Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693)
1. Inspiracje marinistyczne.
Marino (1569-1625) był mistrzem wielu europejskich poetów, źródłem nurtu zwanego marinizmem. Marinizm wykazywał skłonność do wirtuozerii formalnej, dworskiej elegancji, igrania słowem, a jego właściwą domeną były erotyki; w zakresie epiki poetyckiej widoczna predylekcja do ograniczenia fabuły na rzecz dygresji i luźnych epizodów. Włoski mistrz znakomicie wspomógł u nas rozwijający się od wczesnego baroku nurt poezji światowych rozkoszy, stał się nauczycielem nowej techniki środków wyrazu w opisie urody życia, poszerzał skalę poetyckiej wrażliwości, uczył sztuki konceptu, to jest artystycznego poznawania złożonych dziwności świata. Kiedy jednak koncept przestał być narzędziem poznania, a stał się przedmiotem zabawy i rozmnożyły się wiersze sztucznie udziwnione, skończył się okres sławy Mariniego. Marino ukształtował swoją wizję świata wyrastającą z kultu urody życia. Jest to obraz odbierany pięcioma zmysłami. Zmysły żywią intelekt, którym kieruje dusza człowieka, wrażliwość zmysłów jest więc ostatecznie doświadczeniem duszy. Wizja świata i pojmowanie istoty człowieka są z założenia sensualistyczne, a założenie to ma szczególne znacznie dla poety, który w doświadczeniu zmysłów, we wrażeniach gromadzi tworzywo fikcji artystycznej. Szczególnym informatorem poety jest wzrok - „zmysł dotyku” duszy. Tym założeniom służyła subtelna i bogata technika poetycka, zdolna oddać subtelność i bogactwo wrażeń odbieranych wszystkimi zmysłami, a więc np. muzyczność wiersza nie jest u Mariniego ozdobą, ale źródłem opisu świata poznawanego zmysłem słuchu.
2. Konceptualny charakter poezji Jana Andrzeja Morsztyna.
Koncept to wyszukany pomysł determinujący budowę utworu lub jego fragmentu i nadający mu zamierzoną sztuczność poetycką, przeciwstawną stylowi potocznemu i naturalnemu tokowi zwykłej opowieści; poetycka wypowiedź oparta jest więc na ordo artificialis czyli na porządku sztucznym, przez który antyczna retoryka rozumiała porządek powstały w wyniku przekształcenia porządku naturalnego, (ordo naturalis), przez reguły sztuki.; jako zasada literackiej konstrukcji koncept wykorzystuje wyraźne analogie i kontrasty w sferze stylistyki, semantyki i kompozycji (paralelizm, antyteza, paradoks, oksymoron) oraz wszelkie efekty mające na celu zadziwienie i zaskoczenie odbiorcy (pointa, aprosdoketon, gra słów). Od konceptu pochodzi nazwa jednego z kierunków w poezji barokowej, konceptyzmu; konceptyzm zmierzał do oparcia wypowiedzi poetyckiej na koncepcie rozumianym jako pojęcie subtelne i pomysłowe.
3. Poezja gabinetowa Jana Andrzeja Morsztyna.
Pytania, dlaczego Morsztyn nie drukował swych wierszy, nie da się sprowadzić do spraw cenzury, był bowiem to problem osobistego stosunku twórcy do własnych dzieł. Źródłem takiej decyzji było nie lekceważenie, lecz przeciwnie: znamienny dla poezji dworskiej duch perfekcji, łącząca klasyków i poetów barokowych świadomość wysokiej rangi rzemiosła w procesie twórczym, przekonanie, że dopiero po napisaniu utworu rozpoczyna się praca mistrza nad doskonałością kształtu. Z pozoru Morsztyn wydaje się poetą, który pisze swe wiersze dla zabawy i rozstaje się z nimi bez żalu, uznając, że są tylko przelotną przygodą intelektualną. Ten pozór był jednak wypracowany. W rzeczywistości poeta przypomina raczej szlifierza diamentów, który wciąż jest niepewny, czy obrane kształty i proporcje wydobywają pełny blask, czy nowe spojrzenie przez szkło nie odkryje błędu, a w końcu niechętnie rozstaje się ze swym dziełem. Poezja nie jest odbiciem świata, lecz osobistym wyrazem twórcy, jego intymną przyjemnością. Poezja odbija swoiste załamanie wizji świata w świadomości jednego człowieka. Ale poeta pracując nad swoim wierszem - wyrazem własnej osobowości - poprawia wiersz i odkrywa niedoskonałość artysty. Jest to więc praca nad własną osobowością rozłożona na żmudne i cierpliwe korekty.
4. Poeta kryzysu kultury.
Najwybitniejszym marinistą polskim był Jan Andrzej Morsztyn. Współzawodniczył on z włoskim mistrzem zarówno w dziedzinie konceptu, jak i mistrzostwa formy. Podobnie jak Marino, Morsztyn uprawia „literacką grabież" (najczęściej jego wiersze są po prostu niezwykle efektownymi przeróbkami dzieł Marina). Umie też zadziwiać, by nie powiedzieć: szokować, niezwykłymi pomysłami.
W jego poezji, tak jak u innych marinistów, widać też wyraźnie kryzys kultury. Jedynym tematem jego wierszy była właściwie miłość, kojarzona jednak ciągle ze śmiercią (można nawet zaryzykować stwierdzenie, że efektowne wiersze Morsztyna ukrywają paniczny lek przed przemijaniem i pośmiertną pustką świata bez Boga). W świecie Morsztyna nie ma żadnych wartości moralnych. Nie liczą się już prawda i dobro. W ich miejsce pojawiają się zmysłowa rozkosz i piękno, Można więc powiedzieć, że etykę zastępuje Morsztynowi estetyka. Ale poeta wie przecież, że piękno jest subiektywne i złudne (Niestatek), a zatem prawdziwe wartości dla niego nie istnieją.
1
1