosowanych środków ani proporcja dóbr.

Niebezpieczeństwo zamachu jest traktowane przez doktrynę w sposób złożony jako zdeterminowane przez szereg czynników takich jak (A. Marek, Obrona konieczna w prawie karnym na tle teorii i orzecznictwa Sądu Najwyższego, Warszawa, s. 90 -99):

Jak słusznie podkreśla Sąd Najwyższy - ocena niebezpieczeństwa zamachu powinna być dokonywana w odniesieniu do chwili jego powstania , a nie później (ex ante a nie ex post). Granice obrony koniecznej określa zarówno dyrektywa jej umiarkowania, jak i skuteczności.

Przekroczenie granic obrony koniecznej może polegać na zastosowaniu środków niewspółmiernych do stopnia niebezpieczeństwa zamachu (eksces intensywny) lub na podjęciu działań obronnych niewspółmiernych w czasie (eksces ekstensywny).

Ekscesem intensywnym jest tylko rażąca niewspółmierność sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu. W konsekwencji odpierający bezprawny zamach na dobro chronione prawem powinien wybierać (o ile ma możliwość wyboru) najmniej drastyczne ze skutecznych środków i sposobów obrony. Nie powinien naruszać dobra napastnika w stopniu większym, niż to jest konieczne, niezbędne do jego powstrzymania.

Eksces ekstensywny ma miejsce w sytuacji, gdy:

obrona w stosunku do zamachu jest przedwczesna tj. gdy zamach nie wszedł jeszcze w stadium bezpośredniości zagrożenia (defensio antecedens) albo gdy działanie obronne następuje (jest rozpoczęte lub kontynuowane) już po ustaniu zamachu (defensio subsequens).

Istota tego ekscesu polega więc na przełamaniu więzi czasowej lub sytuacyjnej zamachu i jego odpierania, (przy czym najistotniejszym wyznacznikiem tego ekscesu jest więź czasowa) (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 28.2.1991 r., II Akr 30/91, OSA 4-5 / 1991, poz. 18)

Niezbędnym elementem podmiotowym obrony koniecznej jest, aby akcja broniącego się wynikała ze świadomości, że odpiera on zamach i podyktowana była wolą obrony.

Jeżeli określona osoba (np. funkcjonariusz Policji) podejmuje - wykonując obowiązki służbowe - działanie w celu ochrony czy przywrócenia porządku lub spokoju publicznego, to wcale nie działa on w obronie koniecznej, albowiem podstawowe prawa jej działania stanowią obowiązki (sprzężone z nimi uprawnienia) służbowe, w związku z czym legalność danego działania podlega ocenie pod kątem zgodności z przepisami określającymi podstawy oraz sposób wykonywania obowiązków i uprawnień służbowych tej osoby (Wyrok SN z 27.10. 1994 r. III KRN 144/94, OSNKW 1995, Nr 1-2, poz. 3 z glosą M. Dąbrowskiej - Kardos, Pal. 1996, Nr 7-8.

Do kontratypów pozaustawowych mających znaczenie w prawie wykroczeń należą: działanie w granicach szczególnych uprawnień i obowiązków, samopomoc legalna (uprawnienia wynikające z przepisów kodeksu cywilnego), uprawnienia zwyczajowe, zgoda pokrzywdzonego.

W prawie karnym i prawie o wykroczeniach obowiązuje zasada, w myśl, której ten, kto działa prawnie nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za wykroczenie nawet wtedy, gdy czyn jego formalnie wypełnia ustawowe znamiona jakiegoś wykroczenia. Przykładem takiego zachowania się może być działanie kierowcy karetki pogotowia ratunkowego, który jedzie z prędkością większą niż dozwolona. Zachowanie jego jest prawne - stąd też nie może być mowy o jego odpowiedzialności za przekroczenie dozwolonej prędkości. W ramach tego kontratypu należy również oceniać zachowania, które powtarzane są zwyczajowo. Do takich zachowań można zaliczyć np. wzywanie wiernych do kościoła przy pomocy dzwonów kościelnych, których odgłos może powodować zakłócenie ciszy nocnej (np. dzwony na pasterkę), na wznoszeniu okrzyków radości w czasie odtwarzania hymnu państwowego przed meczem międzynarodowym. (M.Bojarski, W Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz, W-wa 1998 r. s. 65).

Prawnie skuteczna zgoda pokrzywdzonego jest kontratypem pozaustawowym - bezwzględnym tj. wyłączającym nie tylko bezprawność kryminalną, ale również każdą inną. Osoba wyrażająca zgodę, musi być wyłącznym dysponentem dobra, na naruszenie którego się zgadza. Warunek ten ma szczególne znaczenie w sytuacji, kiedy konkretne dobro podlega ochronie nie tylko jako dobro indywidualne, ale również jako dobro społeczne. Warunkiem istotnym dla skuteczności zgody pokrzywdzonego jest zdolność danej osoby do jej wyrażenia. Konieczne jest, aby była to osoba pełnoletnia. Przepisy prawa cywilnego, wskazują, kto może, zamiast osoby, która nie ukończyła 13 lat lub jest ubezwłasnowolniona całkowicie, wyrazić zgodę. Mianowicie w tym przypadku jest nim przedstawiciel ustawowy (ojciec, matka, opiekun lub przysposabiający). Według art. 15 - 22 kc osoba, która ukończyła 18 lub jest ubezwłasnowolniona częściowo ma jedynie ograniczoną zdolność do czynności prawnych, czyli jej oświadczenie woli wymaga zwykle akceptacji przedstawiciela ustawowego. Może ona jednak samodzielnie zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.), może również rozporządzać swym zarobkiem (art. 21 k.c.), może wreszcie dysponować przedmiotami majątkowymi, które przedstawiciel ustawowy oddał takiej osobie do swobodnego użytku (art. 22 k.c.). Koniecznym warunkiem skuteczności zgody jest, by istniała ona w chwili wykonywania czynu musi być wyrażona przed albo w chwili czynu (ex ante). Zgoda musi być świadoma i dobrowolna. Oznacza to, że wyrażająca ją osoba, poza tym iż musi być poczytalna, to powinna być wolna od jakiegokolwiek przymusu (fizycznego czy psychicznego) oraz błędu w tym zakresie (zgoda nie może się opierać na urojeniu pewnego stanu rzeczy). Co do formy, w jakiej zgoda może być wyartykułowana, to nie ma tu żadnych ograniczeń i zgoda może być wyrażona nawet w sposób dorozumiany.

Warunkiem, który musi być spełniony po stronie sprawcy jest świadomość, że pokrzywdzony wyraził zgodę (nawet nie bezpośrednio, a jedynie dorozumianie).

Kontratypy powstają wtedy, gdy kolizja kilku dóbr mających społeczną wartość wymaga poświęcenia jednego dobra dla ratowania dobra innego, w sytuacji, gdy jest to społecznie opłacalne, np. szczucie psem napastnika (art. 108 k.w. w zw. z art. 15 § 1 k.w.), uszkodzenie ogrodu warzywnego podczas gaszenia pożaru (art. 150 § 1 k.w. w zw. z art. 16 § 1 k.w.).

Działający w granicach kontratypu nie popełnia wykroczenia. gdy granice te przekracza, dopuszczając się ekscesu intensywnego lub ekstensywnego, wykroczenie popełnia. Może mieć wówczas zastosowanie art. 39 k.w. w zw. z art. 25.

Okoliczności wyłączające winę

Okoliczność wyłączająca winę zachodzi wtedy, kiedy od danego sprawcy czynu zabronionego nie można było wymagać zgodnego z prawem zachowania.

Do okoliczności wyłączających winę należą: nieletniość (art. 8 k.w.), niepoczytalność (art. 17 k.w.), błąd (art. 7, 7a k.w.), stan wyższej konieczności (art. 16 k.w. w zw. z art. 26 § 2 k.k.).

Niepoczytalność zachodzi, jeżeli sprawca nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych. Niepoczytalność wyłącza winę całkowicie. Czyn sprawcy niepoczytalnego nie jest wykroczeniem ze względu na brak winy, pozostaje czynem zabronionym, np. art. 51 § 1 k.w. w zw. z art. 17 § 1 k.w.

Znaczne ograniczenie poczytalności w czasie czynu jest okolicznością umniejszającą winę. W takim wypadku organ orzekający może odstąpić od wymierzenia kary (art. 17 § 2 k.w.)

Przepisów art. 17 § 1 lub 2 k.w. o wyłączeniu lub ograniczeniu poczytalności nie stosuje się w przypadku zawinionego wprowadzenia się w stan nietrzeźwości lub odurzenia, tj. gdy sprawca spożywając alkohol lub inny środek odurzający przewidział albo mógł przewidzieć, że spowoduje wyłączenie lub ograniczenie jego poczytalności (art. 17 § 3 k.w.)

Błąd to niezgodność zachodząca pomiędzy obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości sprawcy, czyli mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy.

Wystąpić może w dwóch postaciach : jako nieświadomość lub urojenie.

W prawie wykroczeń podobnie jak w prawie karnym materialnym, występują następujące rodzaje błędów: co do faktu (art. 7a, analogicznie do art.28 § 1 k.k.), co do prawa (art. 7 k.w.), co do okoliczności wyłączającej bezprawność albo winę (analogicznie do art. 29 k.k.)

Błąd co do faktu to błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego.

Wyłącza winę całkowicie jeżeli jest istotny (dotyczy desygnatu znamienia ustawowego) i niezawiniony (brak jest podstaw do przypisania nieumyślności). Sprawcy działającemu w takim błędzie nie można przypisać popełnienia wykroczenia ze względu na brak winy. Czyn jego pozostaje czynem bezprawnym.

Błąd co do faktu istotny ale zawiniony (będący wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa) wyłącza winę umyślną i odpowiedzialność za wykroczenia, które mogą być popełnione tylko umyślnie, np. z art. 65,66,119,120,121,122§1, 124 k.w.

Przy wykroczeniach, których zawinienie opiera się na zasadzie ekwiwalencji winy (art. 5 k.w.), sprawca działający w takim błędzie odpowie za wykroczenie nieumyślnie, np. nieumyślną kąpiel w miejscu zabronionym (art. 55 k.w.).

Błąd nieistotny winy nie wyłącza i sprawca ponosi odpowiedzialność za swój czyn, np. X kradnie rzecz Y zamiast Z. Błąd jego jest nieistotny, ponieważ zamierzał dokonać kradzieży i dokonał kradzieży cudzego mienia ruchomego. Błąd co do prawa polega na nieświadomości karalności czynu (błąd co do prawnej oceny czynu ) - art. 7 k.w.

Błąd taki wyłącza winę, jeżeli jest usprawiedliwiony. Okoliczności usprawiedliwiające mogą mieć charakter obiektywny lub subiektywny, np. szczególnie specjalistyczny charakter wykroczenia, bardzo krótki upływ czasu od wejścia w życie ustawy do czasu popełnienia czynu, podeszły wiek sprawcy , niski poziom umysłowy sprawcy, nieznajomość prawa polskiego przez cudzoziemca.

W przypadku nieusprawiedliwionego błędu co do prawa, który winy nie wyłącza można zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 39 k.w. w zw. z art. 30 k.k.)

Powyższe uwagi odnoszą się również do błędu w okoliczności wyłączającej bezprawność albo winę (analogicznie do art. 29 k.k.)

Stan wyższej konieczności wyłącza winę, gdy dobro poświęcone przedstawia wartość równą lub nieco wyższą ale nie oczywiście wyższą, niż dobro ratowane (art. 16 k.w. w zw. z art. 26 § 2 i 4 k.k.).

Zbiegi

Omawiając instytucje zbiegu wykroczeń oraz zbiegu przepisów ustawy pozornych jak i realnych należy odnieść się do analogicznych instytucji prawa karnego materialnego.

Zasadą obowiązującą zarówno w prawie karnym jak i w prawie wykroczeń jest: ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo (art. 11 k.k.). Art. 9 k.w. reguluje instytucję rzeczywistego zbiegu przepisów ustawy w sposób następujący: „ konkretny czyn (w znaczeniu naturalnym albo prawnym) podpada pod dwie lub kilka kwalifikacji, które nie dadzą się sprowadzić do jednej na podstawie reguł redukcji zbiegu pozornego (...). Od strony formalnej zbieg rzeczywisty przepisów różni się od zbiegu pozornego, pomijalnego na zasadzie specjalności tym, że tutaj zakresy zbiegających się przepisów muszą pozostawać do siebie nie w stosunku podrzędności lecz krzyżowania się. Zbieg rzeczywisty cechuje się tym, że żaden ze zbiegających się przepisów nie oddaje sam pełnej treści faktycznej i społecznej, lecz czyny te dopiero wszystkie łącznie.” Polskie prawo karne M. Cieślak s. 429.

Przykładem rzeczywistego zbiegu przepisów ustawy jest zbieg przepisów art. 88 k.w.i 95 k.w. czy też art. 87 § 1 k.w. i 88 k.w. i 94 § 1 k.w.

W pierwszej z omawianych sytuacji sprawca prowadzi na drodze publicznej pojazd nie mając przy sobie wymaganych dokumentów i bez wymaganych przepisami świateł.

W drugiej - sprawca znajdując się w stanie wskazującym na użycie alkoholu prowadzi pojazd mechaniczny bez wymaganych przepisami świateł, nie mając przy tym wymaganych do prowadzenia tego pojazdu uprawnień.

Art. 9 § 1 k.w. przewiduje w przypadku omawianego zbiegu przepisów ustawy zastosowanie tzw. zasady eliminacji w oparciu, o którą ukaranie sprawcy następuje na podstawie przepisu przewidującego najsurowszą karę zasadniczą, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu kar dodatkowych oraz nawiązki na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą, ewentualne kary dodatkowe i środki zabezpieczające mogą być orzeczone bądź na podstawie przepisu najsurowszego bądź innych zbiegających się przepisów.

Zbieg pozorny przepisów natomiast polega na tym, że „ zbiegające się kwalifikacje dadzą się zredukować na podstawie reguł logiki” M. Cieślak s. 427. Reguły logiki czy też reguły wykładni prawa powodują, iż pomimo wyczerpania przez sprawcę jednym czynem znamion dwóch lub więcej przepisów prawa wykroczeń kwalifikacja tego czynu następuje tylko z jednego czynu.

Redukcja wielości ocen opiera się na trzech zasadach: specjalności , pochłaniania i subsydiarności.

Reguła specjalności (lex specjalis derogat legi generali) odnosi się do sytuacji, kiedy przepis szczególny ustawy uchyla stosowanie przepisu ogólnego.

Najczęściej omawianym w prawie wykroczeń przykładem jest wzajemna zależność przepisu umyślnego niszczenia, uszkodzenia lub uczynienia niezdatnym do użytku mienia społecznego lub cudzego mienia (art. 124 k.w.), który to przepis zostaje zredukowany przez przepisy szczególne normujące niszczenie lub uszkodzenia roślinności (art.144 k.w.), niszczenie lub uszkodzenie gałęzi, korzeni lub krzewów (art. 148 § 1 pkt 1 k.w.) lub uszkadza nie należący do niego ogród warzywny, owocowy lub kwiatowy, drzewo owocowe lub krzew owocowy (art. 150 § 1 k.w.).

Zasada pochłaniania (lex consumens derogat legi consumptae).

W myśl tej zasady jeden przepis zawiera w swoich znamionach tj. pochłania znamiona zawarte w innym przepisie np. niszczenie kosodrzewiny na torfowisku przez rozpalenie ognia (art. 152 k.w.) pochłaniają znamiona przepisu odnoszącego się do użytkowania ognia na terenie lasu, wrzosowisk lub torfowisk (art. 82 § 1 pkt 7 k.w.).

Zasada subsydiarności (lex primaria derogat legi subsydiariae)

Przepisy w ramach tej zasady pozostają ze sobą w stosunku przepisu pierwotnego do przepisu dopełniającego. Przepis dopełniający ma zastosowanie wtedy, kiedy nie można zastosować przepisu pierwotnego. Zasada ta nie ma większego znaczenia w prawie wykroczeń , odnosi się jedynie do art. 165 k.w. i art. 166 k.w.

Jak już wspomniano powyżej w prawie wykroczeń brak jest co prawda przepisu określającego tak jak w art. 11 § 1 k.k. zasady, że „ ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo”, odnosi się ona do prawa wykroczeń.

Zasada, że jeden czyn stanowić może tylko jedno wykroczenie nie oznacza, że wielość czynów nie zawsze prowadzi do wielości wykroczeń. Są bowiem sytuacje, kiedy kilka czynów pozostaje ze sobą w tak ścisłym związku, iż uznać je trzeba za jedno wykroczenie, bądź też konstrukcja wykroczenia w ustawie uwzględnia wielokrotność zachowań wypełniających jego znamiona. W sytuacjach tych mówimy o prawnej jedności wykroczenia (używane jest także określenie „pozorny zbieg wykroczeń”). A. Marek Prawo wykroczeń s. 84

Pozorny zbieg wykroczeń obejmuje: współukarane czyny uprzednie i następne, wykroczenie o wieloczynowo określonych znamionach, wykroczenie trwałe, czyn ciągły.

Objęta prawną jednością konstrukcja tzw. współukaranych czynów uprzednich i następczych opiera się na jedności stadiów i postaci wykroczenia. „ Jeżeli różne stadia lub różne postacie popełnienia wykroczenia cechuje duża bliskość, należy przyjmować jedność wykroczenia. Brak natomiast do tego podstaw, gdy następuje wyraźne rozerwanie między nimi. Ma to zwłaszcza miejsce w razie istotnej rozbieżności co do czasu, w którym następowały poszczególne zachowania się człowieka.” Grzegorczyk s. 114

„Istnieją jednak pewne warunki uznania czynów uprzednich i następczych za współukarane. Czyny uprzednie muszą pozostawać do dokonanego wykroczenia w stosunku dojścia do celu (etapu na drodze realizacji). Czyny następcze natomiast są bądź skorzystaniem z owoców wykroczenia, bądź też czerpią swój byt (wynikają) z tego wykroczenia” A. Marek s.88

M. Cieślak do współukaranych czynów uprzednich odnosi następującą regułę:

„Ukaranie za późniejszą formę stadialną przestępstwa oznacza również współukaranie za formy wcześniejsze”. M. Cieślak s.407

Współukarane czyny uprzednie to sytuacje, kiedy sprawca odpowiada za dokonanie wykroczenia, gdy czyny prowadzące do dokonania pozostają bezkarne np. sprawca najpierw usiłuje popełnić wykroczenie, a następnie w pełni realizuje ustawowe znamiona tego wykroczenia.

Powyższe stwierdzenie odnosi się zarówno do przedstawionych powyżej form stadialnych jak i form zjawiskowych np. gdy sprawca najpierw podżega inną osobę do popełnienia wykroczenia a następnie realizuje wykroczenie.

„Jako współukarane czyny następcze należy traktować skorzystanie przez sprawcę z owoców wykroczenia, np. sprawca dokonał kradzieży butelki wina, a następnie wino to wypił. Odpowiadać on będzie tylko za kradzież (art. 119 k.w.), a nie za kradzież i zniszczenie mienia. A. Marek Prawo wykroczeń s. 88

Wykroczenia trwałe znalazły swoje miejsce w ramach zbiegu pozornego przestępstw, pomimo że nie tworzą one prawnej jedności wykroczenia, gdyż nie występuje tu wielość czynów. T. Grzegorczyk A. Gubiński W-wa 1995 r. Prawo wykroczeń s. 113 wskazują, iż wspólnym elementem charakteryzującym ten rodzaj zbiegu pozornego wykroczeń jest utrzymywanie przez sprawcę (wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi) stanu karnie bezprawnego.

W skład ustawowych stanów faktycznych wchodzi nadto działanie polegające na zmianie sytuacji (z bezprawnej na niebezpieczną), cały czas, w którym istnieje stan bezprawny traktuje się jako zwartą całość”.

Stąd wykroczenia trwałe można podzielić na dwie zasadnicze grupy:

„Pierwsza, o przytłaczającej przewadze ilościowej, polega na zaniechaniu wykonania przez sprawcę ciążącego na nim obowiązku działania. Dopuszcza się takiego wykroczenia np. ten kto nie dopełnia obowiązku meldunkowego (art. 147 k.w.). Do drugiej, znacznie mniej licznej grupy wchodzą wykroczenia, w których można wyróżnić dwie fazy. Jedna wyraża się w działaniu - wytworzeniu określonej sytuacji, następna zaś polega na zaniechaniu - niedokonaniu czynności odwracającej tę sytuację”. s. 113

Wykroczenie trwałe zatem to wytworzenie i utrzymanie sytuacji kryminalnie bezprawnej lub też samo jej utrzymywanie. Powstała sytuacja trwa nieprzerwanie dopóki nie zostanie przerwana bądź przez samego sprawcę bądź też przez inną osobę lub sytuację.

Kolejnym przejawem pozornego zbiegu wykroczeń jest tzw. czyn ciągły.

Omawiając tę konstrukcję prawną należy odnieść do obowiązującego w oparciu o kodeks karny z 1969 r. tzw. przestępstwa ciągłego i analogicznie występującego w prawie wykroczeń wykroczenia ciągłego.

Z uwagi na fakt, iż w kodeksie wykroczeń brak jest jakiejkolwiek wzmianki o wykroczeniu ciągłym doktryna nakazywała w przypadku zaistnienia tego zbiegu przestępstw odnieść się do interpretacji przestępstwa ciągłego. W miejsce jednakże konsekwencji wynikających z art. 58 k.k. tj. „ W razie skazania za przestępstwo ciągłe, sąd może orzec karę w granicach do najwyższego ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, nie przekraczając jednak granicy tego rodzaju kary” postulowano stosowanie art. 33 § 1 k.w. Wynikało to z uznania wykroczenia ciągłego za wykroczenie, którego stopień społecznego niebezpieczeństwa jest wyższy niż przy pojedynczym czynie.

Nowy kodeks karny wprowadza pewne zmiany dotyczące przestępstwa ciągłego, a mianowicie rozdziela je na dwie odrębne instytucje : „czyn ciągły” i „ciąg przestępstw”.

Czyn ciągły to sytuacja gdy: „dwa lub więcej zachowań podjętych w krótkich odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, uważa się za jeden czyn zabroniony; jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, warunkiem uznania wielości zachowań za jeden czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego. Czas popełnienia czynu ciągłego traktowanego jako jeden cyn zabroniony ustala się na czas dokonania ostatniego aktu działań sprawcy tworzącego „czyn ciągły”.

Czyn ciągły stanowi odmianę przestępstwa ciągłego, które określano jako przestępstwo popełniane na raty, polegającego na tym, że jeden określony zamiar sprawcy jest realizowany częściami (ratami) w postaci oddzielnych aktów wykonawczych skierowanych ku osiągnięciu zamierzonego rezultatu.

„Należy przyjąć, że dla uznania kilku czynności wykonawczych za jedno przestępstwo ratalne jest brak długich przerw czasowych między tymi czynami. Ważna jest również, zwłaszcza przy niektórych typach przestępstw tożsamość pokrzywdzonego, szczególnie przy czynach przeciwko dobru osobistemu. „M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia . W-wa 1994 s. 397

Instytucja czynu ciągłego zakładająca występowanie w swoich ramach co najmniej dwu zachowań, które w określonych w art. 12 k.k. warunkach tworzy jeden czyn zabroniony. Przy czym zachowania te, mogą stanowić zarówno przestępstwa, jego części lub jego formy tak stadialne lub zjawiskowe jak też wykroczenia lub części wykroczenia jego formy stadialne jak i zjawiskowe.

Czyn ciągły nie ma co prawda swojego uregulowania normatywnego w kodeksie wykroczeń, kwestię odpowiedzialności zatem należy określić w ramach zaostrzenia wymiaru kary (art. 33 §1 k.w. i odpowiednio art. 53 k.k. odnoszące się do sądowego wymiaru kary).

Wynika to z faktu, iż społeczna szkodliwość czynu, na który składa się kilka zachowań jest wyższa niż w przypadku czynu jednolitego. Jeżeli sprawca dopuszcza się dwu lub więcej wykroczeń zanim zostało wydane pierwsze prawomocne orzeczenie dotyczące , któregokolwiek z nich doktryna określa tę sytuację jako zbieg realny wykroczeń.

Kodeks wykroczeń normuje tę sytuację w art. 9§ 2 k.w. wskazując, iż „jeżeli jednocześnie orzeka się o ukaraniu za dwa lub więcej wykroczeń, wymierza się łącznie karę w granicach zagrożenia określonych w przepisie przewidującym najsurowszą karę zasadniczą, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu kar dodatkowych oraz nawiązki na podstawie innych naruszonych przepisów.

Przepis ten przewiduje dwie zasady postępowania.

Pierwsza dotyczy sytuacji, gdy sprawca odpowiada za popełnienie kilku wykroczeń w jednym postępowaniu. Stosuje się wtedy, tak jak w przypadku zbiegu przepisów ustawy, jeden przepis przewidujący najsurowszą sankcję z tym, że kary dodatkowe oraz nawiązkę można orzec na podstawie innych naruszonych przepisów.

Druga zasada dotyczy sytuacji, gdy sprawca odpowiada za każde popełnione wykroczenie oddzielnie (w innym postępowaniu).

W tej sytuacji kary orzeczone za poszczególne wykroczenia kumuluje się. W teorii podkreśla się jednak, że kolegium do spraw wykroczeń powinno dążyć, o ile to możliwe do jednoczesnego orzekania o wszystkich popełnionych wykroczeniach przez tego samego sprawcę”. M. Bojarski, W. Radecki Kodeks wykroczeń z komentarzem s. 35. Mamy tutaj zatem do czynienia z podobną jak w art. 9§ 1 k.w. sytuacją.

G.Grzegorczyk wskazuje, iż sytuacja oparcia się na przepisie przewidującym karę najsurowszą z jednoczesną możliwością skorzystania z kar dodatkowych i nawiązki może zaistnieć tylko w sytuacji, gdy organ orzekający jednocześnie orzeka karę. Jeżeli sytuacja taka nie występuje - kary orzeczone za poszczególne wykroczenia wykonuje się, a więc następuje kumulacja orzeczonych środków” s. 174

Należy jednakże wysunąć postulat, iż zawsze gdy spełnione są warunki prawne zbiegu wykroczeń należy obligatoryjnie łącznie rozpoznawać sprawy.

Zbieg przestępstwa i wykroczenia

Zbieg przestępstwa i wykroczenia wskazuje na sytuację, gdy zakres prawa karnego i prawa wykroczeń wzajemnie się zazębiają. Doktryna prawa wykroczeń wyróżnia pozorny i realny zbieg przestępstwa i wykroczenia.

Pozorny zbieg przestępstwa i wykroczenia określa wzajemny stosunek znamion przestępstwa i wykroczenia w oparciu o :

Przykładem zastosowania omawianej zasady jest wyłączenie znamion wykroczenia z art. 86 k.w. przez znamiona przestępstwa z art. 177 k.k.

Znamiona wielu wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu w ruchu tracą swój samodzielny byt w zestawieniu ze znamionami takich przestępstw jak przestępstwo z art. 163 k.k., 177 k.k., 179 k.k.,

Rzeczywisty natomiast zbieg przestępstwa i wykroczenia zachodzi wówczas gdy czyn jednocześnie wypełnia znamiona przestępstwa i wykroczenia przy czym nie następuje eliminacja lub pochłanianie jednego zespołu znamion przez drugi (np. art. 76 k.w. i 157 § 1 k.k., art. 51 k.w. i 216 k.k.)

Kwestię odpowiedzialności za zbieg wykroczenia i przestępstwa oraz zasady wykonania kar omawia przepis art. 10 k.w.:

§ 1 Jeżeli czyn będący wykroczeniem wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa, a wymierzono kary za wykroczenie oraz za przestępstwo, kara wymierzona za wykroczenie nie podlega wykonaniu, a w razie zaś jej uprzedniego wykonania zalicza się ją na poczet kary wymierzonej za przestępstwo.

§ 2 Zalicza się karę aresztu i ograniczenia wolności wymierzoną za wykroczenie na poczet kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności i grzywny wymierzonej za przestępstwo, przyjmując jeden dzień aresztu za równoważny jednemu dniowi pozbawienia wolności, dwóm dniom ograniczenia wolności oraz grzywnie w kwocie ...............

§ 3 Nawiązka orzeczona za wykroczenie nie podlega wykonaniu, gdy orzeczono nawiązkę za przestępstwo, w razie zaś uprzedniego wykonania zalicza się ją na poczet nawiązki orzeczonej za przestępstwo.

Kary i środki oddziaływania wychowawczego

Jednym ze środków zwalczania wykroczeń, środkiem podstawowym są kary. Zgodnie, jednakże z zasadą celowości ustawa przewiduje możliwość stosowania zamiast lub obok kar innych sankcji : środków oddziaływania pozakarnego tj. środków oddziaływania społecznego (art. 39 § 4 k.w.), środków oddziaływania wychowawczego (art. 40 k.w.), środków przewidzianych w postępowaniu egzekucyjnym w administracji (art. 22 k.p.w.).

Kara jest środkiem przymusu stosowanego przez upoważnione organy wobec sprawców zamachów na porządek prawny, uznanych za społecznie niebezpieczne i zagrożonych sankcją karną w ustawie.

Wymierzenie kar opiera się na winie sprawcy, oznaczające iż stanowią one środek odpowiedzialności osobistej.

Kara powinna realizować cele zapobiegawcze tak w stosunku do społeczeństwa (prewencja ogólna) jak i do sprawcy (prewencja indywidualna). Stad należy wymienić cele kary:

1) sprawiedliwościowy - zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości

2) zapobiegawczy - w odniesieniu do społeczeństwa (prewencja ogólna)

3) wychowawczy - w odniesieniu do sprawcy (prewencja indywidualna)

4) kompensacyjny - naprawienie lub zmniejszenie społecznego zła wyrządzonego czynem zabronionym.

Cele kary realizowane są w ramach:

1) zagrożenia ustawowego (dominuje prewencja ogólna)

2) wymiaru kary (należy uwzględnić wszystkie wskazane powyżej cele)

3) wykonania kary (odnoszące się wyraźnie na cele indywidualno prewencyjne)

Kodeks wykroczeń wprowadził podział kar na zasadnicze i dodatkowe. Kary dodatkowe stosowane są obok kary zasadniczej i tylko wtedy gdy tak stanowi lub dopuszcza ustawa.

KARY ZASADNICZE (ART. 18 K.W.):

1) aresztu (art. 19 k.w.) - od 5 dni do 30 dni

2) ograniczenia wolności (art. 20 - 23 k.w.) - 1 miesiąc

3) grzywny (art. 24 k.w.) - od 20 zł do 5000 zł, chyba że ustawa stanowi inaczej np. w postępowaniu mandatowym, nakazowym

4) nagany ( art. 36 k.w.)

Kara aresztu

Kara aresztu traktowana jest jako kara wyjątkowa. Możliwość jej orzekania ograniczona została do wypadków, gdy czyn popełniono umyślnie, a zarazem za orzeczeniem kary aresztu przemawia waga czynu lub okoliczności sprawy świadczą o demoralizacji sprawcy albo sposób jego działania zasługuje na szczególne potępienie (art. 35 k.w.). Rozszerzono ją natomiast w sytuacji orzekania w wypadkach recydywy specjalnej wielokrotnej (art. 38 k.w.).

Zastępcza kara aresztu (art. 25 § 2k.w.) ma natomiast spełnić funkcję przymuszenia sprawcy do wykonania zasadniczej kary grzywny. Orzeczenie tej kary jest zawsze fakultatywne.

Kolegium podejmuje decyzję kiedy orzeczenie kary zastępczej będzie pożądane zapewnienie realności ukarania. Zastępczą karę aresztu oznacza się w orzeczeniu o ukaraniu. Jeśli kolegium tego nie uczyni, to brak tego można będzie uzupełnić w postępowaniu wykonawczym.

Zgodnie z art. 27 k.w. może być uwolniony od zastępczej kary aresztu w każdym czasie przez wpłacenie kwoty powyższej przypadającej jeszcze do uiszczenia. Natomiast jeżeli grzywna została uiszczona w części karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny.

Wymiar zastępczej kary aresztu normuje art. 25 § 2k.w.: kara zastępcza nie może przekroczyć 2 miesięcy aresztu.

Kodeks wykroczeń przewiduje natomiast ograniczenie stosowania aresztu zasadniczego i zastępczego. Art. 26 k.w. wskazuje, że nie można wymierzyć kary aresztu zasadniczego lub zastępczej, jeżeli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają odbycie tej kary (art. 26 k.w.)

Kara ograniczenia wolności

Zgodnie z art. 20 § 2 k.w. w czasie odbywania kary ograniczenia wolności ukarany :

1) nie może bez zgody organu orzekającego zmienić miejsca stałego pobytu;

2) jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez organ orzekający; (art. 21 k.w.)

3) ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

„W układzie części szczególnej kodeksu wykroczeń karę ograniczenia wolności przewidziano, najczęściej alternatywnie z karą aresztu lub grzywny, za wykroczenia przybierające formy chuligańskie lub wskazujące na przejawy demoralizacji albo pasożytnictwa społecznego sprawców (art. 51 § 2, 58, 62, 66,76, 85, 104, 105 § 2, 107, 124, 128-129, 133, 140 -143 k.w.)”. A. Marek s. 101

Fakultatywnie w oparciu o art. 22 k.w. wymierzając karę ograniczenia wolności organ orzekający może zobowiązać ukaranego:

1) do naprawienia w całości albo w części szkody wyrządzonej wykroczeniem

2) do przeproszenia pokrzywdzonego.

Karę ograniczenia wolności wymierza się w wysokości 1 miesiąca (art. 20 § 1 k.w.)

Na podstawie art. 23 k.w. „Jeżeli ukarany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności, ulega ona zamianie na zastępczą karę grzywny, przy czym miesiąc ograniczenia wolności przyjmuje się za równoważny grzywnie od 75 - 2.250 złotych, a jeżeli okoliczności wskazują na to, że egzekucja grzywny nie będzie skuteczna - na zastępczą karę aresztu, przy czym miesiąc ograniczenia wolności odpowiada 15 dniom aresztu”.

„Uchylanie się od wykonywania kary może polegać na niezastosowaniu się do poszczególnych ciążących na ukaranym obowiązków, a tym bardziej do wszystkich obowiązków łącznie. Uchylaniem się od wykonywania kary jest zwłaszcza niepodjęcie nakazanej pracy, samowolna zmiana miejsca stałego pobytu, nieudzielenie żądanych wyjaśnień co do odbywania kary, uporczywe naruszanie obowiązku sumiennego i wydajnego wykonywania pracy i dyscypliny pracy (art. 113 § 2 k.w.) Grzegorczyk, Gubiński s. 126

Kara grzywny

Kara grzywny wymierzana jest w granicach od 200 do 5000zł (art.24 § 1 k.w.) bez względu na to czy występuje jako kara samoistna czy obok kary aresztu, kiedy sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 24 § 2 k.w.). W postępowaniach zaś szczególnych tj mandatowym od 10 do 500 zł (art. 66 §1 k.p.w.), nakazowym do 1250 zł (art. 64 § 1 k.p.w.). Odstępstwem od zasady, iż za wykroczenie można wymierzyć tylko jedną karę zasadniczą jest, iż „karę grzywny może także występować obok kary aresztu, wówczas gdy sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 24 §2 k.w.). W zasadzie wymierzanie kary grzywny obok kary aresztu w razie działania sprawcy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej jest obligatoryjna, jednak można od wymierzenia grzywny odstąpić, gdy jej orzeczenie byłoby niecelowe. Niecelowość orzeczenia grzywny może uzasadniać trudna sytuacja materialna sprawcy, w szczególności zaś, gdy należy przewidywać, że grzywna byłaby nieściągalna i w praktyce zmieniłaby się w zastępczą karę aresztu, „dodaną” do zasadniczej kary aresztu. Należy przy tym pamiętać o granicach orzekania kary zastępczej łącznie z zasadniczą karą aresztu (art. 25 § 3 k.w.), która nie może przekroczyć 30 dni. Wreszcie niecelowe jest orzeczenie kary grzywny obok kary aresztu wówczas, gdy nie tyle dotknęłaby ona sprawcę, co jego rodzinę w szczególności dzieci, ograniczając im niezbędne środki do życia”. A. Marek s. 103

Nagana

Naganę: najłagodniejszą z kar zasadniczych, można orzec gdy ze względu na charakter i warunki osobiste sprawcy organ orzekający uzna, że jest ona wystarczająca do wdrożenia go do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego (art. 36 § 2 k.w.).

Na orzeczenie zatem nagany mają wpływ przesłanki przedmiotowe jak i przesłanki podmiotowe, które uzasadniają pomyślną prognozę wychowawczą w stosunku do sprawcy.

Kary nagany nie stosuje się do sprawcy czynów o charakterze chuligańskim (art. 36 § 2 k.w.).

ŚRODKI KARNE

Katalog kar dodatkowych przedstawia art. 28 § 1 k.w.:

1) zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów,

2) przepadek przedmiotów,

3) nawiązka

4) obowiązek naprawienia szkody

5) podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób,

6) inne kary dodatkowe określone przez ustawę.

Kodeks wykroczeń nie przewiduje kar określonych w pkt 5. Przykładem na „inną karę dodatkową” jest przewidziany w art. 27 ust. 2 pkt 3 ustawy z 18 IV 1985 r. o rybactwie śródlądowym (Dz. U. nr 21 poz. 91 ze zmianami) zakaz amatorskiego połowu ryb i minogów na okres od 3 miesięcy do roku.

Zgodnie z art. 28 § 2 k.w. kary dodatkowe określone w § 1 pkt 1,2,3 i 5 można orzec , jeżeli są one przewidziane w przepisie szczególnym , a orzeka się je, jeżeli przepis szczególny tak stanowi.

„Zasadą jest, że kary dodatkowe orzeka się tylko w wypadkach przewidzianych w przepisie szczególnym , który określa , czy orzeczenie kary dodatkowej jest obligatoryjne czy też pozostawione ocenie organu orzekającego (art. 28 § 2 k.w.). Wyjątek stanowi kara podania orzeczenia do publicznej wiadomości w szczególny sposób, który kolegium orzeka , gdy uzna, że może to mieć znaczenie wychowawcze (art. 28 § 2 w zw. z art. 31 §1 k.w.)” A. Marek s. 105

Kara dodatkowa jest orzekana obok kary zasadniczej.

1. Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów orzekany jest na okres od 6 miesięcy do 3 lat.

Na poczet kary zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych zalicza się okres zatrzymania prawa jazdy (art. 29 § 1-4 k.w.)

Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych „może dotyczyć prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych lub pojazdów określonego rodzaju (np. samochodowych), wreszcie odnosić się może do jednej sfery ruchu (np. drogowego) lub do wszystkich” A. Marek s. 107

Kodeks wykroczeń przewiduje orzeczenie obligatoryjne zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów jeżeli sprawca znajdował się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka (narkotyk, lek psychotropowy inny środek odurzający) (art. 87 § 3 k.w.) oraz zgodnie z art. 93 k.w. w stosunku do prowadzącego pojazd, który uczestnicząc w wypadku drogowym nie udzielił niezwłocznie pomocy ofierze wypadku.

2. Przepadek przedmiotów:

Kara ta obejmuje przepadek :

a) narzędzi lub innych przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia,

b) przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia (o ile przepis ustawy tak stanowi).

Orzeczenie przepadku rzeczy nie będących własnością sprawcy wykroczenia wymaga regulacji w przepisie szczególnym (art. 30 § 2 k.w.).

Art. 28 § 3 k.w. wskazuje, iż przepadek rzeczy może być orzeczony choćby zachodziła okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy.

3. Nawiązka

Obok kar zasadniczych i dodatkowych prawo wykroczeń przewiduje możliwość orzeczenia nawiązki.

„Istnieją dwie podstawy orzekania nawiązki ; przepis szczególny (art. 32 k.w.) i art. 37 k.w. W przepisach szczególnych nawiązka przewidziana jest obligatoryjnie (przy wyrębie, kradzieży lub przywłaszczeniu drzewa - art. 120 § 2 k.w. i w razie uszkodzenia ogrodu warzywnego, owocowego lub kwiatowego) albo fakultatywnie (art. 66§1, 105§3, art. 120§3, 123§3, 144§4, 148§3, 150§3, 151§5, 152§2, 156§3). Fakultatywność przepisów wskazuje , że przesłanką orzeczenia nawiązki jest wyrządzenie przez sprawcę szkody”. A. Marek s.111

Przepisy określają kwotowo granice nawiązki.

4. Zobowiązanie do naprawienia szkody lub przywrócenie do stanu poprzedniego

Przepisy mówią o obowiązku zapłaty równowartości mienia (przedmiotu) lub o obowiązku przywrócenia do stanu poprzedniego (art.74§2, 85§2, 119§5, 120§3, 121§3 , 80§3, 124§4, 143§2, 155§2).

Obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego występuje często alternatywnie z obowiązkiem zapłaty równowartości, zwłaszcza, gdy czyn sprawcy polega na zmuszeniu, uszkodzeniu lub uczynieniu mienia niezdatnym do użytku.

„Zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody ma na celu zaspokojenie roszczeń odszkodowawczych pokrzywdzonego bez potrzeby dochodzenia ich w drodze procesu cywilnego. Nie zawsze jednak stanowi ono pełne odszkodowanie gdyż jest ograniczone do zwrotu równowartości szkody”. A. Marek s 112

„Przez przywrócenie do stanu poprzedniego należy rozumieć wykonanie stosownych czynności (osobiście przez sprawcę lub przez inną osobę) aby uszczerbek poczyniony w mieniu został usunięty (naprawiony). Wydaje się że obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego winien być orzekany, gdy może to mieć wpływ wychowawczy (naprawienie własną pracą uszkodzenia itd.) lub gdy warunki materialne sprawcy są takie, że obowiązek zapłaty równowartości byłby dlań zbyt uciążliwy „. A. Gubiński s. 171

4. Podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób.

Kara ta orzekana jest jedynie na wypadkach wskazanych w ustawie i gdy może to mieć znaczenie wychowawcze art. 31 k.w.)

ŚRODKI ODDZIAŁYWANIA POZAKARNEGO

Zasada preferencji środków pozakarnych

Jeżeli środki inne niż karne są wystarczające do wdrożenia sprawcy do poszanowania prawa i przestrzegania zasad współżycia społecznego to można zrezygnować ze stosowania środków karnych.

Środki oddziaływania społecznego (art. 39 § 4 k.w.)

Mogą być stosowane przez Kolegium do Spraw Wykroczeń w przypadku odstąpienia od wymierzenia kary sprawcy wykroczenia, mogą być wykonane przez sprawcę jedynie dobrowolnie, uchylenie się od ich wykonania nie powoduje egzekwowania tych środków. Środek oddziaływania społecznego wskazany w art. 39 § 4 k.w. ma na celu przywrócenie naruszonego porządku prawnego lub naprawienie wyrządzonej krzywdy i polega zwłaszcza na przeproszeniu pokrzywdzonego, uroczystym zapewnieniu niepopełniania więcej takiego czynu albo zobowiązania sprawcy do przywrócenia stanu poprzedniego.

Środki oddziaływania wychowawczego

Wszelkiego rodzaju działania, których głównym lub ubocznym celem jest oddziaływanie wychowawcze.

Wskazane są one w art. 41 k.w.:

Warunkiem stosowania środków oddziaływania jest to, aby były one „wystarczające do wdrożenia sprawcy do poszanowania prawa i przestrzegania zasad współżycia społecznego”.

Jako środki oddziaływania wychowawczego mogą być stosowane w szczególności:

1) pouczenie sprawcy wykroczenia z jednoczesnym zagrożeniem ukarania go w razie ponownego popełnienia wykroczenia,

2) zobowiązanie sprawcy do wykonania zaniechanego obowiązku (np. zaopatrzenia budynku w wymagany sprzęt przeciwpożarowy, tabliczkę z numerem porządkowym nieruchomości, uprzątnięcie terenu nieruchomości),

zobowiązanie sprawcy do przywrócenia naruszonego porządku do stanu poprzedniego (np. usunięcia nieczystości wyrzuconych przez sprawcę, przedmiotów zaśmiecających miejsce publiczne),

przekazanie sprawy kierownikowi zakładu pracy, w którym sprawca jest zatrudniony, kierownikowi szkoły, do której sprawca uczęszcza, organizacji do której należy.

Środki przewidziane w postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Środki stosowane wobec sprawców wykroczeń, stanowiących jednocześnie niewykonanie obowiązków podlegających egzekucji administracyjnej (np. art. 82 §1 k.w.).

8


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Prawo, Sciaga1 PG, Prawo cywilne to zespół norm regul4/4925
prawo cywilne, 3. Czesci prawa cywilnego, Prawo cywilne - gałąź prawa obejmująca zespół norm prawnyc
prawo cywilne, 2. Prawo cywilne a system prawa, Prawo cywilne - gałąź prawa obejmująca zespół norm p
WZP, Wybrane zagadnienia prawa-wykłady, Prawo - to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez p
Prawo to zbiór norm, Szkoła, Uczelnia
Prawo dewizowe, opr wship 030624, Dewizowe prawo, ogół przepisów prawnych określających zasady obrot
WZP, Prawo, Prawo - to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych pr
Cechy norm prawnych, Prawo

więcej podobnych podstron