Rola banku centralnego

Współcześnie w każdym kraju, niezależnie od jego wielkości, istnieje bank centralny. Bank centralny spełnia dwie funkcje. Jest bankiem banków, tj. działa jako bankier dla banków komercyjnych, zapewniając sprawne funkcjonowanie całego systemu bankowego. Jednocześnie jest bankiem państwa, sprawując kontrolę nad podażą pieniądza i finansując deficyt budżetu państwa.

Początkowo banki centralne były instytucjami prywatnymi nastawionymi na zysk. W miarę wzrostu ich znaczenia jako instytucji finansujących działalność państwa oraz coraz większego nacisku kładzionego przez rządy w poszczególnych krajach na kontrolowanie ilości pieniądza w obiegu, ich działalność była coraz w większym stopniu poddawana kontroli państwowej.

Rewolucja w usługach finansowych a rola banku centralnego w latach dziewięćdziesiątych.

W przeszłości rygorystyczne przepisy wyraźnie wyodrębniały pola działania różnych instytucji finansowych. Banki nie mogły np. obracać papierami wartościowymi bezpośrednio na giełdzie, a towarzystwom budowlanym nie wolno była zajmować się działalnością bankową. Przepisy te ograniczały swobodę wejścia na dane rynki finansowe i tym samym osłabiały konkurencję ze strony nowych firm. Przyjęte kodeksy postępowania na tych rynkach miały często nieformalny charakter, a bank centralny pełnił w sektorze finansowym funkcję swoistego policjanta.

Od połowy lat osiemdziesiątych rynki finansowe na całym świecie objęła fala głębokich przeobrażeń. Były one związane z coraz silniejszą konkurencją, deregulacją, a następnie ponowną regulacją działalności finansowej w nowym kształcie. Przeobrażenia te nazwano rewolucją w usługach finansowych. W jaki sposób wpłynęła ona na możliwość realizowania przez bank centralny funkcji nadzoru nad działalnością finansową i jakie były jej konsekwencje dla podaży pieniądza i popytu na pieniądz?

Londyn był pierwszym centrum finansowym, które objęła fala zmian. „Big Bank” w 1986r. umożliwił bankom (mającym znaczne środki finansowe) podjęcie bezpośrednich operacji giełdowych typu maklerskiego i spełnianie aktywnej roli na rynku papierów wartościowych. Inna zasadnicza zmiana polegała na ułatwieniach w podejmowaniu bezpośredniej konkurencji z bankami przez towarzystwa budowlane. Podobne reformy dokonywały się w innych krajach; prowadziły one do rosnącej globalizacji światowych rynków finansowych. Bariery wejścia do różnych sektorów usług finansowych zostały rozmontowane, w wyniku, czego zdecydowanie wzrosła presja konkurencyjna. Ponieważ nastąpiła deregulacja warunków wejścia na rynki finansowe, konieczna stała się regulacja dopuszczalnych sposobów postępowania na tych rynkach. Tradycyjne zasady obowiązującego dżentelmenów kodeksu honorowego - „moje słowo to mój papier wartościowy” - przestały wystarczać.

Istotą rewolucji finansowej był nie tylko lawinowy wzrost liczby instytucji występujących na rynku, gwałtownie zwiększyła się przede wszystkim skala transakcji i różnorodność coraz bardziej złożonych produktów finansowych. Duża część nowych usług finansowych miała charakter operacji pozabilansowych. W miejsce tradycyjnej roli bankiera przyjmującego wkłady i udzielającego kredytów, banki zaczęły coraz bardziej rozszerzać zakres swej działalności poprzez operacje polegające na „przepakowywaniu” wcześniej udzielonych kredytów.

Nadzór nad działalnością instytucji finansowych zaczął przerastać siły samego banku centralnego. W Londynie powołano do życia Izbę ds. Inwestycji i Papierów Wartościowych (ang. Securites and Investment Board - SIB). Jej zadaniem był nadzór nad całym sektorem finansowym. Na każdym z rynków tego sektora, np. ubezpieczeń na życie, istnieje instytucja nadzoru i kontroli (tzw. SRO, czyli Self-Regulatiry Organization). Jej rola sprowadza się do opracowania zestawu dostosowanych do specyfiki danego rynku zasad właściwego postępowania oraz czuwania nad ich przestrzeganiem. W ten sposób są chronione interesy inwestorów.

Globalizacja działalności finansowej zrodziła postulaty ujednolicenia zasad regulacji wszystkich banków i „wyrównania pola gry”, tak, aby pobudzić rozwój efektywnej konkurencji między instytucjami finansowymi. Kraje G-10 (grupa najsilniejszych gospodarczo krajów świata), podpisały w 1988r. w Bazylei porozumienie, w wyniku którego działalność bankowa stała się - jako pierwsza dziedzina - przedmiotem regulacji w skali ponadnarodowej. W porozumieniu z Bazylei ustalono zasady dotyczące m.in.:

1. współczynnika wypłacalności, w tym zwłaszcza minimalnej wysokości zabezpieczenia finansowego dla każdego rodzaju ryzyka kredytowego;

2. oceny ryzyka, określające m.in. hierarchię różnych typów ryzyka

3. kodeksu postępowania menedżerów.

Podobne zasady regulacji działalności bankowej przyjęto w Unii Europejskiej. Zostały one zapisane w Dyrektywach Bankowych, będących częścią Programu z Maastricht z 1992r., którego celem jest stworzenie jednolitego ryku wewnętrznego. Jak z tego wynika, mikroekonomiczna rola banków centralnych w Europie będzie w coraz większym stopniu polegała na realizacji polityki pieniężnej ustalanej w ogólnych zarysach na szczeblu ponadnarodowym bądź - w szczególnym przypadku - Unii Europejskiej.

W latach dziewięćdziesiątych zmienia się również makroekonomiczna rola banku centralnego. Jeżeli krajom UE uda się w końcu stworzyć unię monetarną, to zostanie wówczas powołany do życia Europejski Bank Centralny, który będzie podejmował jednolite decyzje związane z realizacją wspólnej polityki pieniężnej Unii.

Rewolucja w usługach finansowych miała jeszcze dwie inne konsekwencje, o których należy pamiętać. Po pierwsze, definicja banku staje się coraz bardziej nieostra. Po drugie, zwiększona konkurencja między instytucjami finansowymi prowadzi do wzrostu oprocentowania rachunków bieżących.

Bank Centralny - wyjściowa instytucja w systemie finansowym, rola jego jest specyficzna. Obszary działania banku są inne niż banków komercyjnych i innych instytucji - jest to instytucja nadrzędna, sprawująca kontrolę, nadzór, organizująca i zarządzająca wszystkimi instytucjami systemu finansowego.

W różnych krajach Bank Centralny występuje pod różną nazwą, np. Narodowy Bank Polski, Bank Anglii, Rezerwa Federalna (USA).

Istota banku centralnego ujawnia swoje miejsce i rolę w systemie finansowym jako bank banków i bank państwa.

Jako bank banków, Bank Centralny jest:

1. odpowiedzialny za sprawne zorganizowanie funkcjonowania banków komercyjnych

2. to instytucja odpowiedzialna za bieżącą kontrolę

3. odpowiedzialny za jasne, klarowne, jednoznaczne przepływy prawne dla wszystkich instytucji finansowych

4. odpowiedzialny za przygotowanie odpowiednich regulacji prawnych

5. odpowiedzialny za przygotowanie gruntu, podstaw i sprawne funkcjonowanie banków komercyjnych

6. jednostką nadrzędną do banku komercyjnego

Jako bank państwa, Bank Centralny występuje w dwóch rolach:

1. Jako wyłączny, jedyny ewident pieniądza, bilonu i banknotów. Podlegają jemu mennice państwowe, emisja pieniądza, która musi być odpowiednia co do potrzeb i struktury gospodarki, odpowiada za przeprowadzanie tych akcji - jest to prawo wyłączności emisji pieniężnej.

2. Organizuje, zarządza, prowadzi budżet państwa. Jest odpowiedzialny za normalne funkcjonowanie finansów państwa; prowadzi obsługę budżetu.

Obszary banku centralnego są obszarami specyficznymi i tylko w jego kompetencji - nie dzieli zadań z innymi instytucjami. Dlatego w banku centralnym powinni pracować ludzie bardzo dobrze przygotowani i kompetentni.

Funkcje banku centralnego.

1. Kontrola podaży pieniądza

2. Zadania kredytowania ostatniej instancji

3. Finansowanie deficytu budżetowego

4. Zarządzanie długiem państwa

Każda z tych funkcji jest traktowana bardziej lub mniej priorytetowo w zależności od opcji politycznej, i przyjętych podstawowych założeń

Ad.1) Kontrola podaży pieniądza.

Kontrola ta jest bardzo ważna, bo równowaga między podażą pieniądza a podażą towarów kształtuje normalne funkcjonowanie, stabilność systemu jako całości, warunkuje tempo sprzedaży. W tej funkcji Bank Centralny wykorzystuje 3 narzędzia:

1. Stopa rezerwy obowiązkowej - narzędzie, które jest wykorzystywane do kształtowania odpowiedniej wielkości mnożnika kreacji pieniądza. Stopa rezerwy obowiązkowej to określona przez Bank Centralny wysokość w postaci procentowej wskazująca jaką część posiadanych zasobów finansowych bank komercyjny musi w każdym momencie przechowywać u siebie (trzymać jako stałą rezerwę). Oznacza to, że gdy np. stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 25% to bank komercyjny może kierować tylko 75% swych zasobów na działalność kredytową. Zasoby finansowe banku komercyjnego nie mogą być wykorzystywane w całości - musi w nim pozostać ta część która stanowi rezerwę obowiązkową. Stopa rezerwy obowiązkowej określona jest na poziomie banku centralnego a funkcjonuje na poziomie banku komercyjnego jako stopa rezerwy gotówkowej. Stopa rezerwy gotówkowej może być taka sama, lub wyższa niż stopa rezerwy obowiązkowej. Zależność między stopą rezerwy obowiązkowej a stopą rezerwy gotówkowej jest jednoznaczna i działająca w jedną stronę. Stopa rezerwy gotówkowej w różnych bankach może być różna, ale nigdy nie może być mniejsza od stopy rezerwy obowiązkowej.

Mechanizm działania stopy rezerwy obowiązkowej.

Jeżeli istnieje zbyt szybka podaż pieniądza należy ją zahamować. Wówczas Bank Centralny będzie podnosił wysokość stopy rezerwy obowiązkowej, przez co spadną zasoby banków komercyjnych przeznaczonych na działalność kredytową. Dzięki takiemu posunięciu Bank Centralny zmniejszy wielkość bazy monetarnej, w oparciu której banki komercyjne prowadzą kreację pieniądza. Ta skuteczność zwiększania stopy rezerw obowiązkowych jest uwarunkowana umiejętnościami, możliwościami, realnymi szansami zwiększania zasobów i środków finansowych banków komercyjnych. Skuteczność tego narzędzia jest bardzo różna. Nie mniej jednak należy zwracać uwagę na to, że poprzez przyciągnięcie dodatkowych pieniędzy bank komercyjny powiększa swoją pulę środków finansowych.

2. Stopa dyskontowa.

Oddziaływuje ona na mnożnik kreacji pieniądza. Jest to cena po której banki komercyjne mogą zaciągać kredyty w banku centralnym, gdyż jednym ze źródeł pozyskiwania środków finansowych przez banki komercyjne może być pożyczka w banku centralnym.

Bank komercyjny może szukać pomocy w banku centralnym. Może się okazać, że to stopa dyskontowa jest niższa niż cena, po której bank komercyjny gromadzi wkłady. Jeżeli Bank Centralny dąży do zmniejszenia podaży pieniądza to będzie podnosił stopę dyskontową aby cena kredytu była wyższa.

Skuteczność manipulacji stopy dyskontowej w dużym stopniu zależy od wyczucia banku centralnego (preferencji, możliwości, motywacji ludzi do gromadzenia wkładu) i od tego na jakim poziomie zamierza udzielać kredytów. Dla wyznaczenia stopy dyskontowej potrzeba dobrej znajomości stopy rezerwy obowiązkowej, działalności kredytowej, stopy rezerwy gotówkowej, działań ludzi lokujących pieniądze w banku

3. Operacje otwartego rynku.

Są czynnikiem, który w dużym stopniu oddziaływuje na bazę monetarną i w mniejszym stopniu na mnożnik kreacji pieniądza i przyrost pieniądza. Operacje otwartego rynku uruchomione są w gospodarce na realizowanie bardzo różnych zadań. Należy postrzegać związek z powodem, dla którego są one w gospodarce nie realizowane, bo nie można jednoznacznie określić konsekwencji skuteczności, jeżeli nie powie się po co one są.

Operacje otwartego rynku sprowadzają się do obrotu na rynku obligacji. Jest to sprzedaż, wykup obligacji (np. państwowe papiery wartościowe). W zależności od założonego celu są one (obligacje) wykorzystywane bardzo różnie np. nadmierną podaż pieniądza ograniczamy poprzez sprzedaż obligacji dla firm, lub osób fizycznych. Podaż pieniądza w związku z tym zostanie zmniejszona, bo jeśli Bank Centralny za pośrednictwem banku komercyjnego zaoferował obligacje, wówczas pieniądze uzyskane ze sprzedaży bank komercyjny odprowadza do banku centralnego, przez co zostanie pomniejszona baza monetarna i w ten sposób ograniczona podaż pieniądza.

Zależności występujące przy kontroli podaży pieniądza przez operacje otwartego rynku:

• Jeśli następuje sprzedaż obligacji, wówczas podaż pieniądza ulega zmniejszeniu

• Jeśli jest wykup obligacji, wówczas podaż pieniądza zwiększa się (przyrost podaży pieniądza przy skupie obligacji jest większy niż wartość sprzedaży obligacji)

Każde z tych narzędzi wykorzystywane jest w różny sposób. Do rozprowadzania obrotu obligacji Bank Centralny wyznacza ograniczoną liczbę banków komercyjnych. Związane jest to z utrzymaniem kontroli. Gdyby dać prawo sprzedaży obligacji wszystkim bankom komercyjnym to wówczas Bank Centralny mógłby mieć bardzo duże opóźnienie z przepływem pieniędzy otrzymanych od ludzi. Dlatego Bank Centralny ogranicza się tylko do wyboru bardzo dużych, silnych i dobrze prosperujących banków komercyjnych

Ad.2) Kredytodawca ostatniej instancji.

Bank Centralny ma możliwość finansowego wspierania banków komercyjnych, które przeżywają okres trudności płatniczych. W sytuacji zagrożenia, gdy odpływa gotówka z banku, wtedy bank komercyjny może próbować zaciągnąć pożyczkę w banku centralnym. Ta pożyczka jest całkiem inna od kredytu opartego na stopie dyskontowej. Chodzi o możliwość wykorzystania banku centralnego jako tej jedynej, ostatniej deski ratunku. Bank Centralny nie ma obowiązku, nie musi, ale może udzielić pożyczki, finansowego wsparcia. Bank komercyjny ewentualnie może liczyć na pomoc, ale pewności na udzielenie pożyczki nie ma, gdyż Bank Centralny musi mieć na uwadze przede wszystkim stabilność całego systemu finansowego.

Ad.3) Finansowanie deficytu budżetowego.

W sytuacji finansowania deficytu budżetowego mamy do czynienia ze stanem odpowiedzialności banku centralnego. Uczestnictwo banku centralnego dotyczy dwóch sposobów finansowania:

1. Pożyczki zaciągniętej u społeczeństwa.

Sposób ten związany jest z operacją otwartego rynku, przeprowadzany na potrzeby wypłacania opłat, dokonywania wypłat z budżetu (np. sprzedaż obligacji).

Kiedy mówimy o operacjach otwartego rynku na potrzeby finansowania deficytu budżetowego, wówczas, gdy bank oferuje obligacje do sprzedaży, podaż pieniądza nie zmienia się. Ludzie pozbywają się, odkupują obligacje i część z nich powraca na rynek w swej pierwotnej postaci lub też w postaci innego rodzaju świadczeń. Ta grupa operacji otwartego rynku nie zmienia podaży pieniądza, ale zmienia strukturę dochodów, wydatków, konsumpcji, zmienia strukturę rozmieszczania i wydatkowania pieniędzy.

2. Dodatkowej emisji pieniądza.

Dodatkowa emisja pieniądza jest związana z zakupem obligacji, ale te obligacje w zasadzie pozostają w banku centralnym. Jest to tylko rozliczenie między budżetem a systemem finansowym. Bank Centralny emituje dodatkowe pieniądze, rząd przekazuje mu obligacje a Bank Centralny przechowuje je. Ta część operacji otwartego rynku obligacji nie wchodzi na rynek, dlatego mówimy o dodatkowej emisji pieniądza, bo w budżecie jest luka a obligacje rządowe są przekazywane do banku centralnego.

Przy dodatkowej emisji pieniądza mamy wyraźny i niekwestionowany wzrost podaży pieniądza. Pieniądze, które wypływają na rynek pochodzą z Banku Centralnego. Te wyemitowane dodatkowe pieniądze przekazywane do wypłat z budżetu spowodują większy przyrost podaży pieniądza niż wartości, emitowanych dochodów pieniądza tzn. że zasoby środków finansowych zwiększają się a przyrost podaży pieniądza będzie większy niż wartość dodatkowej emisji pieniądza. Taki sposób dofinansowania budżetu jest postrzegany jako najstarszy.

Niestety, ten sposób finansowania budżetu jest czynnikiem pobudzającym inflację, bo zwiększa się bardziej masa pieniądza niż emisja pieniądza. To postrzeganie wy6korzystywane jest przez szkoły ekonomiczne od lat 60-tych do kształtowania odpowiedniej polityki pieniężnej. Jest to podstawowa metoda i źródło zasilania inflacji. Od lat 30-tych szalenie neguje się zasadność tego sposobu finansowania deficytu, dlatego tylko kraje socjalistyczne wykorzystywały ten sposób. Ogólnie starano się tej metody finansowania deficytu nie wykorzystywać.

Ad.4) Zarządzanie długiem państwa.

Dług państwa może być:

• Wewnętrzny (publiczny), czyli suma zobowiązania jakie zaciągnęło państwo u nabywców obligacji; suma oprocentowania obligacji, a nie tylko wartości nabytych obligacji; zadłużenie wynikające z oprocentowania długu dla nabywców długu.

• Zewnętrzny - pożyczka zaciągnięta za granicą.

Zarządzanie długiem jest bardzo ważne w gospodarce, gdyż utrzymuje się przez długi czas na stosunkowo wysokim poziomie. Długi okres czasu, niechęć do dodatkowej emisji pieniądza, trudności w podnoszeniu podatków, ograniczenie dostępu do czynników zagranicznych pokazuje, że dostępnym, realnym sposobem finansowania deficytu budżetowego jest zaciąganie pożyczek u społeczeństwa (np. sprzedaż obligacji). Sprzedaż ta z kolei pociąga za sobą oprocentowanie. Właśnie z tego oprocentowania przez lata narastają zadłużenia nie dlatego, że nikt go wcześniej nie wypłacał, ale z tego, że kolejne zadłużenia pochodzą ze sprzedaży kolejnych obligacji.

Dlatego też Bank Centralny musi dokładnie określić:

• wartość obligacji

• długość terminów

• warunki rozliczenia oprocentowania

• warunki skupowania tych obligacji

Zarządzanie długiem znajduje się w kwestii Banku Centralnego, gdyż żadna inna instytucja nie jest w stanie tego robić ze względu na to, że tylko Bank Centralny spełnia te wszystkie funkcje. Zarządzanie długiem jest skomplikowanym zarządzaniem, bo źródłem zasilania jest sprzedaż kolejnych obligacji.

Jeśli zastanowimy się nad rolą, charakterem operacji otwartego rynku przy finansowaniu deficytu budżetowego to musimy wiedzieć, że:

• normalna sprzedaż (akcji) obligacji służy dopływowi pieniądza,

• emisja dodatkowa jest skuteczna gdy podaż pieniądza wzrasta,

• część emisji obligacji jest prowadzona z myślą o zasilaniu budżetu celem dokonania wypłat tego oprocentowania od sprzedanych obligacji

Jeśli to połączymy, to z punktu widzenia gospodarki jako całości o niekorzystnym oddziaływaniu na równowagę będzie przesądzać długi i wzrastający deficyt budżetowy zmierzający do trwałego, na dużą skalę przeprowadzonego obrotu papierami wartościowymi państwa. Dlatego wiele krajów ucieka się do pożyczek zagranicznych bez względu na konsekwencje, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych. Cały ten dług, który powstaje jest niebezpieczny i gdy jest szansa na pieniądze z zewnątrz, to budżet bardzo często je wykorzystuje. Jest to jednak działanie jedynie wypełniające tymczasowo „dziurę” w budżecie. Jedynym, skutecznym i trwałym rozwiązaniem problemu pojawiającego się deficytu jest sięgnięcie do źródeł jego powstania, co pociąga za sobą konieczność reformacji gospodarki.

Podsumowanie

Bank centralny odpowiada za realizację polityki pieniężnej państwa. Kontroluje bazę monetarną za pomocą operacji otwartego rynku, tj. kupna i sprzedaży państwowych papierów wartościowych. Ponadto bank centralny może wpływać na wysokość mnożnika kreacji pieniądza przez nakładanie na banki komercyjne wymogu rezerw minimalnych, wprowadzanie depozytów specjalnych lub ustalanie stopy procentowej od kredytów udzielanych w ostatniej instancji na karnym poziomie, co ma zniechęcać banki do utrzymywania nadmiernych rezerw. Bank centralny jest także odpowiedzialny za zarządzanie długiem publicznym, w tym za emisję nowych obligacji mających zastąpić stare, których termin wykupu właśnie mija.

Rola, funkcje i zadania Banku Centralnego na przykładzie Narodowego Banku Polskiego

Historia bankowości centralnej w Polsce

Dyskusja nad potrzebą uporządkowania spraw monetarnych i skarbowych oraz powołania banku narodowego pojawiła się w Polsce w II połowie XVIII wieku. Upadek państwa u schyłku tego stulecia uczynił ją bezprzedmiotową. Idea utworzenia banku emisyjnego powróciła w Królestwie Polskim, po wojnach napoleońskich i Kongresie Wiedeńskim. 29 stycznia 1828 r. został wydany dekret królewski Mikołaja I, powołujący

Bank Polski. Bankowi podlegała mennica. Pierwsze banknoty Banku Polskiego pojawiły się w obiegu w 1830 r. Wybuch Powstania Listopadowego, a potem przegrana wojna z Rosją zmieniły sytuację polityczną i doprowadziły do likwidacji autonomii Królestwa, co oznaczało również stopniowe pozbawianie Banku Polskiego atrybutów banku centralnego. W 1832 r. odebrano mu mennicę. W 1842 r. wprowadzono do obiegu (oprócz złotego) ruble i kopiejki, a bilety Banku opatrzono dodatkowym napisem w języku rosyjskim. W 1860 r. powstał rosyjski Bank Państwowy, w 10 lat później Bankowi Polskiemu odebrano przywilej emisyjny i w 1885 r. przekształcono go w kantor rosyjskiego Banku Państwa. Po wybuchu I wojny światowej Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecką i austriacką. Rozporządzeniem niemieckiego generał-gubernatora z 9 grudnia 1916 r. powołano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, nową instytucję emisyjną. Walutą przez nią emitowaną była marka polska. Wraz z powstaniem niepodległego państwa polskiego w listopadzie 1918 r. pojawiła się konieczność powołania banku centralnego państwa. 7 grudnia 1918 r. ukazał się dekret Naczelnika Państwa, stwarzający podstawy prawne do dalszego funkcjonowania Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej jako banku emisyjnego, do czasu powołania nowej instytucji emisyjnej - Banku Polskiego. Marka polska stała się pełnoprawnym środkiem płatniczym, na który wymieniano waluty państw zaborczych. 28 lutego 1919 r., na mocy ustawy, przyszłej polskiej jednostce pieniężnej nadano nazwę złoty. Ideę powołania Banku Polskiego SA jako państwowej instytucji emisyjnej przedstawiono na forum parlamentu w maju 1919 r. Do zagadnienia tego wracano jeszcze kilkakrotnie, ale rozwiązanie miało nastąpić dopiero w 1924 r. 11 stycznia 1924 r. została wydana ustawa "O naprawie skarbu państwa i reformie walutowej", przewidująca m.in. wprowadzenie nowego systemu pieniężnego opartego na monometalizmie złotym i powołanie do życia banku emisyjnego na mocy specjalnego statutu jako banku akcyjnego z udziałem państwa. 28 kwietnia 1924 r. Bank Polski SA rozpoczął działalność. We wrześniu 1939 r. władze banku ewakuowały się do Rumunii, a stamtąd do Francji i dalej do Londynu. Okres londyński trwał do początków 1946 r., kiedy kierownictwo Banku z jego majątkiem wróciło do kraju (formalnie Bank Polski SA został zlikwidowany 7 stycznia 1952 r.).W czasie wojny na ziemiach polskich włączonych do Niemiec i ZSRR władze okupacyjne wprowadziły własną walutę. W okupowanej przez Niemców części Polski zwanej Generalną Gubernią w grudniu 1939 r. powołano Bank Emisyjny w Polsce. Rozpoczął on działalność w kwietniu 1940 r. wprowadzając do obiegu złote, tzw. krakowskie, które miały zastąpić bilety Banku Polskiego. Oprócz działalności emisyjnej Bank ten wykonywał normalne czynności bankowe. W 1944 r. na terenach wyzwalanych przez Armię Czerwoną spod okupacji niemieckiej Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, znajdujący się w orbicie wpływów moskiewskich, zamierzał powołać własną instytucję emisyjną niezależną od Banku Polskiego SA, związanego z rządem RP w Iondynie. PKWN został wkrótce przekształcony w Rząd Tymczasowy RP z siedzibą w Lublinie, który utworzył dekretem z 15 stycznia 1945 r. bank państwowy - Narodowy Bank Polski, wyposażając go w monopol emisji nowej waluty - złotego. Od czasu swego powstania bank był uzależniony od resortu finansów, rządu i ośrodka decyzyjnego, którym było kierownictwo partii komunistycznej. Na jego czele stał pochodzący z nominacji władz państwowych prezes. NBP odegrał dużą rolę w procesie odbudowy gospodarczej państwa i integracji ziem zachodnich. Zadaniem banku było w początkowym okresie regulowanie emisji i uruchomienie kredytów na odbudowę gospodarki. Od 1946 r. rozpoczął on w coraz szerszej skali bezpośrednie finansowanie przemysłu zgodnie z państwowymi planami gospodarczo-finansowymi. W kolejnych latach stawał się centralą finansową, określającą działalność całego systemu kredytowego na podstawie planowania kredytowego, będącego pochodną planowania rzeczowego. W latach 1946-1947 funkcjonował w gospodarce wielosektorowej w systemie przejściowym między gospodarką zachodnią i radziecką. Zmiana ustroju gospodarczego od 1948 r. pociągnęła za sobą zmianę roli NBP, który przekształcił się w bank obsługujący finansowanie gospodarki kierowanej centralnie. W tej postaci funkcjonował przez blisko 40 lat, tj. do czasu rozpoczęcia transformacji polityczno-gospodarczej w latach 1989-1990. W 1989 r. rozpoczęto w Polsce budowę podstaw gospodarki rynkowej. W takiej gospodarce rola pieniądza, a także systemu bankowego, jest zasadniczo inna niż to było w systemie gospodarki centralnie kierowanej. W odróżnieniu od sytuacji w tej ostatniej pieniądz odgrywa tutaj bowiem aktywną rolę, tzn. decyzje rzeczowe są zazwyczaj pochodną sytuacji finansowej podmiotów gospodarujących. Inna jest również struktura systemu bankowego. W końcu lat 80. rozpoczęto w Polsce budowę tzw. dwuszczeblowego systemu bankowego, tzn. składającego się - z jednej strony - z banku centralnego, a z drugiej - z sieci banków komercyjnych. W takim systemie, typowym dla gospodarek rynkowych, bank centralny jest podmiotem regulującym obieg pieniądza, zapewniającym stabilność systemu finansowego oraz świadczącym usługi pozwalające na sprawne funkcjonowanie banków. Tym samym, bank centralny pełni funkcje makroekonomiczne i o charakterze systemowym, nie uczestniczy natomiast w bezpośrednim świadczeniu usług na rzecz podmiotów niefinansowych. Tymi ostatnimi zadaniami zajmują się banki komercyjne.

Ogólne informacje o NBP.

Dane podstawowe:

• Data rozpoczęcia działalności - 1945 r.

• Forma prawna - centralny bank państwa

Struktura organizacyjna:

• Centrala

• wydzielony organizacyjnie w strukturze NBP Generalny
  Inspektorat Nadzoru Bankowego /GINB/

• 13 oddziałów okręgowych

• Główny Oddział Walutowo-Dewizowy

• Zakład Usług Gospodarczych

Organy NBP:

• Prezes

• Rada Polityki Pieniężnej

• Zarząd

Współpraca NBP z wybranymi międzynarodowymi instytucjami
finansowymi:

• Bank Światowy

• Międzynarodowy Fundusz Walutowy

• Bank Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei

• Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju

• Europejski Bank Inwestycyjny

Organizacja Narodowego Banku Polskiego.

Podstawowymi organami Narodowego Banku Polskiego są Prezes NBP, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd NBP. Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta na 6-letnią kadencję. Jest on przewodniczącym Rady Polityki Pieniężnej, Zarządu NBP oraz Komisji Nadzoru Bankowego. Rada Polityki Pieniężnej jest nowym organem NBP, powołanym na mocy Ustawy o NBP z dnia 29 sierpnia 1997 r. W jej skład wchodzi 9 członków, powoływanych po trzech przez Prezydenta, Sejm i Senat oraz przewodniczący, którym jest prezes NBP. Zadaniem Rady Polityki Pieniężnej jest coroczne ustalanie założeń polityki pieniężnej oraz podstawowych zasad jej realizacji. Rada ustala wysokość podstawowych stóp procentowych, określa zasady operacji otwartego rynku oraz ustala zasady i stopy rezerwy obowiązkowej. Zatwierdza ona plan finansowy banku centralnego oraz sprawozdanie z działalności. Zarząd kieruje działalnością NBP. Jego podstawowym zadaniem jest realizacja uchwał Rady, uchwalanie planu działalności i planu finansowego NBP oraz realizacja zadań z zakresu polityki kursowej.

„W dniu 31 grudnia 2000r Hanna Gronkiewicz - Waltz przestaje pełnić funkcję Prezesa Narodowego Banku Polskiego w związku z powołaniem na stanowisko wiceprezesa Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju w Londynie.

W dniu 22 grudnia 2000r Sejm RP, na wniosek Prezydenta RP, powołał prof. Leszka Balcerowicza na stanowisko Prezesa Narodowego Banku Polskiego.

Prof. Leszek Balcerowicz obejmie obowiązki Prezesa NBP po złożeniu przysięgi przed Sejmem”.

Schemat organizacyjny NBP

Zadania i funkcje Narodowego Banku Polskiego

29 sierpnia 1997 roku Sejm RP uchwalił nową ustawę o Narodowym Banku Polskim oraz ustawę - Prawo Bankowe ( opublikowane w DZ.U. Nr 140, poz. 938 i 939). Obie te ustawy określają obecny kształt całego systemu bankowego oraz strukturę i zakres funkcji polskiego banku centralnego. Narodowy Bank Polski jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej. Podstawowym celem działalności NBP jest, zgodnie z ustawą, utrzymanie stabilnego poziomu cen oraz umacnianie polskiego pieniądza. Cel ten jest osiągany poprzez:

1. kształtowanie i realizację polityki pieniężnej,

2. tworzenie warunków instytucjonalnych dla zapewnienia niezbędnego poziomu bezpieczeństwa finansowego i stabilności sektora bankowego,

3. regulowanie zasad i mechanizmów w celu zapewnienia płynności rozliczeń pieniężnych w gospodarce.

Funkcje banku centralnego.

W rozwiniętej gospodarce rynkowej bank centralny odgrywa kluczową rolę. Pełni on trzy podstawowe funkcje, jako:

• centralny bank państwa - Narodowy Bank Polski prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych oraz realizuje ich zlecenia.

• bank emisyjny - jest jedyną instytucją mającą wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych, będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski określa wielkość emisji oraz moment wprowadzenia pieniądza gotówkowego do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto organizuje on obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu.

• bank banków - NBP organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Narodowy Bank Polski jest odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Pełniąc rolę banku banków sprawuje on kontrolę nad działalnością banków komercyjnych, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego. Poza funkcjami nadzorczymi bank centralny pełni w stosunku do banków komercyjnych funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa banków i zgromadzonych w nich wkładów pieniężnych oraz zachowania płynności w systemie bankowym. Narodowy Bank Polski występuje w tej funkcji również jako kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku wystąpienia przejściowych kłopotów z płynnością bank komercyjny może otrzymać od banku centralnego pomoc finansową, albo w formie kredytu redyskontowego albo kredytu lombardowego.

Instrumenty banku centralnego w procesie realizacji polityki pieniężnej

Stopy procentowe

Zasadniczym instrumentem polityki pieniężnej w systemie bezpośredniego celu inflacyjnego jest kształtowanie stóp procentowych na rynku pieniężnym. Bank centralny działa w warunkach płynnego kursu walutowego, tzn. nie posiada żadnego celu w postaci poziomu kursu złotego do innych walut, jak również nie ma żadnych formalnych zobowiązań dotyczących interweniowania na rynku walutowym. NBP ma jednak prawo do interwencji, o ile uzna, że jest to niezbędne dla realizacji celu inflacyjnego.

Odpowiednio wpływając na poziom nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego NBP dąży do osiągnięcia poziomu stóp procentowych w gospodarce spójnego z realizacją założonego celu inflacyjnego. Stopy rynku pieniężnego oddziałują na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, wpływając na decyzje gospodarstw domowych dotyczące oszczędności i konsumpcji oraz na decyzje przedsiębiorstw o inwestycjach.

W celu odpowiedniego kształtowania krótkoterminowych stóp procentowych bank centralny wykorzystuje szereg instrumentów stosowanych w płaszczyźnie operacyjnej: operacje otwartego rynku, rezerwę obowiązkową oraz operacje kredytowo-depozytowe. NBP może także wykorzystywać instrumenty o charakterze nadzwyczajnym, jak np. emisja bonów wartościowych sprzedawanych bezpośrednio dla ludności.

Operacje otwartego rynku

Operacje otwartego rynku są najważniejszym instrumentem umożliwiającym bankowi centralnemu eliminowanie wahań stóp procentowych na rynku międzybankowym i utrzymywanie ich na poziomie pożądanym z punktu widzenia prowadzonej polityki pieniężnej. Operacje otwartego rynku pozwalają na elastyczne, szybkie i precyzyjne reagowanie na zmiany płynności w systemie bankowym, dopasowując podaż środków na rachunkach banków w banku centralnym do zgłaszanego popytu, a przez to wpływając na poziom stóp procentowych.

Operacje otwartego rynku to interwencje na rynku pieniężnym, dokonywane przez bank centralny z własnej inicjatywy i na zasadach rynkowych. W tak szerokim zakresie pojęcia "operacji otwartego rynku" mieści się zarówno warunkowa, jak i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych, a także emisje papierów wartościowych, dokonywane przez bank centralny na własny rachunek. W wyniku warunkowego bądź też bezwarunkowego zakupu papierów wartościowych przez bank centralny system bankowy zostaje - odpowiednio - na pewien okres lub też trwale zasilony w środki. W wyniku warunkowej, bądź bezwarunkowej sprzedaży papierów wartościowych lub też w wyniku emisji i sprzedaży własnych papierów wartościowych, bank centralny absorbuje na pewien okres lub w sposób trwały środki z systemu bankowego. Dla zachowania rynkowego charakteru tego instrumentu, wszystkie operacje na otwartym rynku są co do zasady przeprowadzane w drodze przetargu, co wyklucza uznaniową selekcję partnerów i ich ofert. Przedmiotem przetargu jest albo wyłącznie wielkość oferowanej kwoty, lub wielkość oferowanej kwoty oraz cena, wyznaczająca oprocentowanie transakcji. Przy pierwszym typie, tj. "przetargu kwotowym" (fixed-rate tender), banki składają oferty przy określonej przez bank centralny, jednolitej stopie procentowej, po jakiej uzyskają one lub zdeponują środki. Stopa ta, nazywana zwyczajowo stopą repo (niezależnie od rodzaju transakcji), jest niezwykle silnie oddziałującym parametrem rynku pieniężnego, co oznacza, że wykorzystanie tego typu przetargu może być szczególnie przydatne w okresach wzmożonej niestabilności rynku, bądź gdy widoczny staje się rozwój stóp procentowych w kierunku niepożądanym z punktu widzenia prowadzonej polityki pieniężnej. W przypadku drugiego typu, "przetargu procentowego" (variable-rate tender), oferty banków muszą zawierać dodatkowo kwotowaną przez nie cenę, która determinuje stopę procentową, po jakiej następuje użyczenie środków. Różnica pomiędzy tymi dwoma rodzajami przetargów nie zawsze musi być szczególnie istotna, jako że przy przetargu typu procentowego, bank centralny i tak wyznacza pewien poziom stopy procentowej w wyniku zaakceptowania danej ceny maksymalnej (przy operacjach zasilających) lub minimalnej (przy operacjach absorbujących środki z rynku). Zazwyczaj poziom ten nie ulega zmianie przez dłuższy okres, co oznacza, że pomimo braku formalnego ogłoszenia, uczestnicy rynku wiedzą na jakich warunkach będą mogli uzyskać środki z banku centralnego, lub zdeponować swoje nadwyżki. Przy przetargu typu procentowego stosuje się obecnie najczęściej tzw. metodę "amerykańską" redukcji ofert, choć możliwe jest także wykorzystanie tzw. metody "holenderskiej". Podstawowa różnica pomiędzy tymi dwoma rodzajami akceptacji ofert polega na tym, że w przypadku zastosowania metody amerykańskiej każdy oferent, którego oferta została zaakceptowana, uzyskuje oprocentowanie zgodne ze swoim własnym kwotowaniem. Natomiast w przypadku wykorzystania metody holenderskiej, zasilenie lub absorpcja środków następuje według jednolitej stopy procentowej, zazwyczaj stanowiącej średnią ważoną z kwotowań dla przyjętych ofert. W obu metodach możliwe są ponadto daleko idące modyfikacje. Metodą wykorzystywaną najczęściej jest jednak metoda amerykańska, gdyż pozwala ona w najlepszy sposób uwzględniać oczekiwania rynku, nie zaburzając przy tym reguł konkurencji.

Najprostszą formą operacji otwartego rynku są operacje bezwarunkowe, w trakcie których bank centralny kupuje od banków (outright purchase, outright buy) lub sprzedaje bankom (outright sale) papiery wartościowe - najczęściej są to papiery skarbowe. Nieco bardziej złożoną konstrukcję mają operacje warunkowego zakupu lub sprzedaży papierów wartościowych. Operacje warunkowego zakupu (repurchase agreement - w skr. repo) polegają na tym, że bank centralny kupuje papiery wartościowe od banków komercyjnych, zobowiązując je do ich odkupienia po określonej cenie i w określonym terminie. Zatem, operacje warunkowego zakupu - repo - są odpowiednikiem kredytów udzielanych przez bank centralny bankom komercyjnym, których zabezpieczeniem jest czasowe przewłaszczenie określonych papierów wartościowych. Banki zwracają pożyczone środki w momencie, w którym odkupują od banku centralnego sprzedane mu wcześniej papiery wartościowe. Oprocentowanie kredytów udzielanych przez bank centralny w wyniku przeprowadzenia operacji repo wynika z różnicy pomiędzy cenami zakupu i późniejszej odsprzedaży papierów wartościowych, stanowiących przedmiot transakcji. Okres, na jaki bank centralny zwiększa płynność banków, jest równy okresowi, na jaki dokonywana jest operacja repo. Operacje warunkowej sprzedaży (reverse repurchase agreement - w skr. reverse repo) polegają na tym, że bank centralny sprzedaje papiery wartościowe bankom komercyjnym, zobowiązując je do ich odsprzedaży po określonej cenie i w określonym terminie. Operacje te są zatem odpowiednikiem oprocentowanych lokat przyjmowanych przez bank centralny, a przewłaszczenie papierów wartościowych stanowi gwarancję zwrotu pozyskanych od banków środków. Oprocentowanie tych lokat wynika z różnicy cen sprzedaży i późniejszego odkupu papierów wartościowych stanowiących przedmiot transakcji, natomiast okres na jaki jest dokonywana operacja reverse repo jest równy okresowi zaabsorbowania środków z systemu bankowego. Warunkowe operacje typu repo są podstawowym instrumentem realizacji polityki pieniężnej EBC.

W przypadku istnienia permanentnych nadwyżek płynności, dogodnym instrumentem ich absorpcji może być emisja papierów wartościowych przez bank centralny. Nabywając te papiery banki redukują środki na rachunkach w banku centralnym do pożądanej wielkości. Rentowność tych transakcji wyznacza przy tym minimalny poziom stóp procentowych rynku międzybankowego o terminie zbliżonym do terminu zapadalności oferowanych przez bank centralny papierów wartościowych. Rolę taką pełni także emisja 28-dniowych bonów pieniężnych NBP, których rentowność oddziałuje bezpośrednio na jednomiesięczne stopy procentowe rynku międzybankowego. Stopa określająca minimalne oprocentowanie absorbujących płynność krótkookresowych operacji otwartego rynku jest tzw. stopą referencyjną, informującą o bieżącym kierunku polityki pieniężnej.

Rezerwa obowiązkowa

Rezerwę obowiązkową stanowią środki pieniężne, które banki są zobowiązane utrzymać na rachunkach w banku centralnym (lub też w postaci innych, ściśle określonych aktywów, jak np. gotówka w kasach banków) w wysokości nie niższej niż określony odsetek (stopa rezerwy) bilansowych zwrotnych zobowiązań (bieżących i terminowych) banków wobec sektora niefinansowego. Mimo administracyjnego charakteru, rezerwa obowiązkowa uznawana jest za rodzaj instrumentu rynkowego, gdyż stopy rezerwy są najczęściej jednolite dla wszystkich banków, a nakładane zobowiązanie nie dotyczy bezpośrednio sfery stosunków między bankami i ich klientami. Wysokość rezerwy obowiązkowej wyliczana jest na podstawie zastosowania obowiązujących stóp rezerwy do stanu zobowiązań we wszystkich lub tylko wybranych dniach okresu naliczania. Naliczony w ten sposób minimalny stan środków powinien zostać utrzymany w określonym okresie (okres utrzymywania) permanentnie lub średnio.

Rezerwa obowiązkowa pełniła w przeszłości co najmniej kilka funkcji. Była instrumentem ostrożnościowym, zabezpieczającym wypłacalność banków wobec ich klientów, jak i rodzajem podatku, pozwalającym na generowanie zysku przez bank centralny. Funkcje te nie mają obecnie większego znaczenia, jako że konkurencja między bankami funkcjonującymi w różnych krajach wymusiła znaczące redukcje stóp rezerwy oraz systemowe rekompensaty kosztów ponoszonych przez banki z tytułu jej utrzymywania. Banki obciążone wyższą stopą rezerwy mogą przeznaczyć mniejszą część przyjmowanych depozytów na udzielane kredyty. Aby zrekompensować ten ubytek zmuszone są do utrzymania większej różnicy między oprocentowaniem kredytów i depozytów, a więc oferują niższe oprocentowanie depozytów lub wyższe kredytów niż konkurenci obciążeni niższą rezerwą obowiązkową. Z tego powodu część banków centralnych nie tylko znacząco obniżyła w ostatnich latach stopy rezerwy, ale wręcz zrezygnowała z tego instrumentu. Jednym ze sposobów eliminacji obciążeń systemu bankowego z tytułu wykorzystywania rezerwy obowiązkowej jest jej oprocentowanie na poziomie rynkowym. Rozwiązanie takie przyjął np. EBC - stopa rezerwy wynosi 2% a środki utrzymywane do wysokości rezerwy wymaganej są oprocentowane na poziomie oprocentowania głównych operacji refinansujących. Oznacza to, że pożyczenie w EBC środków na utrzymanie rezerwy obowiązkowej jest w zasadzie neutralne dla wyniku finansowego banków. Dzięki stosowaniu tego instrumentu bank centralny kreuje jednak popyt na pieniądz banku centralnego, zmuszając banki do pożyczania środków po wyznaczonej przez siebie cenie. Pozwala to na wzmocnienie kontroli banku centralnego nad rynkowymi stopami procentowymi. Uśredniona rezerwa obowiązkowa pomaga także stabilizować te stopy na pożądanym przez bank centralny poziomie. Jest tak dlatego, że banki maksymalizując zysk dążą do utrzymania stanu środków na swoich rachunkach w banku centralnym na optymalnym poziomie - nie mniej niż wynosi rezerwa wymagana (gdyż nieutrzymanie rezerwy łączy się na ogół z dolegliwymi sankcjami ze strony banku centralnego) i nie więcej, gdyż nieoprocentowane środki generują stratę alternatywną (mogłyby zostać zainwestowane w aktywa przynoszące dochód). Dlatego banki są bardzo wrażliwe na niewielkie zmiany płynności, co powoduje znaczne wahania stóp procentowych. Uśrednienie rezerwy oznacza, że wymagany poziom środków powinien zostać utrzymany średnio w okresie, a nie każdego dnia, co redukuje znacząco presję na stopy procentowe w okresie utrzymywania. Stabilizująca funkcja rezerwy obowiązkowej ma istotne znaczenie, gdyż wspomaga działania banku centralnego zmierzające do utrzymania rynkowych stóp procentowych na poziomie spójnym z realizowaną polityką pieniężną. Banki centralne pozbawione tego instrumentu są z reguły zmuszone są do bardzo częstych interwencji w ramach operacji otwartego rynku, celem eliminacji niewielkich nawet wahań płynności. Dlatego też, np. Bank Anglii interweniuje na rynku pieniężnym kilka razy w ciągu dnia, podczas gdy Eurosystem - poza całkowicie wyjątkowymi sytuacjami - prowadzi regularne, cotygodniowe operacje według z góry ustalonego kalendarza.

Stopa rezerwy obowiązkowej w Polsce została istotnie obniżona w 1999 r. Wynosi ona obecnie 5% dla wszystkich rodzajów depozytów, podczas gdy wcześniej stopy rezerwy były zróżnicowane, a obciążenie banków z tego tytułu ponad dwukrotnie wyższe. Efektywna stopa rezerwy jest obecnie jeszcze niższa i wynosi ok. 4,5%, gdyż banki nadal mogą utrzymywać do 10% rezerwy wymaganej w postaci gotówki w kasach. Tak skonstruowany system rezerwy obowiązkowej zapewnia łagodzenie większości zaburzeń płynności w systemie bankowym. Wyjątkiem jest z reguły ostatni dzień okresu utrzymywania, gdyż banki wykazują zazwyczaj nadwyżkę lub niedobór średnich stanów środków utrzymywanych na rachunkach bieżących w banku centralnym. Łagodzeniu wahań jednodniowych stóp procentowych mogą wówczas służyć krótkoterminowe operacje otwartego rynku bądź transakcje kredytowo-depozytowe.

Operacje kredytowo-depozytowe

Poza operacjami otwartego rynku i rezerwą obowiązkową, podstawową kategorią instrumentów polityki pieniężnej stosowanych przez banki centralne są transakcje kredytowo-depozytowe (ang. - standing facilities). Są to transakcje zawierane z bankiem centralnym bezpośrednio z inicjatywy banków, jednakże w ramach limitów i na warunkach oferowanych przez bank centralny.

W większości krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, banki centralne wypełniają funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji (lender of last resort) poprzez stworzenie możliwości refinansowania z inicjatywy banków (standing credit facility). Jest to niezbędne dla zminimalizowania ryzyka utraty płynności systemu bankowego oraz zapewnienia wywiązania się przez banki z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej w banku centralnym. W wielu krajach, także w Polsce, instrumentem umożliwiającym dostęp do refinansowania w razie zagrożenia bieżącej płynności banku jest kredyt lombardowy, tj. krótkoterminowy kredyt udzielany przez bank centralny pod zastaw wybranych rodzajów papierów wartościowych. Jego pierwotną funkcją jest zabezpieczenie płynności systemu bankowego, jednak w zakresie polityki pieniężnej istnienie nielimitowanego kredytu lombardowego oznacza nałożenie na rynek międzybankowy górnego ograniczenia wahań rynkowych stóp procentowych (market ceiling). Oprocentowanie tego instrumentu wyznacza bowiem jednocześnie krańcowy koszt pozyskania pieniądza. Oferta udzielenia kredytu międzybankowego o oprocentowaniu wyższym od stopy lombardowej zostałaby zignorowana ze względu na możliwość tańszego kredytowania w banku centralnym, jakim jest zaciągnięcie kredytu lombardowego.

O ile ze względów bezpieczeństwa kredyt udzielany bankom komercyjnym musi być zabezpieczony, gdyż bank centralny nie powinien narażać się na ryzyko niewypłacalności kredytobiorcy, o tyle przyjęcie depozytu nie musi być zabezpieczone. Banki lokujące swoje środki na rachunkach w banku centralnym nie muszą bowiem obawiać się niewypłacalności partnera. Gdy do dyspozycji banków pozostaje możliwość ulokowania środków według stałej stopy procentowej, to tego typu instrument wyznacza dolną granicę wahań stóp procentowych na rynku międzybankowym (market floor).

Korytarz stóp procentowych wyznaczonych przez oprocentowanie transakcji kredytowo-depozytowych jest wykorzystywany przez Eurosystem. NBP ma do dyspozycji jedynie kredyt lombardowy, przy czym w II kwartale 2000 r. dokonano istotnej zmiany w zakresie zasad udzielania bankom tego kredytu. Kwota kredytu nadal nie jest limitowana, jednak do jednego dnia skrócony został termin jego udzielania, za wyjątkiem sytuacji, gdy NBP uzna za celowe jego wydłużenie. Ponadto, każdorazowe wykorzystanie kredytu uwarunkowane jest koniecznością spłaty kredytu zaciągniętego poprzednio, co uniemożliwia jego spłatę środkami pochodzącymi z kolejnego kredytu. Nowe zasady obowiązują od 25 kwietnia 2000 r. i choć stanowią wyłącznie modyfikację technicznych uwarunkowań funkcjonowania instrumentarium polityki pieniężnej, to przyczyniają się do zwiększenia elastyczności reakcji banku centralnego na możliwe scenariusze rozwoju sytuacji na rynkach finansowych.

W instrumentarium NBP pozostaje nadal kredyt redyskontowy. Nie pełni on jednak istotnej roli w prowadzeniu polityki pieniężnej. Jego oprocentowanie jest ściśle związane z kształtowaniem się stopy kredytu lombardowego.

Dla ograniczenia od dołu wahań stóp procentowych rynku międzybankowego właściwych depozytom o najkrótszym terminie zapadalności NBP może wprowadzić operacje depozytowe o stałej stopie procentowej. Stopa depozytowa stosowana w tych operacjach będzie wyznaczała cenę jaką bank centralny zaoferuje bankom za możliwość złożenia przez nie krótkookresowego depozytu. Depozyt ten, lokowany będzie w NBP z inicjatywy banków komercyjnych. Oprocentowanie tego instrumentu będzie kształtować się poniżej stopy referencyjnej NBP. Wprowadzenie tego instrumentu byłoby zgodne z długofalowym planem dostosowania instrumentarium NBP do systemu instrumentów EBC.

Zarządzanie rezerwami dewizowymi i zasady polityki kursowej.

Narodowy Bank Polski pełni funkcje centralnej bankowej instytucji dewizowej. Gromadzi on rezerwy dewizowe państwa oraz zarządza nimi w celu utrzymania odpowiedniej struktury walutowej oraz zapewnienia płynności płatniczej państwa. NBP dysponuje wartościami dewizowymi i dokonuje nimi obrotu, zarówno we własnym imieniu i na własny rachunek, jak i na rachunek innych podmiotów. Ma on uprawnienia do udzielania i zaciągania kredytów i pożyczek zagranicznych oraz udzielania i przyjmowania poręczeń i gwarancji bankowych w obrotach z zagranicą. NBP pełni funkcje agenta finansowego rządu w zakresie zawierania i realizacji umów kredytowych oraz obsługi zadłużenia zagranicznego państwa.
Celem NBP jest utrzymanie takiej struktury walutowej rezerw, która spełniałaby następujące zadania:

• zapewnienie płatności wynikających z zobowiązań międzynarodowych (obsługa zadłużenia zewnętrznego i utrzymanie płynności wymiany handlowej RP),

• zapewnienie pokrycia zobowiązań wobec osób fizycznych utrzymujących lokaty walutowe w bankach krajowych, tzw. zadłużenia wewnętrznego,

• zabezpieczenie płynności wewnętrznego rynku walutowego,

• umożliwienie realizacji polityki kursowej złotego poprzez dokonywanie interwencji na krajowym rynku międzybankowym,

• zapewnienie stabilnej wartości rezerw dewizowych,

• zapewnienie odpowiedniego stopnia płynności i dochodowości rezerw dewizowych.

Od 16 maja 1995 r. do 11 kwietnia 2000 r. ustalanie kursu złotego oparte było na mechanizmie tzw. "crawling band". Kurs parytetowy złotego stanowiła wartość koszyka walut obcych, dewaluowana w tempie średniomiesięcznym. Kurs parytetowy złotego stanowił jednocześnie kurs referencyjny, wokół którego wyznaczane było pasmo dopuszczalnych wahań dla rynkowego kursu złotego. W konsekwencji wprowadzenia zmiany zasad ustalania kursów średnich 7 czerwca 1999 r., która zniosła obowiązkowe dla NBP zawieranie transakcji walutowych między bankiem centralnym a bankami komercyjnymi w czasie trwania sesji fixingowej, NBP nie dokonywał od tego czasu transakcji z bankami na rynku walutowym.
Decyzja o likwidacji obowiązującego systemu kursowego parytetu centralnego złotego, mechanizmu pełzającej dewaluacji parytetu centralnego wobec koszyka walut oraz pasma dopuszczalnych wahań kursu rynkowego wokół kursu centralnego i wprowadzeniu w pełni płynnego kursu walutowego zapadła z dniem 11 kwietnia 2000 r. Od dnia 12 kwietnia, w obecnym systemie, kurs złotego kształtuje się swobodnie na rynku walutowym pod wpływem sił podaży i popytu, nie podlegając żadnym ograniczeniom.

Nadzór bankowy i regulacje ostrożnościowe.

Na mocy ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. została powołana Komisja Nadzoru Bankowego. Jej podstawowym zadaniem jest określanie zasad działania banków w celu zapewnienia bezpieczeństwa zgromadzonych w nich depozytów pieniężnych oraz sprawowanie nadzoru nad bankami w zakresie przestrzegania ustaw i przepisów prawa bankowego. Komisja Nadzoru Bankowego posiada uprawnienia dotyczące ustalania planów naprawczych banków, zawieszania kierownictwa oraz wyznaczania zarządu komisarycznego. Organem wykonawczym Komisji jest Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, który od 1 stycznia 1998 r. został wyodrębniony organizacyjnie w strukturze Narodowego Banku Polskiego. Do zadań GINB-u należy wykonywanie czynności nadzoru bankowego, ocena wypłacalności i płynności płatniczej oraz sytuacji finansowej banków komercyjnych. Nadzór bankowy pełni ponadto funkcje regulacyjne poprzez ustanawianie norm ostrożnościowych, do których przestrzegania zobowiązuje banki. Normy te dotyczą między innymi adekwatności kapitałowej, klasyfikacji należności i tworzenia rezerw celowych, współczynnika wypłacalności.

Współpraca z międzynarodowymi instytucjami finansowymi.

Prezes NBP, zgodnie z art. 11 ust. 3 Ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r., reprezentuje interesy Rzeczypospolitej Polskiej w międzynarodowych instytucjach bankowych oraz, o ile Rada Ministrów nie postanowi inaczej, w międzynarodowych instytucjach finansowych. Wykonując te uprawnienia Prezes reprezentuję Polskę we władzach Grupy Banku Światowego (z wyjątkiem Wielostronnej Agencji Gwarancji Inwestycyjnych - MIGA) oraz w Europejskim Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOiR). NBP jest również właścicielem udziałów Polski w Międzynarodowym Funduszu Walutowym (IMF), a także akcjonariuszem Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS) w Bazylei. Jednocześnie, na podstawie umów zawartych w latach 1992 - 1995 pomiędzy Narodowym Bankiem Polskim i instytucjami rządowymi, NBP dokonuje obsługi zobowiązań zagranicznych rządu RP, która obejmuje pełnienie roli agenta finansowego w odniesieniu do niektórych kredytów Banku Światowego, obsługę bankową większości kredytów zaciągniętych przez rząd RP w międzynarodowych instytucjach finansowych, obsługę bankową Funduszu Prywatyzacji Banków Polskich (PBPF), a także ewidencję zobowiązań budżetu państwa z tytułu zaciągniętych kredytów w międzynarodowych instytucjach finansowych oraz członkostwa Polski w tych organizacjach.

Bibliografia:

1. M. Nasiłowski - „System rynkowy”, „Podstawy mikro- i makroekonomii”.

2. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch - „Makroekonomia”.

3. B. Czarny /i in./ - „Podstawy ekonomii”.

4. www.nbp.pl

---