DEFINICJE KORUPCJI
KORUPCJA (łac. corruptio - zniszczyć, zepsuć, rozerwać; w znaczeniu moralnym: zepsucie; ang. corrupt - niszczyć, corruption - zniszczenie, demoralizacja) - nadużywanie urzędu publicznego lub pozycji zawodowej do osiągania prywatnych lub osobistych korzyści. Łapownictwo jest najczęściej spotykaną, choć nie jedyną formą korupcji. Uczestniczy w nim każdy, kto daje lub przyjmuje korzyść majątkową (pieniądze czy kosztowny prezent) oraz korzyść osobistą (awans lub przyjęcie znajomego bądź krewnego do pracy) w związku z funkcją, którą pełni.
KORUPCJA (Słownik języka polskiego) - przyjmowanie lub żądanie przez pracownika instytucji państwowej lub społeczności korzyści majątkowej lub osobistej w zamian za wykonanie czynności urzędniczej lub za naruszenie prawa.
KORUPCJA (Mała Encyklopedia Prawa) - branie (sprzedajność) jak i dawanie (przekupstwo) łapówek i występuje w związku z popełnieniem czynności przez funkcjonariusza publicznego lub osobę powołaną do wykonywania funkcji publicznej.
KORUPCJA (Susan Rose-Ackerman) - nadużywanie władzy w celu uzyskania prywatnych korzyści, zaś okazję do zachowań korupcyjnych stwarzają w sektorze publicznym stosunki między przedstawicielstwami.
KORUPCJA (w badaniach socjologicznych) - jest żywym zjawiskiem społecznym i jako takie nie podlega ścisłej definicji projektującej oddającej prawodawcy pełnię możliwości regulacyjnych. Korupcją jest nie tylko zawiedzenie zaufania publicznego w konkretnym przypadku, ale także stworzenie swoim postępowaniem zagrożenia dla zaufania publicznego. Korupcja jest przestępstwem władzy, a może dokładniej przestępstwem osób zaufania publicznego polegającym na podważeniu tego zaufania w opinii publicznej.
KORUPCJA (w obszarze publicznym) - działanie lub zaniechanie osoby sprawującej funkcję publiczną, w zamian za co najmniej obietnicę korzyści majątkowej, osobistej lub politycznej przez korumpującego lub osoby przezeń reprezentowane.
STRUKTURA POJĘCIA KORUPCJI
(Chrustowski T., Prawne, kryminologiczne i kryminalistyczne aspekty łapówkarstwa)
ŁAPÓWKARSTWO, ŁAPOWINICTWO - dzielimy na:
BIERNE, SPRZEDAJNOŚĆ - polega na przyjmowaniu korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy w związku z pełnieniem funkcji publicznej.
CZYNNE, PRZEKUPSTWO - polega na udzielaniu albo składaniu obietnicy udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji.
OPŁACONY PROTEKCJONIZM, PŁATNA PROTEKCJA - polega na powoływaniu się na wpływy w instytucjach lub urzędach i podejmowaniu się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo za jej obietnicę.
NEPOTYZM - nadawanie przywilejów członkom swojej rodziny.
KUMOTERSTWO - nadawanie przywilejów swoim przyjaciołom.
KUPCZENIE, HANDEL WPŁYWAMI - polega głównie na finansowaniu wyborów przez biznesmenów lub działaczy partii politycznych w zamian za uzyskanie wpływów.
DEFRAUDACJA, MALWERSACJA, SPRZENIEWIERZENIE - przywłaszczenie przydzielonej cudzej korzyści materialnej (rzeczy, nieruchomości, ruchomości, mienia prywatnego, mienia publicznego).
KLIENTELIZM, KLIENTYZM - popieranie i protegowanie przez osoby wpływowe osób świadczących na ich rzecz usługi.
wykorzystywanie środków budżetowych i majątku publicznego do celów prywatnych lub osobistych korzyści;
zakup zamówień, kontraktów i innych korzyści rządowych, koncesji czy decyzji sądu;
uchylanie się przed obowiązkiem celnym, podatkowym czy wynikającym z innych przepisów;
świadome, niezgodne z prawem dysponowanie środkami z budżetu państwa i majątkiem, który jest dobrem publicznym;
NAZEWNICTWO
• nazwy codzienne, takie jak: „wyrazy wdzięczności”, „świadczenia szczególne”, „dodatkowe gratyfikacje”, „bractwo”, „wziątek”, „napiwek”, „korzyści niezależne”, „dary losu”, „silne argumenty”, „smerfy”, „prezenty”, „przyspieszacze”, „smarowacze”, „suweniry”, „pchacze”, „zaliczki”, „usługi”, „przysługi”;
• nazwy historyczne, odnoszące się często do korupcji zinstytucjonalizowanej: „faworyzowanie”, „łapownictwo”, „nepotyzm”, „nadużycie władzy”, „kumoterstwo”, „sitwy”, „plecy”, „dojścia”, „lobbing”, „lojalność polityczna”;
• określenia korupcyjnych czynności: „przemawianie do ręki”, „smarowanie”, „pobieranie”, „przekonywanie”, „argumentowanie”, „cukrowanie”, „pchanie”, „zwolnienia podatkowe”, „zbieranie pocztu królów polskich” („brakuje mi, proszę pana, Jagiełły”), „smerfowanie”, „żeby było bez kłopotów...”.
METAFORY KORUPCJI
Korupcja jest rakiem toczącym życie społeczne i gospodarcze. Jako zjawisko patologiczne uderza bowiem znienacka i kiedy jest zbyt późno odkryta, nie daje szans na wyleczenie.
Korupcję przyrównuje się do choroby zakaźnej, wskazując tym samym na jej zdolność do błyskawicznego infekowania zdrowych organizmów, a w momencie przekroczenia pewnego poziomu zakażenia, wywoływania społecznej epidemii.
Kolejną używaną metaforą jest metafora trójkąta bermudzkiego. Gdyby popatrzeć na zjawisko korupcji w ten sposób, można by powiedzieć, że w tajemniczym trójkącie korupcyjnym giną należne budżetowi przychody, a przepłynięcie przez obszar trójkąta prowadzi do ponoszenia wyższych kosztów, na czym traci gospodarka, a tym samym całe społeczeństwo. Ponadto trójkąt pochłania również ideę równości i sprawiedliwości społecznej oraz ideę wolnej konkurencji, a w jego czeluściach zatapiana jest także idea państwa prawa. Metafora trójkąta wskazuje na trudności ze zrozumieniem zjawiska korupcji, ale także na jej niszczycielską siłę, w trójkącie bermudzkim może bowiem zginąć w sposób niejasny wszystko.
KLASYFIKACJE KORUPCJI
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA OBSZAR WYSTĘPOWANIA:
KORUPCJA ADMINISTRACYJNA - związana ze świadczeniem pozaekonomicznych usług w zakresie oświaty, służby zdrowia, opieki społecznej. Występuje ono w różnych działach administracji publicznej. Przykładami tego typu korupcji mogą być: wpływanie na treść decyzji administracyjnej, przyznanie kredytu, legalizacja pojazdów, wydawanie uprawnień i zdawanie egzaminów państwowych.
KORUPCJA GOSPODARCZA - są to tylko te akty przekupstwa i sprzedaży, które mają miejsce w życiu gospodarczym państwa. Sektor gospodarki, w szczególny sposób jest uzależniony od decyzji instytucji państwowych i społecznych. To w szczególny sposób sprzyja kwitnięciu korupcji. W przypadku takiego typu korupcji, popełniane przestępstwo ma na celu zjednanie osoby pełniącej funkcję publiczną dla swoich celów, osiągnięcie zysków materialnych z działalności gospodarczej. Cechą tego typu korupcji jest jej "długotrwałość" - czas trwania działalności korupcyjnej jest uzależnione od czasu trwania współpracy między dającym i biorącym. To przestępstwo najczęściej jest prowadzone pod pozorem legalnych operacji gospodarczych, finansowych, handlowych.
KORUPCJA WYBORCZA - ma miejsce wówczas, gdy zachodzi przekupstwo i sprzedajność w związku z wyborami do władz publicznych i ma na celu wywarcie wpływu na sposób głosowania.
KORUPCJA POLITYCZNA - jest nią akt przekupstwa i sprzedaży, związany z przejęciem władzy państwowej lub jej utrzymaniem. Może być ono realizowane przy pomocy: nagród, stypendiów naukowych, darów, zapomóg, sponsorowania. Jest oferowaniem stanowisk i korzyści w sektorze publicznym gospodarki. Korupcja polityczna jest nieformalnym wynagrodzeniem polityków za wykorzystanie ich wpływów lub poparcie w konkretnych sytuacjach, np. zajmowanie miejsc w radach nadzorczych, pobieranie wynagrodzeń bez świadczenia pracy, diet i innych apanaży czy korzyści tylko z tytułu pozostawania w określonym układzie władzy państwowej.
KORUPCJA SAMORZĄDOWA - jest to oferowanie stanowisk i korzyści dla polityków lub urzędników w sektorze powiązanym z gospodarką komunalną i usługami na rzecz miast i gmin. Ten rodzaj korupcji jest bardzo rozpowszechniony w związku z faktem, iż większość spraw związanych z realizacją inwestycji czy obsługą mieszkańców jest załatwiana na szczeblu lokalnym.
KORUPCJA LEGISLACYJNA - jest to wpływanie na kształt ustawodawstwa w zamian za korzyści dla parlamentarzystów. Zjawisko to jest ściśle powiązane z lobbingiem, ale występuje tylko wówczas, gdy w zamian za poparcie konkretnych rozwiązań następuje określona forma zapłaty nie związana tylko z poparciem wyborczym (np. finansowa w naturze, poprzez specjalne usługi itp.)
KORUPCJA KONCESYJNA - jest to stwarzanie sztucznych barier w celu uzyskania korzyści. Najczęściej jest związana z wydawaniem decyzji administracyjnych przy pozwoleniach, zezwoleniach, licencjach czy koncesjach. Stwarzanie "sztucznych" trudności ma za zadanie wytworzyć u przedsiębiorcy przekonanie, że bez uzyskania specjalnej "pomocy" od urzędnika niemożliwe jest załatwienie sprawy.
KORUPCJA INFORMACYJNA - polega ona na sprzedaży ważnych informacji będących w posiadaniu władz publicznych, których wcześniejsze posiadanie przez biznes może umożliwić osiągnięcie specjalnych zysków. Korupcja informacyjna może też oznaczać sprzedaż informacji będących w posiadaniu jednostek prywatnych np. spółek giełdowych, władz giełdy, maklerów, zarządów spółek itp., których wykorzystanie niejawne może narazić pozostałych akcjonariuszy na straty.
KORUPCJA W ZAKRESIE ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH - jest tym rodzajem, który jest najszerzej opisany. Korupcja ta polega na oferowaniu korzyści urzędnikom w zamian za uzyskanie zlecenia lub zamówienia. Korupcja w zakresie zamówień publicznych jest bardzo zróżnicowana i może dotyczyć różnych faz procesu realizacji zamówienia publicznego.
KORUPCJA W ZAKRESIE ZAMÓWIEŃ PRYWATNYCH - jak okazało się korupcja występuje również w kontaktach pomiędzy firmami prywatnymi. Dotyczy to zwłaszcza nieuczciwości w służbach zaopatrzenia lub zakupów, które często uzależniają zakup towaru od dostawcy, od uzyskania od niego osobistych korzyści. Sytuacje tego typu są bardzo częste np.: w sieciach supermarketów.
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA ODBIÓR SPOŁECZNY ZJAWISKA:
KORUPCJA BIAŁA - charakteryzuje się dużą tolerancją wobec wybranych zachowań korupcyjnych. Przyzwolenie, tolerowanie łapownictwa - czyli twierdzenie, że: obecna sytuacja zmusza do dawania łapówek, wszystkiemu winni są dający łapówki, a nie biorący, potępienie zasługują tylko łapówki pieniężne. Akceptacja łapówki jako formy rekompensaty - ci, którzy tak uważają, twierdzą, że: dawanie łapówek w pewnych sytuacjach jest usprawiedliwione, prezent od kogoś za przysługę jest tylko dowodem jego szacunku i życzliwości, łapówki są dodatkiem do niskich pensji;
KORUPCJA SZARA - to korupcja, która spotyka się z niejednolitą oceną społeczną;
KORUPCJA CZARNA - to taka, której przypadki są jednoznacznie potępiane przez ogół społeczeństwa. Moralne potępienie - czyli twierdzenie, że: łapówka w każdej dziedzinie życia, zawsze i wszędzie jest niemoralna, za łapówki powinny być wymierzane bardzo wysokie kary więzienia, nawet gdyby zmuszała mnie do tego sytuacja, nie dam łapówki, na potępienie zasługują zarówno ci, którzy biorą łapówki, jak również ci, którzy je dają.
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA POZIOM I ZAKRES:
KORUPCJA ZINDYWIDUALIZOWANA - ograniczona do pewnej liczby osób;
KORUPCJA ZBIOROWA - angażującą całe grupy interesów po stronie korumpowanych i korumpujących.
OBSZARY NAJBARDZIEJ PODATNE NA KORUPCJĘ
urzędy centralne, parlamentarzyści
finanse partii politycznych,
sądy i prokuratura,
władze terenowe,
zamówienia publiczne,
prywatyzacja,
fundusze pozabudżetowe,
administracja podatkowa i celna,
koncesje i kontyngenty,
służba zdrowia.
HISTORIA ZJAWISKA
O korupcji jest już mowa w Biblii, kiedy to Bóg poucza Mojżesza tymi słowami: „Nie będziesz ulegał przekupstwu, bo ono zaślepia mędrca i fałszuje słowa sprawiedliwego” (Tkacz A.2000).
W starożytnej Grecji w Atenach, normy prawne stwierdzały, że sprawowanie urzędu nie może być wykorzystywane w celach prywatnych, sędziowie powinni głosować zgodnie z prawem, bez stronniczości, po wysłuchaniu obydwu stron i co najważniejsze - bez łapówek. Rzeczywistość bywała inna. Przekupstwem wpływano na oskarżycieli, świadków i sędziów. W Atenach działali tak zwani sykofanci - półprofesjonalni oskarżyciele, którzy pozywali lub też grozili pozwaniem przed sąd. Szantaż taki miał na celu uzyskanie korzyści materialnych w zamian za cofnięcie skargi. O przekupstwo i sprzeniewierzenie powierzonych funduszy państwowych oskarżano polityków. Brak oficjalnych wynagrodzeń powodował, że w zamian za rozmaite przysługi przyjmowano pieniądze, niezbędne do prowadzenia akcji politycznych.
W Rosji carskiej nie sposób wskazać środowiska, grupy zawodowej czy regionu, o którym dałoby się powiedzieć, że nie był objęty korupcją. Przesiąknięta była armia, policja, urzędnicy państwowi.
Z kolei w starożytnym Rzymie łapownictwo krzewiąc się bujnie w sądownictwie doprowadzało do podważania jego majestatu do tego stopnia, że wielu Rzymian twierdziło wręcz, że „w Rzymie wszystko jest do kupienia”.
Na ziemiach polskich korupcja znana jest od najdawniejszych czasów. Trudno dziś ocenić, na ile była powszechna w staropolskim wymiarze sprawiedliwości, ale na pewno surowo ją potępiano. W czasach saskich najbogatsi byli przesiąknięci korupcją, na sprawiedliwość mogli liczyć procesujący się ubodzy, o ile żadna ze stron nie dała łapówki i sprawa nie zagrażała interesom możnych. Sprzedajni sędziowie byli bezkarni, nic więc dziwnego, że szerzyło się bezprawie, skoro jedyną karą za nieuczciwość były wyrzuty sumienia.
Korupcja, choć w znacznie mniejszym stopniu, występowała też w odrodzonej Polsce. Nasiliło się to w latach 1923-25. Wielu posłów wykorzystywało swoje funkcje jako okazję do powiększenia majątku. We wszystkich urzędach można było spotkać „natrętów z Sejmu”, żądających załatwienia ich spraw osobistych lub ważnych dla ich partii.
II wojna światowa i okupacja szczególnie sprzyjały korupcji. Choć za przestępstwa te groziła kara śmierci, były one zarazem jedyną szansą zapewnienia minimalnych warunków egzystencji lub wręcz przeżycia. Łapówka decydowała o życiu lub śmierci. Uwolnienie z rąk Gestapo kosztowało podobno 10 tysięcy złotych, przy przeciętnej pensji 250 zł urzędnika polskiego. W okupowanej Warszawie łapówki były na porządku dziennym. Dzięki korupcji, konszachtom z wrogiem, wykorzystywaniu specyficznej sytuacji gospodarczej, niektórzy żyli w luksusie i dorobili się znacznych majątków.
CECHY KORUPCJI
Korupcja jest produktem rozróżnienia między dobrem publicznym a interesem prywatnym pojawiającym się razem z modernizacją - nie może być korupcji tam, gdzie nie ma rozróżnienia między dobrem publicznym a dobrem prywatnym, obowiązkiem wobec państwa a obowiązkiem wobec rodziny. Rozróżnienie takie musi zostać faktycznie zaakceptowane przez dominujące grupy (elity) społeczne.
Cechą korupcji jest niejawność lub tajność wymiany świadczeń. Jeśli obszar działalności członka danej społeczności podzielimy na obszar działalności publicznej (np. politycznej i administracyjnej) oraz obszar działalności prywatnej (np. ekonomicznej i socjalnej), to każdą niejawną wymianę między tymi obszarami określić można mianem korupcji. Powodem, dla którego wymiana taka przebiega w sposób niejawny, jest brak respektu dla przyjętych norm: wymiana taka jest potajemna, ponieważ gwałci ona publiczne, prawne i etyczne normy i poświęca dobro publiczne na rzecz dobra prywatnego. Chociaż zwyczaj obdarowywania lub wysyłania upominków przypomina niektóre praktyki korupcyjne, to jednak fakt, iż przebiega on w sposób jawny, odcina go zdecydowanie od „podarków” czy „upominków” o niejawnej naturze, czyli od korupcji;
Korupcja normalnie dochodzi do skutku w stosunkach między dwoma lub większą liczbą osób. W wielu przypadkach nie musi to odpowiadać prawdzie. Często korupcja dochodzi do skutku bez porozumienia z innymi. Dla przykładu: „oszczędzanie się”, zaniedbywanie obowiązków, „miganie się”, niewłaściwe korzystanie z własności, sprzeniewierzenie, przemyt, itd. każdy rozpozna jako przejawy korupcji popełnione bez współpracy z innymi.
KORUPCJA W KODEKSIE KARNYM
Podstawowe regulacje dotyczące korupcji formułuje Kodeks Karny w artykułach 228-231.
Art. 228.
§ 1. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. Jeżeli czyn określony w § 1 został popełniony w związku z naruszeniem przepisów prawa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Karze określonej w § 3 podlega także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, uzależnia wykonanie czynności służbowej od otrzymania korzyści majątkowej.
§ 5. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową znacznej wartości lub jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Art. 229.
§ 1. Kto udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 3. Kto udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną, aby skłonić ją do naruszenia obowiązku służbowego, albo udziela korzyści takiej osobie za naruszenie obowiązku służbowego, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 4. Karze określonej w § 3 podlega, kto osobie pełniącej funkcję publiczną udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej znacznej wartości.
Art. 230.
Kto, powołując się na swoje wpływy w instytucji państwowej lub samorządu terytorialnego, podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 231.
§ 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 4. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego określonego w art. 228.
PRZEDMIOT KORUPCJI
Przedmiotem korupcji jest KORZYŚĆ (materialna, niematerialna) - każde bezpłatne świadczenie udzielającego, do którego funkcjonariusz publiczny przyjmujący nie ma żadnego uzasadnionego prawem roszczenia, i które go lepiej sytuuje pod względem materialnym lub niematerialnym.
Przedmiotem łapówki może być korzyść:
MAJĄTKOWA - ma charakter materialny, jest obiektywnie stwierdzalna, efektywna, z reguły dająca się przeliczyć na pieniądze. Łapówka w postaci pieniądza daje większą gwarancję, że przestępstwo nie zostanie ujawnione, a nawet w wypadku jego ujawnienia istnieją większe szanse uniknięcia odpowiedzialności karnej niż wówczas, gdy wręczony został jakiś przedmiot łatwy do identyfikacji. Jako postać łapówki, korzyść majątkowa, może pochodzić bądź z legalnego źródła, bądź też być rezultatem działania przestępczego.
OSOBISTA - nie ma natury materialnej, jej charakterystyczną cechą jest to, że musi to być korzyść własna, dla samego funkcjonariusza publicznego. Dla kogoś innego nie jest przedmiotem łapówki. Dla przykładu, korzyściami osobistymi mogą być: wyjednanie awansu, odznaczenia, zaszczytu, tytułu, godności, przyjęcie na uczelnię, wyuczenie języka, zawodu, przyspieszenie przydziału mieszkania, nie ujawnienie okoliczności obciążających, ułatwienie zawarcia wpływowej znajomości.
PODMIOT KORUPCJI
KORUMPUJĄCY - czynny sprawca korupcji ; ten, który wręcza łapówę. Korumpujący, chcąc coś uzyskać wykorzystują swoje „dojścia” i układy, względnie tworzą takowe albo też przekupują ludzi wpływowych pieniędzmi, podarunkami czy obietnicami rewanżu w przypadku odwrócenia się ról. Przykładem takiej korupcji czynnej może być przekupywanie funkcjonariusza urzędu gminnego w celu uzyskania koncesji na prowadzenie intratnej działalności handlowej w atrakcyjnym punkcie miasta. Jej podmiotem może być każdy obywatel, który ma interes w przyspieszeniu jakiejś sprawy lub w uzyskaniu dla siebie deficytowanego dobra, jeśli tylko okaże się wystarczająco sprytny, zapobiegliwy, przebiegły (Marcol A. 1992).
SKORUMPOWANY - czynny sprawca korupcji biernej; przyjmujący łapówkę; są to ci, którzy przyjmują zaproponowany kontrakt, którzy pozwalają się przekupić, względnie przyjmują obietnicę innego rodzaju korzyści i rezygnują z obowiązującej ich bezstronności. Podmiotami korupcji biernej są wyłącznie osoby pełniące jakieś ważne funkcje społeczne, polityczne, gospodarcze, które decydują o rozdziale deficytowych dóbr lub przywilejów. Są to osoby, od których zależy coś ważnego.
TEORIE SOCJOLOGICZNE WYJAŚNIAJĄCE ZJAWISKO KORUCJI
TEORIA WYMIANY G.C. Homansa - w zachowaniach korupcyjnych zawsze mamy do czynienia z dwiema stronami: "dawcą" i "biorcą". Często przy mówieniu o łapówkach mówi się "dać coś komuś", "dać coś w zamian". Jest to więc wzajemna wymiana, oddziaływanie między osobą "otrzymującą' i "dającą". W tej relacji zawsze występuje kilka elementów: partnerzy działania, porozumienie dotyczące łapówki, przedmiot i wartość łapówki, wymiana korzyści, naruszenie normy czy też jakiegoś dobra ( naruszenie normy prywatnej, dobrego imienia, własności publicznej, czy naruszenie wartości, np. uczciwości, rzetelności). “Dawca” rozporządza jakimiś dobrami, które mają różną wartość dla poszczególnych “biorców”. Za dobra trudniejsze do osiągnięcia w danej społeczności trzeba płacić więcej, za dobra bardziej pospolite, będące w dyspozycji większej liczby “dawców”, “biorcy” mogą płacić mniej. Osoby, które dają wiele innym - pisze Homans - starają się również wiele od nich otrzymywać, a ci, którzy otrzymują wiele od innych, są zmuszeni wiele im dawać. To, co daje osoba zaangażowana w proces wymiany, może być dla niej kosztem; to, co otrzymuje - nagrodą.
KONCEPCJA ANOMII R. Mertona - inną perspektywą teoretyczną przydatną przy definiowaniu zjawiska korupcji jest charakteryzowanie jej jako przejawu patologii społecznej, a więc tego rodzaju zachowania, typu instytucji czy rodzaju struktury jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności z światopoglądowymi wartościami, nie akceptowanymi w danej społeczności. Najbardziej pełną koncepcją zachowań patologicznych, wraz z klasyfikacją jej różnorodnych form, jest koncepcja R. Mertona. W jego rozważaniach patologia społeczna definiowana jest na podstawie koncepcji anomii, a więc takiej sytuacji, w której osoby w niej tkwiące traktują otaczający je system społeczny z osłabionym respektem wobec podstawowych norm społecznych, uważają, iż normy te straciły swoją obligatoryjność. Anomia nie oznacza braku norm czy nawet braku jasności w rozumieniu tych norm, lecz sytuację, w której podmioty działające, znając normy mające je jakoby obowiązywać, są w stosunku do tych norm - ambiwalentne.
PRZYCZYNY KORUPCJI
INTERPRETACJE PRZYCZYN ŁAPÓWKARSTWA:
JEDNOCZYNNIKOWE (MONOFAKTOROWE) - interpretacja polega na tym, że wiąże popełnienie przestępstwa łapówkarstwa tylko z jedną przyczyną, np. z niskim uposażeniem urzędników, nie rozwiązaną sprawą ich emerytur, niewłaściwym poziomem moralnym reprezentowany przez ekonomicznych, a przede wszystkim politycznych przywódców społeczeństwa, surowością przepisów karnych, tzw. Odbiciem społecznym (organizm urzędniczy nie reprezentuje wyższego poziomu niż całe społeczeństwo).
WIELOCZYNNIKOWE (MULTIFAKTOROWE) -według tej interpretacji łapówkarstwo jest następstwem wzajemnego oddziaływania na siebie wielu czynników. Przyczyną może być odchylenie od prawidłowej moralności, a więc nieprzestrzeganie norm moralnych, naruszenie norm przez jednostkę. Przyczyn należy także szukać w niedociągnięciach i brakach tkwiących w systemach społeczno-gospodarczych.
CZYNNIKI PRZYCZYNOWE KORUPCJI - zjawiska i procesy sprzyjające popełnianiu przestępstw łapówkarstwa. Dzielimy je na:
CZYNNIKI O CHARAKTERZE PRZEMIOTOWYM:
błędnie pojęty interes - potrzeby szkodliwe dla interesu społecznego oraz warunki i środki prowadzące do ich zaspokojenia (np. ukrycie faktu przestępstwa, sfałszowania dokumentów, prowadzenia życia ponad możliwości wynikające z uzyskiwanych legalnie dochodów);
przymuszenie - najczęściej spotykane to wykorzystanie sytuacji i zależności, żądanie, uzależnienie, podżeganie;
trudność - której źródłem są występujące braki, niedostatki (np. trudność w zaopatrzeniu w niezbędne surowce, w zbyciu mało atrakcyjnych produktów, w uzyskaniu dobrze płatnej pracy, w nabyciu przedmiotów deficytowych, w dostaniu się na wyższą uczelnię, w uzyskaniu różnych zezwoleń (na prowadzenie działalności handlowej, usługowej);
osiągnięcia wychowawcze - w zakresie kształtowania dojrzałych postaw społecznych, obywatelskich, likwidacji społecznych nawyków oraz destruktywnych form współżycia społecznego, które mają wpływ na sposoby pokonywania trudności;
niedostatki organizacyjne przedsiębiorstw, instytucji państwowych i społecznych;
funkcjonowanie klik - przez które rozumieć należy nieformalne grupy społeczne, mające cele niezgodne z celami instytucji, w ramach której powstają. Kliki tworzą się dość często na zasadzie wspólnej przynależności do jakiejś komórki służbowej lub zajmowania zbliżonych hierarchicznie stanowisk (np. grono personelu kierowniczego „żerującego na przedsiębiorstwie”, zagarniającego dla siebie bezprawne korzyści, grupa pracowników podległych, zabiegająca o zapewnienie sobie wysokich zarobków w drodze łapówkarstwa);
niewłaściwa polityka kadrowa oraz brak skutecznej kontroli - droga awansu stoi otworem przed każdym człowiekiem ideowym, zdolnym, wykształconym. W rywalizacji o awans niestety wygrywa niekiedy osobnik nie najlepszy, lecz najsprytniejszy oraz najbezwzględniejszy. Spotyka się więc na stanowiskach dostarczających okazji do popełnienia przestępstw łapówkarstwa (np. w aparacie kontroli) ludzi niesprawiedliwych, nieuczciwych, zachłannych, karierowiczów, ludzi o wypaczonych potrzebach, których zaspokojenie jest sprzeczne zarówno z indywidualnym interesem danej osoby, nawet interesem społecznym.
tolerancyjny stosunek osób sprawujących funkcje kierownicze do popełnionych przestępstw łapówkarstwa - w ten sposób powstaje atmosfera korupcji w danej instytucji .
wadliwa ewidencja wartości materialnych - sprawia, że istnieje łatwość i prostota osiągnięcia przestępnego rezultatu, a także możliwość ukrycia bez większych trudności śladów przestępstw.
niesprawny system prawny;
brak jasnych przepisów i praw, które regulowałyby działania na styku gospodarki i polityki (zwłaszcza dotyczące udzielania kredytów, zwolnień podatkowych, celnych, przetargów, prywatyzacji);
źle działająca, niesprawna administracja;
motywy działania i moralność obywateli;
poczucie przymusu;
tańsze załatwienie sprawy;
szybsze załatwienie spraw;
chęć ratowania zdrowia, życia;
chęć uniknięcia kary, mandatu;
chęć dorobienia się, wzbogacenia;
brak zasad moralnych, nieuczciwość ludzi;
przyzwyczajenie do łapownictwa z czasów poprzedniego ustroju;
przekonanie, że korupcja występuje we wszystkich społeczeństwach i w każdych czasach;
chęć okazania wdzięczności;
podnoszenie efektywności własnych działań;
większa rzetelność i dokładność urzędników w załatwianiu spraw;
kultura polityczna;
brak kodeksów zawodowych, wskazujących właściwe zachowania i określających zakres działalności poszczególnych grup zawodowych;
nieprzestrzeganie istniejących kodeksów zawodowych;
gospodarka państwa;
niedostatek niektórych towarów i usług;
nadmierna władza poszczególnych urzędników;
dowolność podejmowanych decyzji;
zaniedbywanie obowiązujących procedur i brak kontroli wypełniania tych procedur;
słabość kontroli wewnętrznej;
nierówny dostęp do informacji;
brak personalnej odpowiedzialności za podejmowane decyzje, w tym brak jasnego uregulowania i określenia kompetencji;
brak działań antykorupcyjnych, w tym zwłaszcza niedoskonałość systemu weryfikacji deklaracji majątkowych, składanych przez urzędników.
CZYNNIKI O CHARAKTERZE PODMIOTOWYM - zwracając uwagę na czynniki związane z osobowością przestępcy zwraca się uwagę na przyczyny, które doprowadziły go do popełnienia konkretnego przestępstwa:
niska kultura współżycia i współpracy - kultura środowiska kształtuje osobowość ludzi wchodzących w skład określonego systemu, wszczepia im konkretne wartości, nakierowuje ich aspiracje, podporządkowuje ich postępowanie normom społeczno-obyczajowym, podsuwa im wzory osobowe do naśladowania;
dysharmonia wynikająca z dysproporcji kwalifikacji zawodowych i moralnych pracowników w stosunku do wykonywanych przez nich zadań służbowych - a w szczególności niekomplementarność w relacji: kwalifikacje zawodowe - kwalifikacje moralne -zadania służbowe;
wykształcenie - poziom wykształcenia sprawców przestępstw korupcyjnych, to ze względu na wymagania służby publicznej, znajduje się powyżej średniej;
poziom kultury moralnej - fakt popełnienia przestępstwa łapówkarstwa jeden raz wskazuje na wystąpienie u sprawcy negatywnych cech moralnych, zaś popełnianie tych przestępstw przez danego sprawcę wielokrotnie wskazuje na to, że te negatywne cechy moralne są już u niego głęboko zakorzenione. Każdy przypadek sprzedajności od strony moralnej jest przejawem braku uczciwości funkcjonariusza publicznego przede wszystkim wobec państwa;
KONSEKWENCJE KORUPCJI
KONSEKWENCJE MORALNE I KULTUROWE:
spadek standardów etycznych społeczeństwa;
zanik wzajemnego zaufania osób uczestniczących w obrocie społecznym i ekonomicznym;
redukcja kapitału społecznego.
hazard moralny - przesuwanie spłaty dobrowolnie zaciągniętych zobowiązań na innych (np. wręczanie łapówek w celu przyspieszenia uzyskania pozwolenia prowadzić będzie do jeszcze wolniejszego tempa wydawania pozwoleń w celu „zgarnięcia” wyższych łapówek).
obniżenie etyki pracy - które jest konsekwencją myślenia, że zaniedbanie i zwłoka popłacają. Długoletnia korupcja prowadzi do sytuacji, w której zaniedbanie i zwłoka stają się sposobem życia, cechą charakteru narodowego;
premiowanie sukcesem bezwzględności, niemoralności, chamstwa i skandalu.
KONSEKWENCJE SPOŁECZNE:
pogłębienie przywilejów i nierówności społeczne - korupcja zwiększa władzę wysoko postawionych w hierarchii politycznej, łącznie z władzą implikowania i szantażu, ponieważ praktycznie każdy może stać się obiektem uwikłania lub szantażu;
zredukowanie mobilności społecznej - udział stosunków pokrewieństwa, powinowactwa, przyjaźni, znajomości zwiększa się kosztem stosunków „na odległość ręki”. Przejrzystość stosunków rynkowych opartych na wydajności i mobilności spada. Osobnicy raczej lepiej usytuowani niż lepsi pną się w górę skali dochodu i znaczenia, osobnicy wydani, inteligentni i lepsi stoją w miejscu lub opadają w dolne rewiry skali dochodów i znaczenia. Ograniczona lub perwersyjna mobilność społeczna nie dostarcza dobrych prognoz dla przyszłych sukcesów ekonomicznych lub integracyjnych krajów oddających się korupcji.
KONSEKWENCJE PRAWNE:
korozja szacunku dla prawa - stwarza zapotrzebowanie na wzrost regulacji prawnej obrotu gospodarczego, na rozmyślne używanie przez biurokrację nieprecyzyjnego, poddającego się różnym interpretacjom języka, na tworzenie luk prawnych;
kompromitacja idei konkurencji oraz konkurencyjności - ponieważ sukcesu w środowisku skorumpowanym nie można osiągnąć nie uczestnicząc w praktykach korupcyjnych;
zawód kupca lub przedsiębiorcy kojarzy się z nieczystymi interesami, oszustwami i ofertami łapówek. Odbiera to legitymację moralną systemowi rynkowemu;
erozja pewności prywatnych praw własności - ponieważ inwestorzy liczą się z możliwością korupcyjnego działania menadżerów, liczą się też z możliwością ubytku ich substancji majątkowej, dlatego w kraju skorumpowanym skłonność do inwestycji, a może także do oszczędzania będzie niższa niż w środowisku pozbawionym korupcji. Raz utrwalona korupcja może ułatwiać argumentacje o nieefektywności systemu rynkowego, o niewydajności i niesprawiedliwości kapitalizmu, o potrzebie rozwiązań socjalistycznych itd.
KONSEKWENCJE EKONOMICZNE I POLITYCZNE:
wzrost kosztów inwestycji i produkcji rosną - ponieważ obejmują między innymi transfery łapówkowe, niewygodę ukrytej akcji w ewentualnej transakcji wiązanej, konsekwencje zatwierdzenia nieoptymalnych parametrów; efektem tego jest redukcja efektywności zainwestowanych środków, spadek wydajności produkcji;
dekoncentracja i despecjalizacja skorumpowanych - potrzeba prowadzenia podwójnej księgowości, potrzeba ponoszenia kosztów utrzymania tajemnicy nielegalnych transakcji przez długi okres czasu. Rosną koszty transakcji;
tempo wzrostu gospodarczego maleje;
poszczególne projekty okazują się nadmiernie rozbudowane lub nieekonomiczne z uwagi na fakt, że realizacja wielkich projektów oznacza wzrost dochodów z łapówek. Powstaje droga prowadzona do nikąd, szkoła lub szpital rozpoczęty, lecz nigdy nie skończony. Jedyną przyczyną budowy tych obiektów była bowiem potrzeba otrzymania łapówki przez urzędnika w potrzebie, finansowana po części z podatków;
ubocznym efektem nadmiernych inwestycji jest wznoszenie wysokich barier wejścia na rynek przez ewentualnych konkurentów. W efekcie intensywność konkurencji spada. Z perspektywy problemu inwestowania od strony sektora publicznego korupcja może z początku przyczynić się do wzrostu inwestycji publicznych kosztem inwestycji prywatnych, ponieważ urzędnicy decydujący o inwestycjach publicznych pragną, przy okazji, upiec swoją pieczeń. Na dłuższą metę jednak rozmiary inwestycji publicznych kurczą się na rzecz zwiększonych wydatków bieżących z budżetu, z powodu braku środków publicznych. W skorumpowanym środowisku niepewności prawnej infrastruktura fizyczna (sieć telefoniczna, bankowa, sieć kanalizacyjna, gaz, elektryczność, sieć dróg, mostów, ochrona środowiska itd.) popada w zaniedbanie, a superstruktura duchowa państwa (szkolnictwo wszystkich szczebli, szpitale i ochrona zdrowia itd.) ulega erozji. Pożałowania godny stan infrastruktury, z kolei, stwarza potrzebę inwestowania. Inwestorzy stawiają warunki, domagając się ulg podatkowych, protekcji, przywilejów, specjalnych sfer i warunków. Rząd nie ma dużego wyboru i ulgi takie przyznaje. Wpływy budżetowe maleją coraz bardziej. Błędne koło zaniku infrastruktury i wpływów budżetowych zamyka się.
niska efektywność inwestycji, ponieważ inwestorzy przedsiębiorą nierentowne projekty w nadziei na wykup przez państwo lub instytucje międzynarodowe (MFW, Bank Światowy). W długim okresie prowadzić to może do kryzysów ekonomicznych, jak to miało niedawno miejsce na przykład w krajach Dalekiego Wschodu (Indonezja, Tajlandia, Malezja, Korea Południowa itd.);
wpływy z eksportu są mniejsze od potencjalnych, z uwagi na korupcyjne wynegocjowanie cen niższych od cen światowych (i zdeponowanie ewentualnej różnicy w zachodnim banku);
wypłaty z tytułu importu są większe od możliwych, a z tego samego powodu ujawniają się potrzeby posiadania konta w kraju „bezpiecznym” (nieskorumpowanym);
korupcja w sferze gospodarczej wiąże się ściśle z udziałem szarej, nieoficjalnej gospodarki w dochodach kraju;
korupcja obniża jakość „systemu rządzenia”. Redukuje ona lub usuwa legitymację rządów, szczególnie dyktatorskich. Wywiera zatem w dłuższym okresie efekt politycznie destabilizujący.
POZOSTAŁE TEMATY ZWIĄZANE Z KORUPCJĄ
Korupcja u podstaw jest złamaniem norm etycznych, zresztą wskazuje już na to już źródłosłów tego określenia - psucie.
Konflikt interesów bez wątpienia wiąże się z pojęciem korupcji, choć nie należy go z korupcją mylić.
Rentseeking behaviour - jednym z typowych skutków niedostatecznej kontroli wewnętrznej i zewnętrznej
funkcjonowania instytucji publicznych jest rozpowszechnienie się działań mających na celu uzyskanie nieuprawnionej renty. Korupcja bywa jednym z takich działań.
Korupcja i zaufanie.
7. GDZIE RODZI SIĘ KORUPCJA
Problem systemu czy świadomości społecznej?
16
PODSTAWY SOCJOLOGII - ĆWICZENIA