1693


Pojęcie polityki społecznej

Kilkadziesiąt definicji. Kryterium - można go użyć, aby wprowadzić uporządkowanie różnych definicji polityki społecznej. Np. stwierdzenie, że polityka społeczna jest przedmiotem praktycznym i teoretyczny jest dyscypliną naukową.

Trzy grupy definicji - propozycje:

I grupa: reprezentujące definicje ogólne - Edward Rosset - demograf, w swoich pracach nawiązuje do polityki społecznej, jego definicja: Polityka społeczna to system idei oraz działań zmierzających do polepszenia całokształtu warunków życiowych ludności.

System idei - wizje, koncepcje, programy, prognozy teorii, działania - czyli praktyka. Druga część definicji dotyczy istoty polityki społecznej, kształt warunków życiowych - zaspokajanie potrzeb.

II grupa: definiujące politykę społeczną jako działalność praktyczną (90% definicji).

Grzybowski: Polityka społeczna to sztuka regulowania stosunków społecznych

D. Easton: Polityka społeczna to forma autorytarnego wprowadzenia wartości obowiązujących cele społeczeństwa

Antoni Rajkiewicz: polityka społeczna to ukierunkowana na człowieka działalność państwa i innych podmiotów, jednostek, grup społecznych, organizacji, instytucji w dziedzinie kształtowania: 1) warunków życia społecznego, 2) stosunków społecznych, 3) struktury społecznej. W celu optymalnego zaspokojenia potrzeb uwzględniającego społecznie akceptowany system wartości i współzależności między postępem społecznym a wzrostem gospodarczym.

Piątek dokonuje zmiany w tej definicji, gdyż była ona mocno zideologizowana:

1) podmioty: u Rajkiewicza jest jeszcze partia, jej rola jest podkreślona. Państwo zawsze odgrywa jako podmiot ważną rolę, ale rola partii jest już kwestią sporną i kontrowersyjną.

2) potrzeby: R. eksponuje socjalistyczny rywalizm, dziś natomiast są nowe wartości i ekonomia. Nie można tez mówić o roli socjalizmu w polityce społecznej, bo inne nurty także odgrywają niemałą rolę w jej kształtowaniu.

Wspólnym elementem definicji jest kształtowanie warunków życia i pracy, kształtowanie warunków bytu. Reszta różni te definicje: cele, wartości, zakres, przedmioty, eksponuje się też jedną instytucję kosztem innych. Człowiek postrzegany na trzy sposoby: podmiot, przedmiot, cel polityki społecznej.

Polityka społeczna jako nauka - Polityka społeczna jako dyscyplina naukowa.

Definicje traktujące politykę społeczną jako dyscyplinę naukową. St. Lewiński próbował definiować w sposób analityczny p. s.

Rajkiewicz: Polityka społeczna (jako dyscyplina naukowa) - systematyzuje teoretyczne poglądy na jej istotę, zakres, zadania, przedstawia powiązania z innymi dyscyplinami, wyjaśnia fakty, zjawiska, procesy, składa się na postęp społeczny oraz działanie instytucji i mechanizmów nań wpływających, formułuje wskazówki jak postępować, aby było to zgodne z normami i uznanymi wartościami.

Definicje dzieli się: 1) dotyczy dyscyplin społecznych - praktyczne, 2) próba określenia granic, gdzie się kończy, a gdzie zaczyna, 3) postęp społeczny - element charakterystyczny dla polityki społecznej (nie tylko teorie, ale również normy postępowania).

Od XIX w. trwa dyskusja czy polityka społeczna jest nauką czy też nie (M. Weber). Dziś takie wątpliwości nie powinny mieć miejsca(?). Metodologowie wypracowali kryterium określające czy coś jest nauką, czy nie: 1) przedmiot badania (wyodrębniony zakres badawczy), 2) metody badawcze (warsztat naukowy, narzędzie, techniki badawcze). Dla Webera nie były to kryteria wystarczające: domówił cech naukowości tym, które są w praktyce - są one jego zdaniem nieobiektywne z punktu widzenia społeczno-socjalnego. W naukach, jego zdaniem chodzi o obiektywizm, a nauki praktyczne są przesiąknięte wartościami i to one decydują kiedy zaczyna się proces badawczy. Problem braku naukowych metod poznania wartości. Ta polemika idzie w różnych kierunkach. Wartości są pewnym podmiotem badawczym - możemy je badać. Późniejsze badania spowodowały „ferment” w nauce. W pewnych środowiskach uznano, że te zarzuty Webera nie dotyczą nauk społecznych, bo one muszą uwzględniać wartości. Konstanty Krzeczkowski - przedstawiciel Polskiej Szkoły Polityki Społecznej - do Webera odniósł się tak: trzeba stawiać przed p.s. zadania i tak je uprawiać, aby spełniały normy naukowości. Rzeczy społeczne, życie polityczne nie powinny wpływać na p.s. bo nauka powinna być neutralna. Potem przybrały one postać pewnej wizji p.s. jako nauki.

Podczas dwóch konferencji w latach 70. i 90. poruszono wątek tożsamości społecznej. Różne stanowiska. W 1997 ten sam problem. Friszke stwierdził, że ciągłe przywoływanie tego problemu jest wyrazem kompleksu(?).

Charakterystyka p.s. jako nauki:

1) interdyscyplinarny charakter: p.s. czerpie asymetrycznie (więcej bierze, niż daje), ryzyko

2) teleologiczny charakter -powiązanie dwóch cech praktycznych i teleologicznych. P.s. jako nauka szuka narzędzi, sposobów rozwiązywania problemów społecznych lub celów społecznych. Poszukuje praktycznych sposobów rozwiązywania problemów. Stawia sobie za zadanie kształtowanie problemów społecznych.

3) związki z polityką gospodarczą - jest to dopowiedzenie do interdyscyplinarności. Są różne modele powiązań między p.s. a polityką gospodarczą.

Cele polityki społecznej

P.s. dużą wagę przywiązuje do celów. W wielu koncepcjach te cele są różnie traktowane:

Najbardziej ogólnym celem, możliwym do zaakceptowania przez wszystkich specjalistów) jest dobro człowieka (dobrostan). Problem czy to ma być dobrostan absolutny, jednostkowy, grupowy, czy może obiektywny.

Donatti: celem polityki społ. jest dystrybucja i kontrola społeczna dobrobytu.

K. Krzeczkowski: celem zmiany w naturze społeczeństwa. P.s. jest działalnością celową, problem zaspokojenia potrzeb nie zniknie, ale celem jest kształtowanie struktury, a pośrednio dochodzi do innych celów. Zmiany klasowo-warstwowe zmierzające do kształtowania struktury społecznej. Zmniejszenie nierówności społecznej - dobrobyt więc się pojawia, ludzie odczuwają zaspokojenie, wykorzystywanie struktury społecznej do rozważań nad p.s.

Szubert - (prawnik, pokolenie powojenne, p.s. w dobie transformacji): celem zaspokojenie potrzeb szerokich grup społecznych. Eksponuje pewien system wartości. P.s. nie może zaspokajać wszystkich potrzeb. Ma więc kryterium - potrzeby o charakterze socjalistycznym. Ujęcie przedmiotowe celu - potrzeby są ściśle przypisane człowiekowi - służebny charakter skonstruowanego celu. Jeżeli potrzeby są bazą powstaje problem operacjonalizacji celu (istota potrzeb i jej zmienny charakter). Zmierzanie do horyzontu - potrzeby są zaspokajane cały czas, a ich absolutne zaspokojenie jest niemożliwe.

J. Danecki: celem p.s. jest organizowanie postępu społecznego. Muszą zaistnieć 4 cechy procesu społecznego, aby mógł być uznany za postępowy: 1) poprawa warunków bytu, 2) kształtowanie pożądanych treści współżycia społecznego - warunki pozamaterialne, 3) usuwanie dysproporcji i nierówności społecznych, 4) udział ludności w kształtowaniu form życia społecznego - demokracja. P.s. może stanowić instrument w porównywaniu społeczeństw. W większym stopniu koncentrowanie się na celach (hierarchii celów, drzewie celów). Potem pozostaje problem relacji między tymi celami.

Zakres polityki społecznej - Dwie tendencje: 1) ograniczania zakresu - polityka na poziomie polityki socjalnej (wspieranie ludzi w zaspokajaniu podstawowych potrzeb), 2) rozszerzania zakresu - może grozić rozmycie p.s.

Są również teorie pośrednie: „zakres” wg W. Szuberta w postaci 4 poziomów:

1. zakres nie budzący wątpliwości - przedmiotowy: wszystkie kwestie związane z kształtowaniem warunków pracy, życia i stosunków. Wchodzą weń kwestie: zatrudnienia, dochodu z pracy, ochrony zdrowia, mieszkalnictwa, wyżywienia,.

2. Zakres podmiotowy: podmiot może być różnie rozumiany, albo państwo, albo osoba fizyczna, prawna - to najczęściej rozumiany podmiot. Tu mamy inne rozumienie podmiotu - wszystkie te, które podlegają polityce społecznej, których ona dotyczy i ją kształtują. Podmiot: pracownicy i członkowie ich rodzin, to jest zawężony zakres. Odwracając piramidę dochodzimy do grup, będących szczególnym zainteresowaniem p.s. - grupy patologiczne. To oznacza, że mamy do czynienia z zewnętrzną grupą osób.

3. uzupełnienie zakresu przedmiotowego o potrzeby psychologiczne: potrzeba uznania, bezpieczeństwa, samorealizacji (hierarchia potrzeb Maslowa).

4. zakres kontrowersyjny - dwie sfery budzące dyskusje to polityka ludnościowa (populacyjna) - dyskusyjność czy powinno się ją regulować, problem aborcji, oraz polityka oświatowa - pojawiają się głosy, że te działy powinny być autonomiczne.

Rozszerzano koncepcje Szuberta: propozycje Rajkiewicza: koncepcje polityk szczegółowych - ludnościowa i rodzinna, zatrudnienia i kształcenia kadr, wyżywienia, dochodowa, kulturalna, mieszkaniowa, zabezpieczeniowa itd. Wydziela on planowanie społeczne jako odrębny element. Planowanie społ. Rajkiewicza rozkłada się na wszystkie te wyżej wymienione polityki szczegółowe.

Jolanta Supińska wyróżnia cztery sfery życia, składające się na zakres p.s.: 1) pracy, 2) dobrobytu, 3) kultury, 4) ładu społecznego (instytucje zabezpieczające).

Polityka społeczna czy polityka socjalna?

Pierwsza pojawia się nazwa polityka społeczna: Stefan Grzybowski „Wstęp do p.s.” (1947) - doszukuje się on genezy tego pojęcia u francuskiego reformatora Charlesa Fouriera. Jednak na przełomie XVIII/XIX nie zafunkcjonowało ono w nauce. Dopiero po 100 latach przerwy wróciło i jest ponownie rozwijane.

Polityka socjalna wprowadzone w 1854 r. przez Riehla - Sozialpolitik. Zaakceptowano je, bo: 1) na początku lat 70. XIX w. pojawia się Związek Polityki Socjalnej (1872) - stowarzyszenie grupujące ludzi zainteresowanych problemami społecznymi, 2) Otto von Bismarck wprowadza swoje reformy ubezpieczeń pod nazwą kształtowania polityki socjalnej. W Niemczech w latach 30. XX wieku pojawiło się pojęcie Gesselschaftspolitik, jako kształtowanie ładu społecznego przy podziale klasowo-warstwowym, termin się jednak nie przyjął.

Obecnie w publicystyce funkcjonują oba pojęcia.

W Polsce 3 tendencje: 1. wymienne stosowanie obu terminów, 2. rozdzielnie, 3. przeciwstawianie polityki społecznej polityce socjalnej

Propozycje relacji między polit. społ. a soc. - ujęcie modelowe:

- polityka socjalna całkowicie mieści się w pol. społ. Jest jej mniejszą lub większą częścią. Im przestrzeń socjalna jest mniejszym, tym bardziej zbliżamy się do socjaldemokratycznego modelu prowadzenia polityki społecznej.

Model szwedzki - socjaldemokratyczny - rozbudowane instytucje odpowiedzialne za politykę socjalną, państwo ponosi odpowiedzialność za politykę socjalną, zakres polityki jest rozbudowany, polityka społeczna organizuje większość kwestii.

Większa przestrzeń polityki socjalnej w modelu socjalliberalnym - sfera polityki socjalnej jest wyeksponowana w większym zakresie, charakterystyczne dla państwa niemieckiego, skala potrzeb jest dużo większa i państwo mniej partycypuje w organizowaniu polityki społecznej.

Model liberalny - działania podejmowane przez politykę socjalną skupiają się na rozwiązywaniu problemów socjalnych, pozostała część regulowana przez mechanizmy rynkowe. Realizacja potrzeb spoczywa na jednostce/rodzinie, ubezpieczenia prywatne, Występuje nałożenie się polityki społecznej i socjalnej.

Cechy konstytuujące politykę społeczną i politykę socjalną.

1. Polityka społeczna kształtuje ogólne warunki bytu, pracy i życia ludności w struktury i stosunki społeczne. Nastawiona jest na realizację konkretnych działań.

2. Polityka społeczna dotyczy wszystkich grup ludności i ma prowadzić do tej sytuacji, w której całe społeczeństwo funkcjonuje sprawnie i efektywnie.

3 dąży do zaspokojenie potrzeb na poziomie społecznego optimum

Polityka socjalna:

1. Kształtuje warunki Polityka socjalna kształtuje warunki pracy, bytu ludzi, którzy potrzebują pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb. np. praca. Większość potrzeb mentalnych ma wymiar socjalny.

2. Dotyczy tzn. przypadku ryzyka socjalnego - ludzie ubodzy, chorzy, niepełnosprawni, rodziny niepełne, wielodzietne (ustawa o pomocy społecznej z 1999)

3. Dąży do wyrównywania szans rozwoju jednostek i rodzin oraz zaspokajania potrzeb przynajmniej na poziomie minimum socjalnego (ustawa o zatrudnieniu socjalnym 2003).

K. Sieńko - planowanie społeczne nie decyduje konkretnie o tym, czy mamy do czynienia z polityką społ. czy soc. Polit. soc. przypisuje się cechy interwencyjności. Takie działania w ramach polityki soc. są podejmowane. Polityka społeczna jest również realizowana za pomocą interwencyjnych działań (ustawa o zatrudnieniu z grudnia 1989 r.).

Problem potrzeb w polityce społecznej - P.s. zajmuje się potrzebami, ich rozróżnieniami i sposobami zaspokajania.

Pojęcie potrzeb: 3 aspekty interpretacji:

1. potrzeby są analizowane i wykorzystywane na gruncie różnych dyscyplin naukowych - powstające definicje czasem bywają sprzeczne w poszczególnych naukach.

2. potrzeby są przypisane określonym osobom (jednostki, grup, społeczeństwa).

3. potrzeby mają charakter dynamiczny i zmienny - ich badanie polega na zatrzymaniu tego procesu i zbadaniu potrzeb - bada się więc zwykle to co już było.

Jest wiele definicji potrzeb: 1 z nich:

1) obiektywna - konieczność przyswajania dóbr przyrody i produktów pracy bez których nie może funkcjonować ani jednostka ani społeczeństwo,

2) subiektywna - odczucie braku zaspokojenia, pożądanie określonych przedmiotów lub warunków (potrzeby subiektywne wywołują dość spore napięcie u danej jednostki).

Koncepcja klasyfikacji potrzeb:

Epikur, filozofia szczęścia, nauczyciel szczęścia -

1. Potrzeby naturalne i konieczne - niezbędne do życia, których niezaspokojenie stwarza ból: wyżywienie, mieszkanie.

2. Potrzeby naturalne ale niekonieczne - potrzeby seksualne - nie jest aż tak niezbędne, a poza tym ich zaspokojenie nie jest łatwe,

3. Potrzeby nienaturalne i niekonieczne - zbytku, bogactwa, luksusu, trudno je zaspokoić, nie mają granic.

Schopenhauer: „bogactwo jest jak woda morska: im więcej pijemy, tym większe jest nasze pragnienie”.

Psychologia wniosła dużo dla definiowania potrzeb

Klasyfikacja Maslowa:

  1. potrzeby fizjologiczne (podstawowe)

  2. potrzeby bezpieczeństwa

  3. potrzeby przynależności

  4. potrzeby uznania

  5. potrzeby samorealizacji

  6. potrzeby wiedzy i rozumienia

  7. potrzeby estetyczne

Potrzeby wyższego rzędu (od potrzeb przynależności) są mniej imperatywne/pilne i ich zaspokojenie nie jest niezbędne. Potrzeby te wymagają dodatkowych warunków zewnętrznych, takich jak: środowisko, kultura, polityka. Konieczność zaangażowania w potrzeby wyższego rzędu może prowadzić do bardziej odczuwalnych skutków.

Klasyfikacje potrzeb w ujęciu socjologicznym - marksowskim - socjalizm rewolucyjny K. Marxa i F. Engelsa

1. Podstawowe potrzeby: fizjologiczne (powszechne) poziom biologicznego minimum

2. Potrzeby społecznego minimum (minimum socjalne) - niezbędny w określonym miejscu i czasie - minimalny poziom zaspokojenie potrzeb w określonym społeczeństwie na określonym poziomie rozwoju - minimum socjalne dotyczy zróżnicowanych potrzeb. 1973 pierwsza praca A Tymowskiego na temat minimum soc.

3. Potrzeby społecznego optimum: potrzeby najbardziej wskazane dla społeczeństwa,

4. Potrzeby zbytku (luksusowe).

5. Potrzeby chore (snobistyczne, urojone).

Klasyfikacja Jana Szczepańskiego - „Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej koncepcji konsumpcji” (1981). Praca poświęcona konsumpcji czyli potrzebom. Wyróżnił trzy grupy:

1. potrzeby rzeczywiste - każdy posiada takie potrzeby i one są wyznaczone przez wymogi systemu jakim jest sam człowiek - systemu towarzyszące człowiekowi, w których funkcjonuje.

2. Potrzeby otoczkowe - sytuacja, gdy obiektywna potrzeba obrasta dopełnieniami, otoczkami, jest uzupełniana dodatkowymi potrzebami.

3. pozorne - zaspokajanie nie jest funkcjonalne, prowadzić może do regresu człowieka, szkodzą człowiekowi, np. potrzeba konsumpcji.

Supińska - te rekonstrukcje potrzeb nie jest równoznaczna ze stwierdzeniem, że najważniejsze dla człowieka są potrzeby rzeczywiste.

Tadeusz Kocowski: „Globalna koncepcja potrzeb ludzkich” (1979), wyróżnia:

1) potrzeby pierwotne - nie mają substytutów, np. żywność, są konieczne do zaspokojenia,

2) potrzeby okazje - sposoby zaspokajania potrzeb, występują substytuty, wiele sposobów zaspokajania

Potrzeby w polityce społecznej

W. Szubert „Studia z polityki społecznej”

- potrzeby znaczeniu nieekonomicznym - psychologicznym, psychogennym,

- potrzeby o znaczeniu ekonomicznym - do ich zaspokojenia niezbędne jest posiadanie środków materialnych. Zaliczamy też p. kulturalne

Dzięki związkom p.s. z potrzebami ekonomicznymi możemy badać związki między polityką gospodarczą a społeczną. P.s. zajmuje się dystrybucją dóbr w sposób bezpośredni. Kryterium wartościowania jest głównie poziom rozwoju cywilizacyjnego. Wartościowanie dotyczące zaspokajania potrzeb - kategoria minimum społecznego (polityka socjalna), optimum społecznego (polityka społeczna).

Kazimierz Obuchowski (1997) skrytykował koncepcję Szuberta - źle się dzieje, że polityka społeczna nie może redukować samej siebie do potrzeb bezpieczeństwa i uznania. Należy zwrócić uwagę na potrzebę samorealizacji - w niej może się wyrażać rozwój człowieka.

Założenia dotyczące potrzeb w nauce o polityce społecznej.

Źródła polityki społecznej jako działalności praktycznej

Społeczności pierwotne w zwyczajach i obyczajach, stosunkach rodzinnych, relacjach podrzędności i nadrzędności; podział na funkcje mężczyzny i kobiety w rodzinie. Dla Marxa podział na kobietę i mężczyznę spowodował zróżnicowanie społeczne. Pomoc udzielana może być na podstawie zasad: rodzinnych, sąsiedzkich i religijnych. Pojawienie się prawa - prawo pisane (Hammurabi, Dekalog, prawo rzymskie) - normy regulujące życie społeczne i zaspokajanie potrzeb; prawo feudalne - okres kapitalistyczny (gł. doszukuje się genezy polityki społecznej) - polityka społeczna nie była wyodrębniona przez państwo (stanowiła element ogólnej polityki organizacji państwowej); łączenie z filantropią i działalnością charytatywną, .

Miasto jako podmiot polityki społecznej - usamodzielniało się w miarę uciekania od uzależnienia (właściciela/Kościoła). Usamodzielnianie następowało wraz z rozwojem szpitalnictwa zakonnego (XII/XIII w.) - tworzyły się komuny (gminy) miejskie, które rządziły się swoimi prawami - powstawały rady miejskie, opiekujące się miastem.

Pojawiają się dzielnice nędzy - zamieszkiwane głównie przez biedaków, środowiska patologiczne - konieczne było zapanowanie nad tymi rejonami - co wiązało się nie tylko z pomocą mieszkańcom, ale także z kontrolą, gdyż dzielnice te rządziły się własnymi prawami. Z polityką społeczną w tamtym regionie wiązało się:

Zmiany zachodziły w XVI w. zapoczątkowane zostały procesy filantropijne, które prowadziły do działań; pomoc socjalna nabrała innego charakteru; 1) przesunięto akcent z indywidualnego na kolektywny sposób zaspokajania potrzeb, wsparcie potrzebne było całej zbiorowości, zamieszkującej dzielnicę nędzy. 2) funkcje socjalne połączone zostały z kontrolą środowisk biednych -w obawie przed wybuchem buntu przed nim udzielano pomocy - regulowanie konkretnych zjawisk.

Polityka społeczna w dobie nowożytnej

Wszystkie przepisy i normy pojawiające się w średniowieczu mówią o p.s. bardzo ogólnie. Nasycenie inicjatywami socjalnymi pozwala spojrzeć na nowy, inny etap p.s.. Geremek: „Litość i szubienica” - charakterystyka aktywności człowieka - polityki społ.

W tej epoce pojawił się nowy sposób rozwiązywania problemów polityki społ., pojawiły się wątpliwości w tej kwestii. Używano już tego pojęcia dawniej: od XVI w. wszelkie działania społeczne, socjalne przyjmują nowy cel. Kierunki zmian: następuje zmiana już nie indywidualne, tylko zbiorowe podejście do pomocy społecznej, działalność kościołów i miast miała charakter pomocy. Zmiany te miały charakter procesowy. Druga zmiana związana ze zmianą tendencji pomocniczej na kontrolną. Działalność pomocowa ma ważne znaczenie, ale aby zapobiec konfliktom społecznym konieczny wzrost funkcji kontrolnej - to mogło doprowadzić do powstania konkretnych instytucji. Kontrola zapobiegała także wybuchowi buntu.

Procesy wpływające na skuteczność polityki społecznej:

1. Centralizacja pomocy socjalnej - była próbą zinstytucjonalizowania opieki nad biednymi - miała charakter municypalny, dotyczy głównie danych miast, one organizują pomoc socjalną (Paryż Norymberga), powstają instytucje np. jałmużny generalnej.

2. Sekularyzacja - przejmowanie dóbr, instytucji i funkcji przez państwo od Kościoła (na drodze pokojowej). Np. w Anglii zadecydowano o dobrowolnej jałmużnie zbieranej przez duchowych przy kontroli państwa.

3. Proces upaństwawiania - państwo aktywnie włącza się do polityki socjalnej. Przykładem może być Paryż, gdzie najpierw eksperymentowano w mieście, aby później rozszerzyć rozwiązania na cały kraj, w Anglii ustawy antywłoczęgowskie - pachołkowie ścigali żebraków - w 1572 stali się urzędnikami państwowymi. Pojawił się system podatkowy na rzecz biednych.

- Prawo ubogich (1601), zestaw elżbietańskich ustaw dla biednych. Po raz pierwszy pojawiała się definicja „ubogich”. Podział na: 1) biednych, ale sprawnych fizycznie - pomoc się nie należała, ale powinna być praca, bo inaczej kara) 2) osoby niesprawne fizycznie (dla nich tworzy się system pomocy), 3) dzieci (24 lata dla chłopców, 20 dla dziewczynek - dzieci oddawane były do terminu - do warsztatu i wychowywano je). System ten był dość trwały, istotne zmiany dopiero w 1834 r.


Klasyfikacja środków pomocy tamtych czasów:

Okres kapitalizmu:

- działalność pomocy bardziej się rozwija. Niektórzy wiążą pojawienie się terminu p.s. właśnie z tym okresem: argumenty:

- p.s. powstaje później, gdy staje się sferą działalności państwa. Dopiero w gospodarce kapitalistycznej ta sfera działalności państwa się izoluje, jest samodzielna,

- kwestie merytoryczne - aby pewna dziedzina się wydzieliła, muszą istnieć pewne przyczyny. Pojawiają się nowe problemy, w różnej formie, skali, to spowodowało intensywne działanie instytucji.

Model zmiany:

a) Systematyczny sposób patrzenia na pewne problemy. Posługujemy się kategoriami inst. typy społeczeństw. Okres wspólnoty pierwotnej, socjalizm, komunizm, czy niewolnictwo. Z punktu widzenia p.s. w okresie wspólnoty pierwotnej potrzeby były zaspokajane w rodzinie, plemionach itd. W typie niewolniczym wskazujemy na pewien układ relacji, czyli niewolnik jest sprowadzany do przedmiotu, ale istnieje tu zależność: właściciel musiał zabezpieczyć podstawowe potrzeby, bywało jednak różnie. System feudalny z tego punktu widzenia był podobny, potem był problem, bo jedna ze stron nie dotrzymywała umów. Rozpada się system feudalny. Pojawia się okres kapitalizmu - brak regulacji relacji między różnymi grupami. Przemiany w sferze gospodarczej, od systemu rzemieślniczego przez manufaktury do systemu fabrycznego. Wg badania Rogersa z II poł. XVIII w. całoroczny zarobek rzemieślników nie starczał na chleb. 90 godzinny tydzień pracy, praca 8-letnich dzieci jako środek wychowawczy. Ta sfera uzyskała namaszczenie ze strony doktryny liberalnej. III formy doktryny liberalnej jako źródło kłopotów.

1. wolna gra sił ekonomicznych - zakaz ograniczeń swobody gospodarowania jedynym decydentem zmian był tylko właściciel. Współgrała z innymi zakazami: zakaz tworzenia zrzeszeń, zakaz interwencjonizmu. To wynikało z doktryn kapitalistycznych - „państwo nocnego stróża”. W naturalny sposób pojawiła się konieczność zmian. Wynikały one z:

a) humanitaryzmu - traktowanie po ludzki drugiego człowieka, w środowiskach inteligenckich pojawiały się różne dyskusje,

b) realne zagrożenie dla funkcjonowania zakładów pracy, ale również zagrożenie dla większego środowiska - utrzymanie systemu,

Pragowski, Wistrotki? - „Dzieje pomocy człowiekowi od filantropii greckiej do…”

- opisują zmiany i przyczyny tych zmian:

Stronnictwa polit. coraz częściej poruszają problem ubóstwa na pierwszym miejscu.

Te przyczyny nie pojawiły się nagle, ale systematycznie przyczyniły się do powstania p.s. w dzisiejszym rozumieniu.

Pierwsze posunięcia w polityce społecznej

Interwencjonizm państwa w dziedzinie stosunków pracy:

- głównie z racji przyczyn humanitarnych i kontrolnych, związane z interesami grup, odgrywających wiodącą rolę (grupy władcze);

- przyczyną są zmiany dokonujące się w organizacjach politycznych (partie) - od wieku XVIII gdy następuje przekształcanie się stronnictw w partie, rozszerzanie prawa wyborczego;

- pierwsza ustawa fabryczna 1802 - próba regulacji stosunków pracy, określenie maksymalnego czasu pracy (dzieci i młodocianych) do 10 godzin - nie spieszono się z jej wprowadzeniem,

- 10 godzinny dzień pracy 1842 - maksymalny wymiar czasu pracy to 10 godzin, tym razem dotyczył także kobiet.

Bezpośrednie akcje robotników:

- Ruch Luddystów („burzyciele maszyn”) - określali poziom desperacji środowiska robotniczego, co związane było z postrzeganiem maszyn, jako źródeł zła, gdyż dzięki wprowadzeniu maszyn można było zredukować personel, linia produkcyjna wyznaczała tempo pracy, zbyt szybkie prowadziło do wielu wypadków. Działali od lat 20. XIX w. w Europie Zachodniej, w Polsce w latach 80. XIX w.

- Ruch Czartystowski - pokojowy protest robotników - powiązanie robotników z inteligencją - pisanie petycji do pracodawców, postulowanie zmiany systemu politycznego (prawo wyborcze), nawoływał do legalizacji związków zawodowych.

- Masoni (Związek Wolno Mularzy) - rozwiązany w wieku XV, ale w XIX próba jego odbudowy,

Okres od którego obowiązywało prawo legalnej działalności związków zawodowych:

Niemcy 1848, Austria 1870, Anglia 1876, Francja 1884, Rosja 1905.

Sozialpolitik (1854) - ubezpieczenia obowiązkowe (przymusowe) wprowadzone przez O. von Bismarcka (po raz pierwszy przymusowe),

- wprowadzono ustawy - przymusowość wobec 3 podmiotów: pracodawców, pracowników i państwa (3 źródła finansowania),

- ubezpieczono na wypadek choroby, wypadku przy pracy, emerytury,

- formy realizacji ubezpieczeń: pieniężna, rzeczowa, usługowa (system opieki zdrowotnej)

Bezrobocie

Jest źródłem działań p.s., ma charakter powtarzalny, wręcz cykliczny. Te zjawiska kryzysowe powodują konsekwencje społeczne. Bezrobocie - osoba chcąca podjąć pracę nie może jej podjąć, mimo posiadania względnie dobrych kwalifikacji. Jeżeli bezrobocie sięgało 2-3% nie budziło niepokoju. Jednak na początku XIX w. zaczęto się niepokoić, gdy przekraczało 5%-10%. Pojawiały się próby przeciwdziałania bezrobociu. P.s. zajmuje się likwidacją skutków bezrobocia. Tutaj kierunek idzie w stronę: jedynie państwo może walczyć z bezrobociem. Sposoby na walkę z nim:

- roboty publiczne: organizowanie przez władzę, samorządy itd. pojawiły się już w średniowieczu,

- pośrednictwo pracy - zapotrzebowanie na takie instytucje na początku miało charakter prywatny - indywidualny, potem jest forma zinstytucjonalizowana,

- ubezpieczenia społeczne na wypadek bezrobocia - pojawia się w XX wieku, często krytykowana ze względu na to, że nie można się ubezpieczyć przed bezrobociem,

Geneza polityki społecznej jako dyscypliny naukowej

Kształtowanie systemu kapitalistycznego zrodziło jego krytykę. Dotyczyła ona konfliktu między kapitałem a pracą (pracodawcami a pracownikami). Wzrastający dobrobyt nie zawsze przekładał się na poprawę warunków życia robotników (zjawisko pauperyzacji). .

W 1815 odnotowano historycznie pierwszy kryzys - potem cyklicznie zaczęły się powtarzać co 10-12 lat. W XIX w.

Krytyka kapitalizmu:

Nazwiska i opracowania będące początkiem p.s. jako dyscypliny naukowej:

1. Niemiecka Nauka Społeczna - to tu pierwsze pojęcie, `niemiecka szkoła polit. społ.', tu pojawiają się pierwsze opracowania: Adolf Wagner - prawnik, socjalizm z katedry - państwowy, był podstawą dla reformistów i p.s. Eksponował on rolę prawa. Podejmował pierwsze próby zdefiniowania p.s.

2. Bortkiewicz i Jastron - szczególnie podkreślają rolę państwa. Widzą potrzebę wykorzystywania innych funkcji państwa. P.s. to stosunek państwa wobec społecznych antagonizmów, wyrażający się w ustawodawstwie i administracji” - Bortkiewicz. Realizowanie funkcji: gospodarczej, administracyjnej, ustawodawczej i społecznej.

W. Sombart - podstawowym celem p.s. podtrzymywanie tych klas społecznych, które są reprezentantem wyższego rozwoju społecznego, którą widzi w robotnikach.

W p.s. mamy do czynienia z różnym pochodzeniem historycznym jej rozwoju.

- pierwsza wojna światowa, przełom XIX i XX w.

4 cechy p.s. w XIX w.:

Polska szkoła polityki społecznej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powstał Główny Urząd Statystyczny, zajmujący się kwestiami społeczno-gospodarczymi. Jednym z miejsc gdzie zajmowano się polityką społeczną była Szkoła Główna Handlowa, Instytut Spraw Społecznych, działający w latach 30-tych XX wieku wyspecjalizował się w zagadnieniach metodologicznych. Przedstawicielem ISS może być Kazimierz Korniłowicz. Instytucje te wspierały w działaniu Instytut Gospodarstwa Społecznego (IGS)

IGS - powstanie IGS wiąże się z aktywizacją życia społecznego, gospodarczego i politycznego, związanego z nadchodzącą niepodległością. Jest to organizacja naukowa, która powstała w 1920. Skupiało ono ludzi lewicowych nurtów, chcieli zająć się reformą społeczną. Istotna jest kwestia nazwy. Założyciele i współpracownicy poszukiwali formuły gospodarczej jak najlepiej spełniającej funkcje społeczne, która sprawiedliwie podzieli zarobek. Cele instytucji związane były z rzeczywistym stanem rzeczy, prowadzącym do poprawy sytuacji. W 1921 Ludwik Krzywicki został przewodniczącym. Chciał z IGS uczynić placówkę naukową. Instytucja była niezależna od rządu (problemy z finansowaniem). Mimo dobrych pomysłów brakowało środków finansowych. Wydawano czasopisma: np. Biuletyn IGS. Ten etap zamknięto w 1926 roku wydaniem statutu, gdzie mówiono o tym, iż IGS jest zainteresowany kreowaniem gospodarki na podstawach naukowych. Publikacje IGS dotyczyły: przemian społeczno-gosp. w Rosji: „Rosja sowiecka pod względem społeczno-gospodarczym”. Badano także kwestie Polski - czym kraj dysponuje: „Bibliografie ekonomiczne”, „Bibliografie gdańskie”. Kolejnym nurtem badań było kształtowanie życia społeczeństwa polskiego: „Kształtowanie się zarobków robotniczych w latach demokracji”. IGS osiągnął sukces, bo: opierał się na badaniach własnych, miał wypracowane narzędzia. Problemy badawcze, które przyniosły rozgłos IGS:

1. Problemy robotników, pracowników najemnych prowadzone w latach 30. Od 1922 prowadzone były systematyczne badania budżetów rodzinnych robotników, warunki życia ich i kwestie zdrowotne.

2. Zagadnienia wsi: ówczesna Polska miała inny charakter niż teraz. Wtedy większość ludzi na wsi. Bezrobocie utajnione, tzn. w danym gospodarstwie utrzymuje się więcej osób, niż pozwalają na to warunki gospodarstwa. Odmianę tego problemu obserwujemy teraz.

3. Problemy emigracji: był to jeden z ważniejszych problemów. W okresie międzywojennym to zjawisko było bardzo widoczne. Badano także wracających.

4. Problem dotyczący metody badawczej - badania pamiętnikarskie były trzykrotnie rozpisywane. W 1931 na pamiętniki bezrobotnych, potem chłopów i emigrantów. Krzywicki inspirował ten typ badań. IGS dziś jest jedną z instytucji Szkoły Głównej Handlowej. Niewiele z raportów IGS było inspirowanych przez instytucje międzynarodowe.

Istniał też Instytut Spraw Społecznych - Kazimierz Korniłowicz - wiązały te instytuty podobne problemy: ubezpieczeń, pracy, opieki społecznej. ISS wyspecjalizował się w prowadzeniu badań metodologicznych.

Cechy polskiego kapitalizmu, które miały wpływ na p.s.:

1. Kształtował się w bardzo specyficznych warunkach (zabory). 1) Od połowy XVIII do 1815 pierwsze stadium: nieśmiałe próby wprowadzania nowinek technicznych, czy organizacyjnych, 2) 1815-1939 okres przedłużonej rewolucji, prowadzący do uprzemysłowienia, 3) powojenny (?). Specyficzną cechą jest brak państwowości. Proces kształtowania się kapitalizmu na Zachodzie był oparty bardzo mocno o państwo. Tu tego nie było. „Pruska droga do kapitalizmu” - przykład ingerencji państwa. Brak polskiej tradycji przemysłu narodowego. Polski ruch robotniczy - socjalistyczny. Szczególna rola przedstawicieli tego ruchu.

Ludwik Krzywicki, współtwórca Związku Robotników Polskich.

- wychowany w zaborze rosyjskim przez osoby biorące udział w powstaniu listopadowym,

- człowiek renesansu,

- wrażliwy na ludzką krzywdę, chciał pomagać wszystkim,

- dokonał pierwszego tłumaczenia „Kapitału”,

studiował matematykę, medycynę, socjologię i antropologię,

- prowadził badania nad problemami społecznymi, starł się łączyć rolę naukowca i działacza społecznego,

- „Za kulisami” - opisał warunki życia i pracy kwiaciarek, które dodatkowo, żeby przeżyć prostytuują się, w przeciwnym razie giną,

- związany z GUS, wykłada na SGH,

- zajmował się rolą idei w życiu społ., interesowały go przyczyny rozwoju człowieka,

- swe prace poświęcił dwóm okresom: wspólnoty pierwotnej, i kapitalizmu,

- dzieła: „Społeczeństwo pierwotne. Jego rozmiary i wzrost”, „Pierwociny więzi społecznej”, „Ustroje społeczno-gospodarcze w okresie dzikości i barbarzyństwa”, „Kryzysy handlowe”,

Konstanty Krzeczkowski

- przedstawiciel pokolenia łączącego cechy pok. Krzywickiego z późniejszymi. Znaczną część życia naukowego poświęcił p.s.

- 1910 pisze pracę: „Ankieta o warunkach pracy w cukrowniach w Królestwie Polskim”,

- kierownik Zakładu Polityki Społecznej na SGH, potem działa w ISS i IGS,

- socjalista (PPS), redaguje biuletyn PPSu,

- zajmuje się problematyką ubezpieczeń społecznych, opieki społecznej: czyli wg niego dwoma podstawowymi sposobami zabezpieczenia społecznego. System opieki społ. oparty jest na podatkach, skierowany do wybranych grup, które nie są ubezpieczone. Syst. zaopatrzeniowy też z budżetu. Te dwa systemy były sferą zainteresowań - jakie mechanizmy doprowadziły do występowania tych mechanizmów w przeszłości, prace: „Idee przewodnie ubezpieczeń społecznych”, „Rozwój ubezpieczeń publicznych w Polsce”, „Uwagi nad drogami opieki społecznej”, „O trzech elementach opieki społecznej”,

- koncepcje teoretyczne: propozycje definicji p.s.: „bada zmiany zachodzące w sferze społecznej pod wpływem celowej działalności grup społecznych i ciał publicznych i szuka sposobów najbardziej celowego wprowadzenia tych zmian”: „Problemy polityki społecznej”, „O stanowisku nauk praktycznych”. Napisał jedną z pierwszych biografii Krzywickiego.

Stanisław Rychliński:

- uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej, studiował w Wyższej Szkole Handlowej, uczeń Krzywickiego, pod koniec studiów asystent na SGH. Pracuje też w IGS,

- publikuje w „Przeglądzie Socjologicznym” i „Ekonomiście”,

- bada czas pracy w przemyśle: „Badania środowiska społecznego”,

- jego zainteresowaniem jest społeczeństwo kapitalistyczne,

- prekursor socjalistycznej polityki społecznej, eksponował podmiotową rolę ludzi pracy,

- podejście do problemu aksjologicznego

W ramach IGS istnieją dwie koncepcje dotyczące p.s., których reprezentantami byli trzej wymienieni: Krzywicki - kwestia społeczna, diagnozowanie, Krzeczkowski - poszukiwanie teorii p.s. zmierzające do … zmian, Rychliński - wprowadzenie wartości do p.s., elementy socjalistyczne p.s. eksponujące rolę opiekuńczą.

Próba powrotu do pytania, czy można mówić o polskiej szkole p.s.:

Tendencje w p.s. w okresie międzywojennym w skali światowej

Polityka społ. staje się w tym czasie trwałym elementem w systemie społeczno politycznym. Staje się ucywilizowana. Toczy się walka o zharmonizowanie p.s. z innymi systemami. Osiągnięcia w wymiarze praktycznym:

1) czas pracy - 8 godzinny dzień pracy staje się standardem. W 1917 rząd w Polsce wprowadza 46 h tydzień pracy, ale były też odmienności. Po wielkim kryzysie próbowano skrócić czas pracy do 7 godzin, wiązało się to z podziałem pracy, ale też z mniejszą płacą.

2) System ochrony pracy - rozbudowa tego systemu. To zestaw przepisów gwarantujący minimalny zakres bezpieczeństwa, przymus podpisywania umów. Pozycje związków zawodowych - umacniają się, są nakierowane na zabezpieczenie potrzeb pracowników najemnych.

3) Umiędzynarodowienie p.s. - np. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), promowanie praw socjalnych w skali międzynarodowej, zasady prawne MOP budziły kontrowersje, ale jednak swoje rolę wypełniała. MOP powstała na bazie pokojowej konferencji w Paryżu.

4) Rola wielkiego kryzysu w p.s. - pokonał niedoskonałości p.s. Najważniejsze osiągnięcie (system pośrednictwa pracy), nie zdały egzaminu. Bezrobocie przekroczyło 20% - wtedy to tragedia - był to duży problem, w Niemczech faszyzm szybciej się rozwinął, przyspieszyło to proces nowych rozwiązań. 1926 - koniec okresu zupełnej wolności. Kryzys przyspieszył proces odkrywania nowych rozwiązań dla sfery społecznej politycznej i ekonomicznej. Odegrał on rolę pozytywną, bo pokazał, że budowanie p.s. obok gospodarki może spowodować kryzys. Muszą być one powiązane.

W sferze nauki powstają szkoły p.s. w różnych państwach. Nowy trend w naukach ekonomicznych - wprowadzenie elementu aktywności państwa w sferze gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, co przyczyniło się do 3 dróg p.s.

Polityka społeczna po II wojnie światowej - III wizje

Duże znaczenie socjalizmu (tak...?)

- realny socjalizm:

- w XIX w. nie negowano koncepcji socjalistycznych,

- pozytywne: wpływ na grupy społeczne, które chciały naprawić wynaturzenia rodzącego się kapitalizmu (czyli tzw. związków zawodowych),

- wpływ marksizmu: stanowisko jest jednoznaczne: nie rokuje nadziei dla p.s. Nie ma szans, aby wygenerować siły naprawiające patologie. Stąd tezy, że rewolucja socjalna to droga do likwidacji wynaturzeń - system kapitalistyczny prowadzi do nierówności. Socjalizm nie odrzuca metod likwidacji patologii, ale uważa, że ta droga nie przyniesie wielkich efektów. Reformy Bismarcka były uznane za antysocjalistyczne (!).

- drugi wątek historyczny: chęć podjęcia działań i wprowadzenia nowego systemu,

- pisma Lenina - materiały o lewicy partyjnego programu - czas pracy: zapis o 8 h dniu pracy z możliwością skrócenia gdy jest zagrożenie dla zdrowia (40 h w tygodniu), zakaz godzin nadliczbowych, a w praktyce wprowadzono je za zgodą pracownika, Rada Komisarzy Ludowych przyjęła szybko: zakaz pracy nocnej, zakaz zatrudniania dzieci do lat 16, zakaz pracy kobiet, w przypadku prac szkodliwych dla zdrowia (pomijając okres wojenny).

Polityka społ. po II wojnie światowej

P.s. w socjalizmie na przykładzie Polski. Po II wś bezpośrednio próba odtwarzania systemu p.s. przedwojennego, czyli uregulowanie ustawowe z 1923 (realizowane do 1990, gdy pojawiła się Ustawa o pomocy społecznej). Wraz z gasłem przyspieszonych przemian socjalistycznych pojawia się pomysł adaptacji modelu moskiewskiego. Od końca lat 40. próba podważenia p.s. zarówno w warstwie naukowej, jak i praktycznej - likwidacja katedr p.s. w Łodzi. Podważenie wszystkich nauk społecznych. To próba wprowadzenia naukowego komunizmu. Zarzuty do p.s. i powody konkretnego uznania p.s. za zagrożenie:

- obciążenie ideologią, - p.s. była traktowana jako instrument państwa kapitalistycznego, nie wolno było jej wpisywać w państwo socjalistyczne. Autorem tych koncepcji jest W. Szubert - nie można odrzucić emocji związanych z określonymi koncepcjami.

- nie należy kwestionować metod działania zwanych p.s. W państwie socjalistycznym p.s. ma marginalne znaczenie: to co w okresie międzywojennym było p.s. w socjalizmie jest rewolucją socjalną.

- jeden z ważniejszych argumentów przeciw - jeżeli nie będziemy kwestionować narzędzi p.s., to nieuzasadnione jest wprowadzanie jej do odrębnej polityki państwa socjalistycznego. P.s. nie została z socjalistycznym systemem zharmonizowana - pokazał to wielki kryzys. Proces wprowadzania p.s. na stałe do sytemu ma miejsce po II wś.

Problem przepaństwowienia polityki społecznej, problem omawiany przez Jolantę Supińską

Państwo miało zbyt duży udział w p.s.. Państwo regulowało życie codzienne społeczeństwa, powodowało to przepaństwowienie p.s.

Cechy:

- przepaństwowienie prowadziło do ubezwłasnowolnienia obywateli, sprowadzenie ich do pozycji petenta - zanik odpowiedzialności indywidualnej, wsparcie człowieka, zaspokojenie jego potrzeb.

- przepaństwowienie na przykładzie władzy negatywnej - słabej. Silne gdy decyzje wydawane są zależnie do liczby decyzji, które respektujemy. Pozostawanie rzeczywistych możliwości władczych organów państwowych, pozostających coraz bardzie w tyle za rozrostem gospodarczym.

- negacja zdolności wyrażania przez zcentralizowanie władzy interesu publicznego. Wszelkie decyzje podejmowane przez centralę, dzięki rozbudowanemu systemowi przekazywania informacji docierają do określonych grup. Problem polegał na umiejętności podziału skąpych środków.

Państwo socjalistyczne - opiekuńcze

Dochód narodowy dzieli się na akumulację i konsumpcję. Akumulacja może mieć charakter inwestycji lub oszczędności, z kolei konsumpcja może być indywidualna lub zbiorowa. W państwach socjalistycznych preferowano k. zbiorową. Industrializacja w latach 50. dzięki przemysłowi ciężkiemu.

Etapy p.s. wg Jana Rosnera

I 1945 - 1948 - okres polityki ratownictwa społecznego - działania państwa zostały skoncentrowane na rozwiązywaniu elementarnych potrzeb jednostki, nastawienie na pomoc ludności wyniszczonej wojną bez uwzględnienia sytuacji ekonomicznej, np. wyżywienie, kwestie mieszkaniowe, 1947 pierwsza ustawa o zasiłkach rodzinnych

II 1949 - 1955 polityka społeczna, która jest podporządkowana procesom industrializacji, ps. ma tylko stworzyć graniczne warunki rozwoju, np. w sferze edukacji, preferowane szkolnictwo podstawowe i zawodowe, zwiększenie aktywności zawodowej, rezerwą było środowisko wiejskie. Możliwe w przypadku stworzenia instytucji rozwiązujących ten problem. Rozwój instytucji i infrastruktury społecznej - żłobki, przedszkola, aby zachęcić kobiety do pracy. Tendencja upaństwowiania organizacji typu związki zawodowe, zachłyśnięcie się liczbami, wskaźnikami.

III 1956-1962 polityka odrabiania zaległości - wyrównywania. Przechodzenie od metod o charakterze ekstensywnym na te o char. intensywnym. Dostrzeżono konieczność problemów społ. poprzez podejmowanie określonych działań m.in. na wsi. Krystalizacja podsystemów polityki społecznej dotyczących regulacji działań rentowo emerytalnych. Powraca instytucjonalna opieka socjalna.

IV lata 60. Demograficzny etap polityki społ. Falowanie demograficzne, pojawianie się wyżów i niżów, intensyfikacja działań.

V lata 70. rozwojowa p.s. zwrócono uwagę na aspekt społeczny, między innymi zmiana w planowaniu społecznym - budowa mieszkań, instytucji społ. Działania zmierzające do ekonomizacji polityki społ.

VI lata 80. okres schyłkowy. Zauważono barierę zmuszającą do poszukiwania nowych rozwiązań. Wycofywanie się z części działań, powodujące pogarszanie się sytuacji np. określonych grup.

16


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Barok, MORSZTYN, Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693)
1693
1693
1693
Кіку Магнати боржники львівських єзуїтів (1693 1721)
Jean S MacLeod Adam s Daughter (Adam s Wife) [HS 1693] (v0 9) (docx) 2

więcej podobnych podstron