NA UŻYTKACH ZIELONYCH

Użytki zielone można wykorzystywać w celach paszowych oraz pozapaszowych. Produkcja paOsz na łąkach i pastwiskach charakteryzuje się wymiernymi efektami ekonomicznymi. Funk­cje pozapaszowe użytków zielonych należy rozpatrywać nato­miast w aspekcie socjoekonomicznym, ponieważ trudno wy­cenić materialne znaczenie trwałych okryw trawiastych dla prze­ciwdziałania erozji lub utrzymania prawidłowych stosunków ■wodnych w ekosystemie czy ich roli w kształtowaniu środowiska

naturalnego i krajobrazu. Pod tym względem z trwałych użytków zielonych czerpane są dobra trudno mierzalne, wywierające po­średni wpływ z jednej strony na produkcję rolną, a z drugiej r_i życie człowieka i całych społeczeństw. Niekiedy gospodarowanie na użytkach zielonych służy wyłącznie ich utrzymaniu i ochrona dla celów pozapaszowych. W krajach wysoko rozwiniętych ti*: pojmowane gospodarowanie jest rekompensowane w formie sub­wencji, pochodzących od państwa lub organizacji ekologicznych. Także w Polsce pojawiają się próby ustalenia wysokości rekom­pensat dla rolników utrzymujących taki poziom produkcji pasz ni użytkach zielonych, który zapewni ochronę przyrody na terenach chronionego krajobrazu.

Najważniejszą funkcją użytków zielonych jest jednak produk­cja pasz dla zwierząt trawożernych. W warunkach gospodarka rynkowej funkcja paszowa łąk i pastwisk musi być rozpatrywać na w aspekcie ekonomicznym. Gospodarowanie zmierzające o pozyskania pasz na użytkach zielonych, w porównaniu z grur-tami ornymi, wyróżniają następujące elementy przebiegu pr > cesu produkcji:

• wieloletni czas trwania cyklu produkcyjnego;

• duże uzależnienie procesu technologicznego, zwłaszcza
  prac mechanizacyjnych, od siedliska;

• zbieżność cyklu produkcyjnego z długością okresu
  getacji;

• wielokrotny w okresie wegetacji zbiór plonu;

• szerokie możliwości konserwacji i przetwarzania plonu:

• odmienny charakter nawożenia, związany z możliwością
  jego podziału na małe dawki pod kolejne odrosty runi, ze
  znacznie lepszym stopniem wykorzystania składników pokar­
  mowych i ich małymi stratami;

• specyficzna wysokość nakładów pracy ludzkiej i potrzeb
  energetycznych w sile pociągowej oraz ich rozkład w ciągu roku.

Nowoczesne gospodarowanie na użytkach zielonych w celu produkcji pasz powinno być racjonalne, a więc oparte na natu­ralnym układzie biologicznym, z równoczesnym uwzględnieniem elementów ekonomiki i ochrony środowiska przyrodniczego

Technologie produkcji pasz na użytkach zielonych w ujęciu ekonomicznym

Formy eksploatacji użytków zielonych. Za główne formy eksploatacji użytków zielonych uznaje się użytkowanie pastwi­skowe i kośne, to jest pozyskiwanie runi do bezpośredniego skarmiania lub przeznaczenie jej do konserwacji. Produkcja i po­zyskiwanie paszy pod względem produkcyjno-technicznym są ściśle powiązane i dlatego zaleca się rozpatrywać je łącznie, zaś procesy technologiczne konserwacji pasz traktować jako zagad­nienie oddzielne. W procesie kwantyfikacji technologii produk­cji pasz z użytków zielonych następuje rozgraniczenie produkcji paszy jako części produkcji roślinnej i jej wykorzystania jako czę­ści produkcji zwierzęcej, zgodnie z zasadą, że produkcję paszy kończy trwałe jej składowanie na odpowiednim miejscu (Reisch i Zeddies, 1995). Należy więc rozróżniać plon biologiczny od plo­nu gospodarsko-magazynowego pasz z użytków zielonych.

Technologie produkcji i pozyskiwania runi. W zależno­ści od intensywności produkcji pasz, w użytkowaniu pastwi­skowym i kośnym wyróżnia się dalsze, dokładniej sprecyzowa­ne formy. W wypadku żywienia zwierząt zielonką stanowią one całościowe technologie produkcji pasz na użytkach zielonych. W razie ich gromadzenia na pozawegetacyjny okres żywienia, koszenie runi jest pierwszą czynnością w technologiach kon­serwacji runi łąkowej.

Zdefiniowanie sposobu wykorzystania użytków zielonych w ujęciu ekonomicznym opiera się na plonowaniu i jakości po­zyskiwanej paszy, gospodarowaniu pracą oraz nakładach środ­ków materiałowych na jednostkę powierzchni, które są mier­nikiem intensywności produkcji. Uwzględniając jednocześnie wymienione wyżej parametry, na rycinie przedstawiono schemat sposobów produkcji i pozyskiwania runi z użytków zielonych. W użytkowaniu łąk nakłady na pielęgnację i nawożenie są z re­guły mniejsze niż przy użytkowaniu pastwiskowym. Nie ponosi się nakładów na ogrodzenie, systemy pojenia zwierząt, drogi prze-pędowe i tym podobne, natomiast pojawiają się koszty związane

1

gospodarowanie

wzrost plonowania, wzrost jakości paszy

skrócenie czasu przeprowadzenia pielęgnacji,

nawożenia i zbioru pasz na użytkach

użytkowanie

przemienne (zmienne);

wypas dawkowany

(500-1000 dt)

zielonych w optymalnym terminie

postępujące zróżnicowanie czynników produkcji

Schemat technologii produkcji i pozyskiwania runi na użytkach zielonych w ujęciu ekonomicznym

czy wiesz, ze

Wypas bezplanowy na pastwiskach ogro­dzonych stanowi optymalną technologię wykorzystania użytków zielonych, gdy czyn­nikiem ograniczającym nie jest ziemia. W wypasie dawkowanym wzrost nakła­dów pracy w porównaniu z wypasem kwa­terowym rekompensuje większe wykorzy­stanie runi przez zwierzęta. Uzyskany plon składników pokarmowych w wypasie daw­kowanym jest 3-4-krotnie wyższy od wy­pasu bezplanowego i około 20% wyższy od kwaterowego. Przy danym pogłowiu zwie­rząt i możliwościach wykorzystania pasz, optymalną intensywność użytkowania pa­stwiska osiąga się wówczas, kiedy koszty krańcowe produkcji paszy odpowiadają wartości uszlachetnienia z najmniej ko­rzystnego wewnętrznego zużycia paszy al­bo gdy, o ile są one niższe, koszty krańco­we równają się najtańszej alternatywnej możliwości pozyskania paszy (Reisch i Ze-dies, 1995).

Najbardziej intensywnym sposobem wy­korzystania łąk i pastwisk jest ich zmien­ne użytkowanie. Wymaga ono najwyż­szych nakładów pracy i środków produkcji, a optymalny czas stosowania nawożenia, pielęgnacji i przeprowadzenia zbioru jest ograniczony do kilku dni, a niekiedy nawet godzin. Zapewnia jednak uzyskanie więk­szego, o 10-15%, plonowania w porów­naniu z intensywnym pastwiskiem lub łą­ką wielokośną oraz lepsze, o około 20%, efekty produkcyjne w chowie zwierząt.

z koszeniem i transportem paszy dla zwierząt. Nakłady na rura żenię i pielęgnację użytków zielonych zależą od ich areału. Xi powierzchniach małych (ok. 0,5 ha) są one wysokie, osiągają: w wypadku pracy poziom około 4,5 roboczogodziny w prze­czeniu na hektar. Wraz ze wzrostem ich powierzchni, jednost-kowe nakłady pracy ulegają zmniejszeniu: 2 ha - 2,8 rbh x hi 5,0 ha - 1,9 rbh x ha"¹; 20 ha - 1,7 rbh x ha"¹.

W użytkowaniu kośnym najniższy poziom wykorzystania, alr nie paszowego, reprezentują łąki ściółkowe. Są one zlokalir -wane na terenach silnie uwilgotnionych przez większą część r> ku, z których wysoko plonujący, na ogół jeden, odrost, złożcr^ z małowartościowych pod względem paszowym, słomiastyc:. niekiedy trujących, roślin, może być przeznaczany jedynie na ściółkę w chowie przeżuwaczy. Tego typu łąki mają szczegół znaczenie w gospodarstwach o dużym areale trwałych użytków zielonych, prowadzących chów alkierzowy, w których notuje sr brak słomy zbożowej. Ostatnio próbuje się wykorzystywać Iml ściółkowe do produkcji energii, przyjmując, że moc 1 MW rocz­na uzyskać z 900-1000 ton surowca opałowego z tego typu łąk.. Zbieraną biomasę można także wykorzystać jako surowiec a produkcji cennych kompostów. Łąki tego typu występują czesi na obszarach chronionego krajobrazu, w rezerwatach i parkacr narodowych. Zgodnie z zaleceniami czynnej ochrony, należy «t kosić przynajmniej raz w sezonie wegetacyjnym.

Wzrost liczby odrostów w okresie wegetacji jest wynikiem zwiększania nakładów, zwłaszcza na nawożenie. Pozyskuje sae wówczas ruń bardziej wartościową pod względem pokarm -wym. Jednocześnie większa częstotliwość koszenia łąk pow > duje skrócenie czasu przeprowadzenia pielęgnacji, nawożeni i zbioru runi w optymalnym terminie. Na łąkach wielokośnycf wzrastają też nakłady na ich okresową renowację poprzez pod-siew lub zasiew nowej mieszanki, złożonej z odmian traw pa­stewnych i motylkowatych. Na takich użytkach zielonych, często późną jesienią, przeprowadza się wypas w celu przedłużenia se­zonu pastwiskowego i wykorzystania uzyskanego odrostu.

Koszty produkcji jednostki energetycznej runi koszonej i do­wożonej do obór nie zmieniają się istotnie wraz ze wzrosterr. intensywności użytkowania łąk, natomiast wyraźnie zmniejszam się wobec zwiększania liczby sztuk w stadzie. Dla trójkośne łąki o wydajności suchej masy 75 dt x ha"¹ zależność ta, w licz­bach względnych, przedstawia się następująco:

Wielkość stada (SD)	Koszty bezpośrednie	Koszty catkowite
10	100	100
20	81	73
40	74	62
60	70	58
80	67	55

W użytkowaniu pastwiskowym najprostszymi technologiami są wypas wolny i pasterski, prowadzone na nieograniczonej ogrodzeniem powierzchni użytków zielonych. W wypasie pa­sterskim występują nakłady pracy związane z nadzorowaniem stada zwierząt przez człowieka, natomiast zazwyczaj brakuje nakładów na nawożenie i pielęgnację pastwisk.

Technologie konserwacji runi. Warunki klimatyczne Polski zmuszają do konserwacji runi w celu możliwości wykorzystania jej w pozawegetacyjnym okresie żywienia zwierząt. Konserwacja wymaga dodatkowych nakładów - materiałowych i pracy. Wią­że się także ze stratami suchej masy i składników pokarmowych. Optymalny proces technologiczny konserwacji runi łąkowej zbiega się często ze szczytami prac polowych, wymuszając nie­kiedy przeprowadzenie zbioru i konserwacji runi w niewłaści­wym terminie.

Najbardziej rozpowszechnionym sposobem konserwacji ru­ni łąkowej pozostaje produkcja siana. Ostatnio ta pracochłon­na technologia traci jednak na popularności, między innymi z powodu obniżania się dyspozycyjności ludzkiej siły roboczej. Przy wyborze ciągu technologicznego decydującym czynnikiem są warunki pogodowe w regionie oraz szczyty prac polowych przypadające w okresie zbioru siana. Tradycyjna technologia su­szenia siana na powierzchni łąki wyróżnia się niskimi nakłada­mi kapitałowymi i wysokimi nakładami pracy. Uwzględniając koszty alternatywne pracy, koszty produkcji siana w tej tech­nologii znacznie wzrastają. Suszenie jego na powierzchni łąki jest jednak związane z dużym ryzykiem wystąpienia strat. Na­leży więc technologię tę eliminować w regionach o nieko­rzystnym przebiegu pogody i w gospodarstwach, w których wymagania dotyczące jakości pasz są wysokie. Okazuje się, że tradycyjne suszenie przy sprzyjającej pogodzie, z zastosowa­niem zbieracza pokosów na łąkach o powierzchni do 20 ha, jest najbardziej uzasadnione ekonomicznie pod względem kosztów całkowitych. Dalsze zwiększenie areału łąk w gospo­darstwie uzasadnia wykorzystanie do zbioru pras, zwijających siano w duże cylindryczne bele. Lepszy jakościowo plon gwa­rantuje technologia produkcji siana z dosuszaniem za pomocą zimnego powietrza, jak również z wykorzystaniem kolektorów słonecznych w pomieszczeniach o prostej konstrukcji. Prawi­dłowość tę potwierdza porównanie kosztów produkcji jed­nostki energetycznej w sianie zbieranym różnymi sposobami z łąki trójkośnej (liczby względne):

• technologia tradycyjna (dobra pogoda), zbiór zbiera­
  czem pokosów 100

• technologia tradycyjna (dobra pogoda), zbiór prasą w ma­
  łe bele kwadratowe 116

• technologia tradycyjna (dobra pogoda), zbiór prasą zwi­
  jającą w bele cylindryczne 110

• technologia tradycyjna (dobra pogoda), zbiór prasą wiel-
  kobalotową 115

• dosuszanie zimnym powietrzem 93

• dosuszanie podgrzanym powietrzem z kolektorów sło­
  necznych 87

dosuszanie gorącym powietrzem z energii sztucznej 141

W rejonach o wysokich opadach, zwłaszcza w górach i na pogórzach, korzysta się z technologii suszenia siana na przyrzą­dach, ograniczających w dużej mierze straty składników pokar­mowych w porównaniu z suszeniem tradycyjnym. Wymagają

one jednak wysokich nakładów pracy ludzkiej, dlatego są s:-sowane na małych powierzchniach. W rejonach podgórski. -sprawny zbiór siana, przy umiarkowanych nakładach ener^-T tycznych i niskim zapotrzebowaniu na pracę, zapewnia stosowa­nie kosiarki rotacyjnej z przetrząsaczem karuzelowym, przycze­py zbierającej oraz dosuszania siana za pomocą wentylator:** (Michna i in., 1990).

Produkcja suszu stanowi ekstremalny przykład konser. runi, w którym suszenie przebiega całkowicie sztucznie, w sp«r-cjalnych urządzeniach zwanych suszarniami. Na ogół charak­teryzują się one dużą wydajnością - 10-20 ton suszu na c Podczas produkcji suszu dochodzi do niewielkich strat skład­ników pokarmowych. Jest on najczęściej przedmiotem obrcc rynkowego, rzadziej stanowi paszę zużywaną we własnym g i*-podarstwie. Wysoka jakość oraz struktura suszu z runi łąkov« -sprawia, że bywa zaliczany do grupy pasz treściwych, jednaik koszty jego produkcji są wysokie. Określają je nakłady inwe­stycyjne na 1 dt wyprodukowanego suszu w roku, stanowią.t koszty stałe technologii oraz koszty eksploatacji suszarni, zdo­minowane ceną nośnika energii. Ze względu na jej wysoki po­ziom, produkcja suszu jest obecnie bardzo drogą technologa konserwacji runi (Goliński, 1997a).

Produkcja kiszonek jest natomiast sposobem konserwacji ni-ni łąkowej w dużej mierze uniezależnionym od warunkó godowych. Technologie jej produkcji różnią się wielkością na­kładów kapitałowych i pracy, zawartością suchej masy v przeznaczonej do zakiszania, stratami składników pokarmowych w procesie kiszenia i miejscem składowania kiszonki. Sporzi-dzanie kiszonki z runi świeżej nie wymaga dużych nakładem kapitałowych. Wysokie nakłady kapitałowe występują natomu*. przy produkcji kiszonek z runi silnie podsuszonej, tak zwanydfc sianokiszonek. Prawidłowe warunki kiszenia podczas tej tech­nologii zapewniają gazoszczelne silosy wieżowe, ostatnio mnie" popularne ze względu na koszty i trudności z wybieraniem Ki­szonki. Okazuje się, że najlepszym sposobem konserwae zakiszanie przewiędniętej runi łąkowej o zawartości okc >^; suchej masy. Niewielkie straty składników pokarmowych przs minimalnie wyższych, w porównaniu z technologią tradycypB|, nakładach materiałowych sprawiają, że jednostkowe koszty pc^ -dukcji energii i białka są najniższe. Spadają one wraz ze • stem częstotliwości zbioru w zakresie 2-5 pokosów, a takae wzrostem areału użytków zielonych. W technologii tej stosu* się różne ciągi technologiczne. Najniższe koszty towarzysz, korzystaniu do zbioru runi zbieracza pokosów. Inne metock zbioru, choć droższe, mogą okazać się konkurencyjne ze wzglę­du na spiętrzenia prac polowych w gospodarstwach, przypał-dające w okresie konserwacji pasz. Przy stosowaniu do zbioimi runi nowoczesnej techniki, jednostkowy koszt produkcji enerpi i białka spada do momentu osiągnięcia sezonowej wydajności.. przewidzianej w eksploatacji stosowanych maszyn. Wysokie koszty towarzyszą także zakupowi folii niezbędnej do prz cia silosu lub pryzmy. Podczas produkcji kiszonek z przewięd­niętej runi łąkowej w dużych belach cylindrycznych należy Mam się ze zwiększonymi nakładami kapitałowymi. Konkurencyjne

okazuje się tu zakiszanie runi w małych lub dużych belach kwa­dratowych, poprzez ich przykrycie wspólną folią i mechaniczne odessanie powietrza. O wyborze określonego ciągu technolo­gicznego może decydować sposób zadawania pasz. W gospo­darstwach, w których kiszonki są zgromadzone na pryzmie lub w silosie, wskazane jest posiadanie specjalnego wybieraka. Ko­rzystając natomiast z pras zbierających, które poprzez formowa­nie bel przygotowują gotowe porcje paszy dla zwierząt, moż­na uniknąć niezbędnych kosztów na jego zakup.

Użytki zielone jako element powierzchni paszowej w gospodarstwie

Z ekonomicznego punktu widzenia optymalizacja doboru pasz w dawce pokarmowej, w aspekcie ilościowym i jakościo­wym, opiera się na zasadzie minimalizacji kosztów żywienia, przy maksymalizacji osiąganych dochodów z chowu zwierząt. Użyt­ki zielone, jako najtańsze źródło pasz podstawowych, odgrywa­ją w tym względzie zasadniczą rolę. Powinny zatem stanowić główne ogniwo powierzchni paszowej w gospodarstwie. Jak wiadomo, rozróżnia się trwałe, krótkotrwałe i czasowe użytki zie­lone. Największe znaczenie posiadają trwałe łąki i pastwiska, określane jako absolutne, gdyż nie mają alternatywy rolniczego ich wykorzystania. W razie konieczności ich renowacji, z po­mocą różnych metod, ponoszone są znaczne koszty. Obciążają one dodatkowo coroczne koszty użytkowania łąk i pastwisk, ponoszone na produkcję paszy. Pasza staje się droższa tym bar­dziej, im krótsza będzie trwałość zagospodarowanego obiektu (Goliński, 1997a).

Tworzenie optymalnej bazy paszowej jest szczególnie waż­nym zadaniem w gospodarstwach z chowem krów mlecznych. Proces produkcji pasz w tych gospodarstwach limituje ziemia, czyli między innymi areał użytków zielonych. Tak więc baza pa­szowa rzadko opiera się w takich uwarunkowaniach wyłącznie na łąkach i pastwiskach. Często jest, lub musi być, uzupełniana, z powodu niskiej jakości paszy trawiastej lub braku użytków zie­lonych, uprawami roślin pastewnych na gruntach ornych.

Użytki zielone mogą stanowić podstawę lub uzupełnienie zielonej taśmy (Fereniec, 1995), polegającej na zorganizowa­niu ciągłego i równomiernego dostarczania zwierzętom świeżych i wysokowartościowych zielonek, wyprodukowanych w gospo­darstwie. Rola użytków zielonych w tym względzie jest uzależ­niona od ich udziału w strukturze użytków rolnych. Z żywie­niowego punktu widzenia najlepsze jest stałe podawanie runi pastwiskowej, gdyż zbyt częste zmiany zielonek ujemnie wpły­wają na produkcyjność zwierząt.

W gospodarstwach o dużym udziale (ponad 30%) trwałych użytków zielonych, zwanych niekiedy łąkarskimi, ciągle po­szukuje się możliwości powiększenia zysku, a wiodące ku te­mu drogi i ich znaczenie są następujące:

"■:

• uzyskiwanie większej ilości paszy z łąk i pastwisk
  w okresach jej niedoborów w gospodarstwie

• wzrost obsady zwierząt na pastwiskach

• redukcja kupna pasz objętościowych

• ograniczenie areału upraw pastewnych na gruntach
  ornych na rzecz innych upraw towarowych ++

• redukcja powierzchni dzierżawionych użytków zielo­
  nych +

• ograniczenie kupna pasz treściwych i koncentratów +

+++ duże, ++ średnie, +małe

Optymalne poszerzanie zakresu produkcji pasz w gospo­darstwie, w celu pokrycia zwiększonego ich zapotrzebowania winno postępować etapami:

I - wzrost intensywności gospodarowania na istniejących
użytkach zielonych poprzez zwiększenie nakładów na ich reno­
wację, nawożenie, pielęgnację, niekiedy ich melioracje, a także
na udoskonalony zbiór runi, co w konsekwencji oznacza zastę­
powanie technologii niskonakładowych bardziej intensywnymi;

II - dzierżawa i eksploatacja dodatkowych powierzchni
użytków zielonych do momentu, kiedy podniesiony o czynsz
dzierżawny koszt krańcowy pozyskiwanych pasz nie przekro­
czy kosztów innych pasz w gospodarstwie;

III - uboczne pozyskiwanie paszy i uprawa na gruntach
ornych roślin pastewnych w plonie głównym oraz jako mię-
dzypJonów;

IV - zużycie własnych rynkowych płodów rolnych i doku-
j^ieniejoasz z zewnątrz.

Optymalizacji bazy paszowej można dokonywać przez wpro-
wadzanie teoretycznych rozwiązań modefowych, zw/aszcza z wy-

korzystaniem technik komputerowych. Stanowi to istotną pomoc w podejmowaniu decyzji, przez wskazanie optymalnego zakre­su produkcji pasz oraz właściwych sposobów wykorzystania po­siadanych zasobów (Goliński, 1997c). W optymalizacji żywienia krów mlecznych ogromną rolę odgrywa stabilność pasz z użyt­ków zielonych w dawce pokarmowej na tle innych najczęściej

i górnej granicy jednostkowego kosztu produkcji każdej paszy, tworzących optymalną dawkę.

Im większy przedział pomiędzy dolną i górną granicą kosz­tów bezpośrednich 1 kg paszy, tym stabilność tej paszy jest więk­sza. W dawkach ustalonych dla modeli gospodarstw w Wiel­kopolsce, ruń pastwiskowa odznacza się stabilnością średnią. Niską stabilność stwierdzono natomiast w odniesieniu do ki­szonki z przewiędniętej runi łąkowej, toteż niewielkie zmiany w kosztach produkcji 1 kg tej paszy spowodują inny układ optymalne} dawki pokarmowej dla krów, co wiąże się z mo­dyfikacją bazy paszowej (Goliński, 1997b).

Ekonomiczne uwarunkowania produkcji pasz na użytkach zielonych

Produkcję pasz na użytkach zielonych, obok uwarunkowań technicznych, wyznaczają także uwarunkowania ekonomiczne.

Powinny ouc być awalteomftc. i um%icdw£m«n spec^M czynników produkcji w poszczególnych gospodarstwach. Świa­domość oddziaływania ekonomicznych uwarunkowań na pro­ces produkcji pasz z łąk i pastwisk, a także ich uwzględnienie w kształtowaniu bazy paszowej gospodarstwa może okazać się kluczem do podniesienia efektywności ekonomicznej pasz i za­pewnienia opłacalności produkcji zwierzęcej.

Koszty produkcji jednostki plonu, energii i białka. O wy­borze miejsca produkcji pasz powinien decydować rachunek ekonomiczny. Najprostszym jego wyrazem jest obliczenie kosz­tu produkcji jednostki suchej masy, białka lub energii poszcze­gólnych pasz, co jest stosowane najczęściej. Pod tym względem trwałe użytki zielone, w porównaniu z paszami produkowanymi na gruntach ornych, wyróżniają się zdecydowanie jako najtańsze

Porównanie kosztów produkcji pasz w gospodarstwach Wielkopolski (Goliński, 1997a)

	Koszt całkowity produkcji
Rodzaj paszy	jednostki energetycznej
	w liczbach względnych
Ruń pastwiskowa	100
Zielonka z runi łąkowej	130
Kiszonka z przewiędniętej runi takowej	155
Kiszonka z kukurydzy	171
Zielonka z traw w uprawie polowej	192
Siano łąkowe	202
Buraki pastewne	208
Siano z lucerny	260
Zielonka z mieszanki zbożowo-strączkowej	290
Zboża jare	390

źródło pasz w gospodarstwie. Bezkonkurencyjne jest pastwisko (Goliński, 1997a), ponieważ koszt wyprodukowania jednostki energetycznej z runi pastwiskowej jest najniższy.

Koszty produkcji paszy na pastwisku są także najniższe w od­niesieniu do efektywnościowej jednostki paszowej (Prokopowicz, 1997). Z tego względu wykorzystanie pastwisk w żywieniu jest jednym z łatwiejszych elementów poprawy opłacalności pro­dukcji zwierzęcej. Tanią paszą w gospodarstwie jest również zie­lonka z runi łąkowej, wykorzystywana do bezpośredniego skar­miania. Niskim kosztem produkcji jednostki energetycznej cha­rakteryzuje się kiszonka z przewiędniętej runi łąkowej. Dobrze sporządzona, stanowi idealną paszę w pozawegetacyjnym okre­sie żywienia. Siano łąkowe jako najpopularniejsza forma konser­wacji runi w warunkach polskich jest jednak paszą droższą. Susz z runi łąkowej według akaialnych uwarunkowań ekonomicznych okazuje się paszą mało opłacalną, głównie ze względu na wy­sokie koszty energii. W kalkulacji kosztów produkcji pasz z trwa­łych użytków zielonych zaletą jest brak kosztów alternatywnego użytkowania ziemi, natomiast wadą - ograniczony potencjałem plonotwórczym siedliska plon składników pokarmowych.

Gbakcasz Z Cwzkfch użytków zielonych, korzystnym pozio­mem jednostkowego kosztu produkcji charakteryzują się pasze pozyskiwane z krótkotrwałych użytków zielonych. Można z nich uzyskać duże ilości wartościowej i o wysokiej smakowitości pa­szy. Pozyskuje się ją przy znacznych nakładach na nawożenie mineralne, zwłaszcza azotowe. Wiadomo, że nie są to tanie środ­ki produkcji, jednak ich stosowanie jest i tak niezwykle opłacal­ne w stosunku do upraw innych roślin pastewnych, które rów­nież wymagają nawożenia, a przede wszystkim dodatkowych nakładów na orkę oraz inne zabiegi agrotechniczne. Z punktu widzenia rachunku ekonomicznego jest to ich niewątpliwa zale­ta. W kalkulacji kosztów dla krótkotrwałych użytków zielonych należy uwzględniać koszty alternatywne użytkowania ziemi.

W pozyskiwaniu pasz z użytków zielonych, zarówno trwa­łych jak i przemiennych, istnieje wiele możliwości dalszego ob­niżania kosztów ich produkcji. Świadomie zastępując wysoko­energetyczne nakłady dostarczane z zewnątrz mechanizmami tkwiącymi w ekosystemach, racjonalizacją procesów produk­cyjnych, postępem biologicznym i organizacyjnym można na użytkach zielonych produkować wysokojakościową paszę pod­stawową, gwarantującą odpowiednią wydajność zwierząt. Efek­tem towarzyszącym tej działalności jest zapobieganie lub ogra­niczanie zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, ochro­na jego zasobów i różnorodności gatunkowej. Podejmowane działania w tym zakresie mieszczą się w pojęciu rolnictwa zrównoważonego, integrowanego czy deintensyfikacji (Goliń­ski, 1997a). Szczególną rolę przypisuje się roślinom motylko­watym, które będąc substytutem nawożenia azotowego, po­zwalają na znaczne oszczędności w nakładach materiałowych na produkcję paszy (Goliński, 1998a).

Koszty krańcowe nawożenia, zwłaszcza azotowego. W procesie intensyfikacji produkcji pasz, czyli zwiększania na­kładów, elementem decydującym o wyborze miejsca ich po­zyskiwania są koszty krańcowe nawożenia, zwłaszcza azoto- wego. Wylicza się je z różnicy kosztów bezpośrednich dane­go stopnia intensywności, dzielonej przez różnicę w plonie. Pozycja pastwiska jako najtańszej paszy w tym względzie jest niepodważalna.

Kalkulacja kosztów krańcowych pozwala ustalić optymalny pod względem ekonomicznym poziom nawożenia azotowego użytków zielonych. Ma to bardzo ważne znaczenie w procesie racjonalizacji produkcji pasz (Okularczyk, 2000).

Konkurencyjność względem innych pasz. Pasze pozy­skiwane z trwałych użytków zielonych, w ujęciu ekonomicz­nym, wykazują większą konkurencyjność względem innych pasz w gospodarstwie. Konkurencyjność ta, w odniesieniu do większości trwałych łąk i pastwisk, stanowi przede wszystkim rezultat braku kosztów alternatywnych użytkowania ziemi. Kosz­ty te, uwzględniane w nowoczesnym rachunku ekonomicznym, obciążają produkcję pasz na gruntach ornych z powodu ogra­niczania areału uprawy roślin towarowych. Ich wysokość od­powiada, dla upraw roślin pastewnych w plonie głównym, wartości nadwyżki bezpośredniej z uprawy wypartej rośliny to­warowej, odpowiedniej dla danego kompleksu rolniczej przy­datności gleb, najczęściej zbóż. Uprawa międzyplonów i pasz pozyskiwanych ubocznie obciążona jest natomiast tymi kosz­tami tylko wówczas, kiedy powoduje to zmiany w produkcji lub spadki plonów. Przez pojęcie nadwyżki bezpośredniej, określanej niekiedy jako dochód bezpośredni lub zysk brutto, rozumie się różnicę pomiędzy wartością produkcji sprzedaży surowców rynkowych z danej technologii a kosztami bezpo­średnimi, poniesionymi na ich wyprodukowanie. Nie ograni­czanie skali produkcji towarowej w gospodarstwie, w wyniku właściwego wykorzystania trwałych użytków zielonych, jest niewątpliwie ich zaletą, stąd pasze z trwałych łąk i pastwisk określane są często jako bezwzględnie pierwotne (Manteuffel, 1984). Niemożliwa jest bowiem zamiana trwałych użytków zie­lonych, wykształconych w specyficznych warunkach siedlisko­wych, na grunty orne, głównie ze względów ekologicznych.

Stosunek wartości uszlachetnienia do kosztów produk­cji. Innym czynnikiem wskazującym na celowość oparcia bazy paszowej gospodarstwa o pasze z użytków zielonych jest sto­sunek wartości uszlachetnienia do kosztów produkcji. Wartość uszlachetnienia paszy podstawowej jest wskaźnikiem efektyw­ności żywienia przeżuwaczy, uzyskanym po odjęciu od warto­ści produkcji globalnej kosztów uszlachetnienia pasz poprzez produkcję zwierzęcą. Wskaźnik ten jest uzależniony od tech­nologii chowu przeżuwaczy, poziomu intensywności produkcji i specyfiki gospodarstwa. Przykład obliczenia stosunku wartości uszlachetnienia do kosztów produkcji pasz przedstawiono w ta­beli, na podstawie wyników badań reprezentatywnej grupy go­spodarstw rolnych z regionu Wielkopolski (Goliński, 1997a).

Porównując uzyskane wartości uszlachetnienia z kosztem cał­kowitym produkcji jednostki energetycznej poszczególnych pasz w gospodarstwie, można dokonać wyboru pasz przynoszących najlepszy efekt ich przetworzenia w chowie krów mlecznych. Takimi paszami w regionie Wielkopolski okazują się: ruń pa­stwiskowa, kiszonka z przewiędniętej runi łąkowej, kiszonka

z kukurydzy, zielonka z traw w uprawie polowej, kiszonka z li­ści buraków cukrowych oraz siano łąkowe.

Stosunek wartości uszlachetnienia do kosztów pro­dukcji w aspekcie procesu degradacji użytków zielonych

Jest to ważne uwarunkowanie ekonomiczne produkcji pasz na trwałych łąkach i pastwiskach ulegających degradacji. Wraz ze wzrostem zachwaszczenia runi i spadkiem plonowania, jed­nostkowe koszty produkcji suchej masy, białka i energii paszy rosną (Goliński i Golińska, 1998). Jednocześnie zmienia się re­lacja tych kosztów do wartości uszlachetnienia paszy, której ty­powy przebieg w poszczególnych latach użytkowania odno­wionej łąki przedstawiono na rycinie.

Okazuje się, że zwykle produkcja paszy z odnawianych łąk w Polsce jest opłacalna tylko w pierwszych latach użytkowania. W kolejnych, na skutek nasilającego się procesu degradacji łąk, do renowacji powinno się wykorzystywać metodę podsiewu. Racjonalnym momentem dla przeprowadzenia podsiewu łąki jest wartość stosunku kosztu produkcji 1 MJ NEL paszy do war­tości jej uszlachetnienia w produkcji zwierzęcej w granicach 1,2--1,5 (Goliński, 1998b). W warunkach silnego zachwaszczenia, a zarazem zwiększenia jednostkowych kosztów produkcji pa­szy, jedynym racjonalnym sposobem renowacji łąk jest ich od­nowienie poprzez zasiew nowej mieszanki.

Relacja wartości progowych w technologiach produk­cji zwierzęcej opartych na paszach z użytków zielonych do cen surowców rynkowych. Wyższe ceny mleka czy żyw­ca wołowego, przy nie zmienionych kosztach, niewątpliwie stymulują producentów do zwiększania poziomu intensyw­ności produkcji pasz z użytków zielonych. Wartości progowe w technologiach produkcji zwierzęcej, związanych z chowem przeżuwaczy, zależą od wielu czynników, zwłaszcza plonu su­chej masy oraz jakości paszy z użytków zielonych. Jak się oka­zuje, w gospodarstwach Wielkopolski w roku 1998, przy cenie mleka 0,70 zł xl"¹, wydajnością użytków zielonych przynoszą­cą zysk rolnikowi było 100 dt siana z hektara. Taki plon gwa-

rantował bowiem pokrycie, z dochodu uzyskanego z produk­cji mleka, wszystkich kosztów bezpośrednich i stałych oraz wy­pracowanie nadwyżki, którą można przeznaczyć na inwestycje. Niższe plonowanie runi zapewniłoby opłacalność produkcji mleka tylko w wypadku podniesienia jego ceny. Obok wydaj­ności podobną, a niekiedy nawet wyższą, rolę odgrywa jakość pasz z użytków zielonych. Dzięki wyższej koncentracji energii i białka, w suchej masie runi zwiększa się plon składników po­karmowych z jednego hektara. Lepsza jakościowo pasza sty­muluje wzrost wydajności mleka. Okazuje się, że mimo kosz­tów poniesionych na nasiona traw i motylkowatych oraz pod-siew użytków zielonych specjalistycznym siewnikiem można uzyskać znaczący efekt obniżenia progu zysku w produkcji mle­ka od 0,069 do 0,110 złx r¹ (Goliński i Kozłowski, 2000). Czyn­nikiem obniżającym wartość tego progu może być nawet od­miana hodowlana.

Czynnik limitujący produkcję pasz w gospodarstwie. O kierunkach i gałęziach produkcji w gospodarstwie decyduje niewątpliwie czynnik, który pozostaje w niedoborze. Zależność ta odnosi się również do technologii produkcji zwierzęcej, związanych ze zwierzętami trawożernymi i gospodarką paszo­wą. W gospodarstwach z dużym nasyceniem kapitału i robo­cizny, przy małym obszarze użytków zielonych, dominujące są technologie intensywne, na przykład chów krów mlecznych

Nakłady na produkcję pasz z trwałych łąk i pastwisk są wów­czas wysokie. W wypadku, kiedy areał użytków zielonych jest dostatecznie duży, a w gospodarstwie brak rąk do pracy oraz występuje niedostatek kapitału, należy wybrać technologie ni­skonakładowe, na przykład ekstensywny chów bydła mięsne­go, opierający się na pastwiskach.

W nowoczesnym gospodarstwie do czynników limitujących produkcję pasz należy zaliczyć także umiejętność zarządzania posiadanymi zasobami ziemi, pracy i kapitału. Świadczy o tym zróżnicowanie efektów uzyskiwanych z przetworzenia paszy tra­wiastej w tych samych uwarunkowaniach produkcyjnych. Przy­kładami wpływu czynnika ludzkiego na proces produkcji pasz na użytkach zielonych są niewątpliwie: otwartość na innowacje technologiczne, racjonalne wykorzystanie nawozów i postępu biologicznego, wspólne użytkowanie maszyn i tym podobne.

Skala produkcji pasz. Obszar trwałych łąk i pastwisk w gos­podarstwie wywiera wpływ na intensywność produkcji pasz i obraną gałąź ich przetwarzania w produkcji zwierzęcej. Wzrost skali produkcji, zarówno w odniesieniu do powierzchni paszo­wej, jak i wielkości stada zwierząt, powoduje spadek kosztów jednostkowych. Proces ten nie ma jednak charakteru ciągłego. Przy stosowaniu określonej technologii pozyskiwania pasz ist­nieje skala produkcji, przy której koszty jednostkowe już nie spadają. Wprowadzenie nowych maszyn i systemu produkcji wyznacza inną skalę produkcji pasz, przy której koszty jed­nostkowe będą najniższe. Skala produkcji pasz zależy od po­wierzchni gospodarstwa, a także od stopnia specjalizacji pro­dukcji zwierzęcej. Okazuje się, że nawet niskie plonowanie użytków zielonych, na poziomie 200 dt zielonki z hektara, mo­że przynosić gospodarstwu rodzinnemu prowadzącemu chów bydła mięsnego wysokie dochody (Nietupski, 1996). Warun­kiem jednak ich uzyskania na poziomie dochodu parytetowe-go, w wysokości 12 500 zł, obliczonego dla roku 1995, była produkcja pasz na co najmniej 60 ha użytków zielonych, gdyż dochód rolniczy netto z 1 hektara ziemi okazuje się przy tym areale najwyższy.

Taki obszar użytków zielonych należy zatem uznać za opty­malny dla produkcji pasz w chowie bydła mięsnego w warun­kach Sudetów.

Marketing i sytuacja na rynku produktów finalnych. Wa­runkuje on produkcję pasz z użytków zielonych. Wykorzystując instrumenty marketingowe, można stymulować popyt konsu­mentów na produkty rynkowe pochodzące z technologii zwie­rzęcych, przetwarzających paszę podstawową z łąk i pastwisk. Za typowy przykład może posłużyć promocja produktów mlecz­nych i mięsa z tak zwanych rejonów czystych ekologicznie czy

Nakłady na produkcję pasz z trwałych łąk i pastwisk są wów­czas wysokie. W wypadku, kiedy areał użytków zielonych jest dostatecznie duży, a w gospodarstwie brak rąk do pracy oraz występuje niedostatek kapitału, należy wybrać technologie ni­skonakładowe, na przykład ekstensywny chów bydła mięsne­go, opierający się na pastwiskach.

W nowoczesnym gospodarstwie do czynników limitujących produkcję pasz należy zaliczyć także umiejętność zarządzania posiadanymi zasobami ziemi, pracy i kapitału. Świadczy o tym zróżnicowanie efektów uzyskiwanych z przetworzenia paszy tra­wiastej w tych samych uwarunkowaniach produkcyjnych. Przy­kładami wpływu czynnika ludzkiego na proces produkcji pasz na użytkach zielonych są niewątpliwie: otwartość na innowacje technologiczne, racjonalne wykorzystanie nawozów i postępu biologicznego, wspólne użytkowanie maszyn i tym podobne.

Skala produkcji pasz. Obszar trwałych łąk i pastwisk w gos­podarstwie wywiera wpływ na intensywność produkcji pasz i obraną gałąź ich przetwarzania w produkcji zwierzęcej. Wzrost skali produkcji, zarówno w odniesieniu do powierzchni paszo­wej, jak i wielkości stada zwierząt, powoduje spadek kosztów jednostkowych. Proces ten nie ma jednak charakteru ciągłego. Przy stosowaniu określonej technologii pozyskiwania pasz ist­nieje skala produkcji, przy której koszty jednostkowe już nie spadają. Wprowadzenie nowych maszyn i systemu produkcji wyznacza inną skalę produkcji pasz, przy której koszty jed­nostkowe będą najniższe. Skala produkcji pasz zależy od po­wierzchni gospodarstwa, a także od stopnia specjalizacji pro­dukcji zwierzęcej. Okazuje się, że nawet niskie plonowanie użytków zielonych, na poziomie 200 dt zielonki z hektara, mo­że przynosić gospodarstwu rodzinnemu prowadzącemu chów bydła mięsnego wysokie dochody (Nietupski, 1996). Warun­kiem jednak ich uzyskania na poziomie dochodu parytetowe-go, w wysokości 12 500 zł, obliczonego dla roku 1995, była produkcja pasz na co najmniej 60 ha użytków zielonych, gdyż dochód rolniczy netto z 1 hektara ziemi okazuje się przy tym areale najwyższy.

Taki obszar użytków zielonych należy zatem uznać za opty­malny dla produkcji pasz w chowie bydła mięsnego w warun­kach Sudetów.

Marketing i sytuacja na rynku produktów finalnych. Wa­runkuje on produkcję pasz z użytków zielonych. Wykorzystując instrumenty marketingowe, można stymulować popyt konsu­mentów na produkty rynkowe pochodzące z technologii zwie­rzęcych, przetwarzających paszę podstawową z łąk i pastwisk. Za typowy przykład może posłużyć promocja produktów mlecz­nych i mięsa z tak zwanych rejonów czystych ekologicznie czy

pozyskiwanych w wyniku technologii uwzględniających wymo­gi rolnictwa ekologicznego. Produkty te jako tak zwana zdro­wa żywność osiągają wówczas na rynku wyższą cenę, czyniąc opłacalną produkcję zwierzęcą, a tym samym produkcję pasz z użytków zielonych. Także sytuacja popytu i podaży na ryn­ku produktów finalnych ma wpływ na pozyskiwanie pasz z łąk i pastwisk. Współzależność ilości produktu i cen na rynku po­ciąga zmiany zachowań producentów, którzy w pewnych okre­sach przywiązują więcej uwagi do ilości i jakości pasz zbiera­nych z użytków zielonych, a w innych postępują odwrotnie

---