ANTYK

Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym czasie:- epika (VIII wiek p.n.e.)- liryka (VII-VI wiek p.n.e.)- dramat (V wiek p.n.e.)- epigramat (III wiek p.n.e.) Gatunki literackie pochodzące ze starożytności epopeja - „Iliada” i „Odyseja” Homera (epopeje greckie), „Eneida”Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa; anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.); epigramat - zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu; hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste; pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna patosu; dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna; pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów; tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w „Antygonie” Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, cechowało ją bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa; mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym; np. przemienność pór roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów. Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp). Podziału literatury dokonał Arystoteles, dzieląc ją na: epikę - epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem; dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie; liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean (Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia).

AJSCHYLOS U Ajschylosa przeważają partie chórowe z koryfeuszem; akcję wiedzie dwu solistów w uroczystych dwuśpiewach. Tragedia ma charakter bardziej liryczny niż dramatyczny. Ajschylos napisał około dziewięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się siedem. Najznaczniejsze to: Oresteja (trylogia), tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami. Ajschylos broni godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych.

ANAKREONT pisał wiersze o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają one radość życia, urok beztroskich zabaw, a bożka miłości - Erosa traktuje poeta jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.

EURYPIDES pogłębia psychologię postaci i realizm akcji, a ogranicza udział chóru. Zachowało się siedem jego dzieł, m.in. o Elektrze, Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei - jak widać, bohaterami są kobiety. Na Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję od pierwotnego półreligijnego oratorium do wykształconej tragedii świeckiej. HORACY był najsławniejszym poetą rzymskim, świadomym swej poetyckiej wielkości („non omnis moriar” - nie wszystek umrę). Był autorem znakomitych wierszy, pieśni (które później nazwano odami), satyr i listów poetyckich. Głosił mądre zasady człowieka znającego ludzki los, człowieka, który wie, że bogactwo rzadko przynosi szczęście i że życie w zdrowiu, spokoju i w zgodzie z własnym sumieniem znacznie pomniejsza troski i niepokoje (podobne myśli można znaleźć w pieśniach Kochanowskiego).

SAFONA Wiersze Safony (np. „Pogarda dla nie znającej poezji”) są pełne poetyckiego uroku i wdzięku, sławią serdeczną przyjaźń, głęboką miłość i życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń - źródłem owych przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i pustkę.

SOFOKLES Zasługą Sofoklesa jest wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich. Wprowadza postacie kobiece. Zachowało się kilka tragedii Sofoklesa, znaczniejsze są o Edypie i Antygonie.

SYMONIDES Wiersze Symonidesa uczą przyjmowania życia takim, jakie jest, odradzają nadmierną troskę o przyszłość, której nikt nie zna, a każdy dzień może przynieść zmiany na lepsze lub gorsze i zniweczyć wszelkie nasze osiągnięcia i zamierzenia.

TYRTEUSZ pisał elegie, w których to umiłowanie ojczyzny i gotowość do walki o jej wolność są najistotniejszymi miernikami wartości człowieka. Od imienia poety wywodzi się termin poezji tyrtejskiej, czyli poezji patriotycznej.

EPIKUREIZM Materialistyczna i ateistyczna doktryna: w etyce uznająca jedynie dobra doczesne, a jako cel najwyższy szczęście człowieka, za które on sam jest odpowiedzialny, a którego źródłem są zwłaszcza przyjemności natury duchowej. Utożsamiane z dobrem negatywnym (brak cierpienia będącego wytworem ograniczonej, ciemnej umysłowości) i wskazaniami duchowymi, jakie daje światły umysł. Człowiek sam jest odpowiedzialny za swoje szczęście, a żyjemy po to, by ciągle dążyć do szczęścia. Ponadto epikureizm zakładał istnienie tylko materialnego świata i dóbr doczesnych.

W filozofii przyrody - uważający wszelki byt za cielesny, przyjmujący atomową budowę ciał, głoszący zasadę przyczynowości oraz tezę o mechanicznym działaniu przyczyn. Potocznie, postawa życiowa polegająca na dążeniu do niczym nie skrępowanego używania życia.

Epikur (341 - 270 r. p.n.e.) - filozof grecki, przedstawiciel

starożytnego materializmu, kontynuator atomistyki Demokryta.

HEDONIZM Doktryna etyczna uznająca przyjemność, rozkosz bądź unikanie przykrości za jedyne dobro, cel życia, naczelny motyw ludzkiego postępowania. SCEPTYCYZM Stanowisko filozoficzne, głównie teoriopoznawcze, odrzucające możliwość poznania prawdy (także innych wartości - dobro, piękno) i zdobycia wiedzy wiarygodnej i uzasadnionej; powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.

STOICYZM W języku potocznym istnieje zwrot „stoicki spokój” - tak określamy postawę równowagi zachowywaną nawet wobec przeciwności losu. To określenie wywodzi się z systemu filozofii stoickiej.

Filozofia stoicka została zapoczątkowana w III w. p.n.e. w Atenach przez Zenona z Kition. Stoicy byli materialistami i racjonalistami, uznawali tylko jeden byt - materię i poznanie rozumowe. Najbardziej jednak rozwinęli myśl etyczną, przejmując od Sokratesa przekonanie o łączności szczęścia, cnoty i rozumu.

Najwyższym dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Aby je osiągnąć, trzeba uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, zapanować nad sobą, wyrzec się dóbr przemijających. Żyć cnotliwie - znaczy żyć zgodnie z naturą. Natura jest rozumna, harmonijna, boska. Naturę człowieka stanowią nie namiętności (te są źródłem zła), lecz rozum. Życie cnotliwe jest zatem zgodne z naturą, z życiem wolnym.

Ideałem stoików był mędrzec - człowiek rozumny, szczęśliwy, wolny, bogaty, bo mający rzeczy najcenniejsze. Mędrzec ceni tylko cnotę, potępia zło i jest obojętny wobec dóbr nietrwałych: bogactwa, siły, urody, zaszczytów. Dzięki temu jest niezależny i wolny.

Filozofię stoicką cechowała surowa powaga, trzeźwość, rygoryzm. Była to jednak filozofia optymistyczna: głosiła wiarę w człowieka, w możliwość osiągnięcia cnoty, a więc szczęścia. Pojęcie wolności wewnętrznej człowieka jest kluczowym pojęciem etyki stoickiej.

Seneka i Marek Aureliusz należą do młodszej szkoły stoickiej. Odbiegli oni od pierwotnego materializmu, ograniczyli filozofię stoicką do etyki i mądrości życiowej. Wywarli duży wpływ na rozwój myśli chrześcijańskiej. Ich pisma trafiały do szerokich rzesz odbiorców, filozofia stawała się w ich ujęciu podporą w życiu.

ANTYGONA Edyp, przybrany syn króla i królowej Koryntu, odwiedzając wyrocznię delficką usłyszał, że zabije ojca i ożeni się z własną matką. Nie znając swej przeszłości sądził, że władcy Koryntu są jego prawdziwymi rodzicami. Chcąc uciec przeznaczeniu, opuszcza Korynt na zawsze. Na jednej z dróg zabija człowieka nie wiedząc, że był to Lajos, jego ojciec. Przybywa do Teb, gdzie rozwiązuje zagadkę straszliwego sfinksa i uwalnia od niego miasto. Zostaje królem Teb i żeni się z wdową po Lajosie, własną matką. Ma z nią dwóch synów - Eteoklesa i Polinika oraz dwie córki - Antygonę i Ismenę. Gdy odkrył prawdę o sobie, oślepił się i opuścił Teby. Dwaj synowie, na których spadł obowiązek rządzenia państwem, nie mogli pogodzić się ze sobą i Eteokles zmusił brata do opuszczenia miasta. Ten, pragnąc zemsty, udał się do Argos i doprowadził do najazdu wrogich Tebom sąsiadów. W czasie walki bracia stoczyli śmiertelny pojedynek i obaj polegli. Napaść odparto, królem Teby został Kreon, brat królowej. Nakazał pogrzebać z honorami Eteokla, który zginął w obronie ojczyzny, zaś ciało zdrajcy Polinika pozostawić nie pochowane na pastwę psom i sępom. Tę decyzję Kreona poznajemy z rozmowy Antygony z Ismeną, rozmowy, która rozpoczyna akcję tragedii. Obie siostry wiedzą, że kto nie usłucha nakazu Kreona, temu grozi śmierć. W imię praw boskich i miłości siostrzanej Antygona postanawia pogrzebać ciało brata. Rezygnuje z pomocy siostry, która owładnięta strachem, chce odwieść ją od tego zamiaru. Antygona złamała rozkaz Kreona i została skazana na śmierć.

Najbardziej istotny w utworze jest konflikt, czyli starcie się dwu przeciwstawnych racji. Argumenty Kreona, uzasadniające jego rozkaz, wydają się być słuszne. Czując się odpowiedzialnym za kraj, którym rządzi, wie że zdrajca musi być ukarany i że o tej karze muszą wiedzieć wszyscy.

Antygona natomiast nie decyduje się na bunt przeciwko prawom boskim i wybiera mniejsze zło, czyli bunt przeciwko prawu Kreona.

Utwór ten jest ostrzeżeniem, jest rozwinięciem stwierdzenia, że „pycha przychodzi przed upadkiem” (Stary Testament - „Księga Rodzaju”). Pycha gubi człowieka.

ENEIDA „Eneida” łączy w ramach jednolitej opowieści fabularnej różne elementy typowe dla obu epopei Homera. Obraz przygód Eneasza w czasie tułaczki po morzach i lądach jest wzorowany na „Odysei”, obraz działań wojennych - na „Iliadzie”. Eneasz, po ucieczce z płonącej Troi wraz z ojcem, żoną, synem i grupą towarzyszy, po kilkuletniej wędrówce przybywa do Italii, gdzie zakłada kolonię, od której pochodzić mieli Rzymianie.

ILIADA Powstała na przełomie IX i VIII w. p.n.e. Podzielona na 24 księgi, opowiada historię 40 dni dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków (gniew Achillesa, największego z bohaterów greckich, z powodu odebrania mu przez naczelnego wodza Greków - Agamemnona branki Bryzeidy, wycofanie się Achillesa z udziału w walkach, klęski Greków, śmierć przyjaciela Achillesa - Patroklosa z ręki Hektora, syna króla Troi - Priama, śmierć Hektora w pojedynku z Achillesem, zbeszczeszczenie zwłok Hektora przez Achillesa i wydanie ich Priamowi, pogrzeb Hektora). Księgi „Iliady” wypełnia tematyka bohaterska i batalistyczna.

Genezy wojny trojańskiej szukać należy w starożytnych mitach. Oto syn Króla Troi, Parys, przyjechał do Sparty, na dwór króla Menelausa i pokochał jego żonę, piękną Helenę. Lekceważąc prawa gościnności, porwał ją i uwiózł do Troi. Obrażeni Grecy wysłali posłów (Menelausa i Odyseusza), żądając wydania porwanej. Lecz Priam ustąpił synowi i wbrew uczciwości i rozsądkowi pozwolił zatrzymać Helenę. O Menelausa upomnieli się wszyscy jego pobratymcy i z wielkim wojskiem przyciągnęli pod Troję, przysięgając zemstę. Dziesięcioletnia wojna skończyła się całkowitą zagładą miasta. Niemałą rolę w ostatecznym zwycięstwie Greków odegrał Odyseusz. Podsunął myśl zbudowania wielkiego, drewnianego konia, w którego brzuchu ukryci byli żołnierze greccy. Nieświadomi podstępu Trojanie wprowadzili go na teren miasta. Nocą Grecy wydostali się na zewnątrz, otworzyli bramy Troi, torując drogę swoim wojskom.

Ton tej epopei jest podniosły i heroiczny. Bohaterowie są wyidealizowani

- są herosami, półbogami.

ODYSEJA Powstała w I połowie VIII w. p.n.e. Jej bohaterem był Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troję (patrz wyżej), jeden z najdzielniejszych i najroztropniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez boga Posejdona, błąkał się przez 10 lat po morzu, doznał wielu przygód, stracił wszystkich towarzyszy, aż wreszcie dzięki opiece bogini Pallas Atene, powrócił do rodzinnej Itaki, gdzie oczekiwała go wierna żona Penelopa i kochający syn Telemach.

Właściwa akcja „Odysei” rozpoczyna się pod koniec wędrówek Odyseusza, kiedy jako rozbitek znalazł schronienie u Feaków i tam opowiadał swoje dziwne przygody (np. spotkanie cyklopa Polifa, boginki Kirke itd.). Po raz pierwszy w literaturze spotykamy się z retrospekcją (spojrzenie wstecz) i narracją bohatera.

Ton tej epopei, w stosunku do heroicznego tonu „Iliady”, uległ obniżeniu. Inaczej jest też kreowany bohater - jest bardziej ludzki, jego stany psychiczne bliższe są mentalności człowieczej niż boskiej. Udział bogów w kierowaniu losem bohaterów też jest tu znacznie mniejszy.

CHARAKTERYSTYKA PORÓWNAWCZA ACHILLESA I HEKTORA.

Homer opisuje w „Iliadzie” dwa wyraźne, mocne charaktery: Achillesa i Hektora. Te ścierające się ze sobą postacie mają bardzo wyraźnie zarysowane cechy charakteru. Ich czyny podlegają bezpośredniej ocenie moralnej, zawartej w wypowiedziach współbohaterów „Iliady”, a także ocenie pośredniej, dokonywanej przez czytelnika, patrzącego na dane postacie z pozycji współczesnych wartości moralnych. Główni bohaterowie przemawiają swoim aktywnym postępowaniem, a ich czyny powodują jednoznaczną ocenę: negatywną lub pozytywną. Obie postacie charakteryzuje męstwo i autorytet. Zarówno w Achillesie, jak i w Hektorze spoczywa ufność i nadzieja poszczególnych stron konfliktu. Achilles daje nam się jednak poznać jako człowiek gwałtowny, mściwy i niewzruszony.

„Na to strasznie zapalon Achilles zawoła: „O kłamco! o człeku

bewstydnego czoła! (...) bezczelniku z psim okiem!”

O jego charakterze świadczy np. epizod, w którym Achilles zabija proszącego go o łaskę Likaona. Sam określa przyczynę walki jako chęć zemsty za lud grecki. Do tych wszystkich negatywnych cech można jeszcze dodać jego mściwość i upór, z jakim odrzuca przeprosiny. Jednakże nie tylko z samych wad składa się osobowość Achillesa. Wiemy o nim, że jest honorowy i rozważny i że potrafi w odpowiednim momencie powstrzymać gniew.

„Choć cały gniewem pałam, lecz rozum ostrzega, iż ten błądzić nie może,

kto bogom ulega.”.

Zdecydowanie negatywnej postawie Achillesa przeciwstawia Homer Hektora - człowieka szlachetnego, uczuciowego i wrażliwego, kochającego mocno własne dziecko.

„A dawszy słodkie dziecku całowanie, i kołysząc je z lekka,

bogów prosi za nie.”.

Kiedy wyruszając do miasta, każe modlić się starcom i żonom do bogów, ukazuje nam się jako człowiek pobożny, wierzący w Przeznaczenie. Jego wrażliwość ujawnia się najbardziej w chwili, gdy dostrzega zabitego brata. Żal i ból powodują w nim wzrost śmiałości i „jak ogień z groźną dzidą na zabójcę leci.”

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY EPOSU HOMERYCKIEGO.

Homer opisuje w „Iliadzie” dwa wyraźne, mocne charaktery: Achillesa i Hektora. Te ścierające się ze sobą postacie mają bardzo wyraźnie zarysowane cechy charakteru. Ich czyny podlegają bezpośredniej ocenie moralnej, zawartej w wypowiedziach współbohaterów „Iliady”, a także ocenie pośredniej, dokonywanej przez czytelnika, patrzącego na dane postacie z pozycji współczesnych wartości moralnych. Główni bohaterowie przemawiają swoim aktywnym postępowaniem, a ich czyny powodują jednoznaczną ocenę: negatywną lub pozytywną. Obie postacie charakteryzuje męstwo i autorytet. Zarówno w Achillesie, jak i w Hektorze spoczywa ufność i nadzieja poszczególnych stron konfliktu. Achilles daje nam się jednak poznać jako człowiek gwałtowny, mściwy i niewzruszony.

„Na to strasznie zapalon Achilles zawoła: „O kłamco! o człeku

bewstydnego czoła! (...) bezczelniku z psim okiem!”

O jego charakterze świadczy np. epizod, w którym Achilles zabija proszącego go o łaskę Likaona. Sam określa przyczynę walki jako chęć zemsty za lud grecki. Do tych wszystkich negatywnych cech można jeszcze dodać jego mściwość i upór, z jakim odrzuca przeprosiny. Jednakże nie tylko z samych wad składa się osobowość Achillesa. Wiemy o nim, że jest honorowy i rozważny i że potrafi w odpowiednim momencie powstrzymać gniew.

„Choć cały gniewem pałam, lecz rozum ostrzega, iż ten błądzić nie może,

kto bogom ulega.”.

Zdecydowanie negatywnej postawie Achillesa przeciwstawia Homer Hektora - człowieka szlachetnego, uczuciowego i wrażliwego, kochającego mocno własne dziecko.

„A dawszy słodkie dziecku całowanie, i kołysząc je z lekka,

bogów prosi za nie.”.

Kiedy wyruszając do miasta, każe modlić się starcom i żonom do bogów, ukazuje nam się jako człowiek pobożny, wierzący w Przeznaczenie. Jego wrażliwość ujawnia się najbardziej w chwili, gdy dostrzega zabitego brata. Żal i ból powodują w nim wzrost śmiałości i „jak ogień z groźną dzidą na zabójcę leci.”

CO TO JEST REKTORYKA? KTO JEST UWAŻANY ZA NAJWYBITNIEJSZEGO MÓWCĘ.

Retoryka to teoria i sztuka wymowy (oratorstwo). Autorem najbardziej wyczerpującego podręcznika retoryki był KWINTYLIAN (I w.n.e.). Sztuka retoryki rozwinęła się jednak dużo wcześniej. Uprawiali ją m.in. GORGIASZ i ARYSTOTELES. Za najwybitniejszego mówcę starożytności uważany jest Marcus Tullius CICERO (CYCERON). Był Rzymianinem, mężem stanu i filozofem. Żył w latach 106-43 p.n.e. Zachowało się 58 mów sądowych i politycznych Cycerona (np. przeciw Katylinie, przeciw Antoniuszowi). W filozofii Cyceron był twórcą jej łacińskiej terminologii. Skłaniał się ku sceptycyzmowi i stoicyzmowi. Napisał dzieła filozoficzne „O powinnościach” i „O naturze bogów”. Przez długie wieki Cyceron był uważany za wzór mówcy, który potrafił przedstawić argumenty w sposób logiczny, a zarazem obrazowy i piękny. Według świadectw współczesnych Cyceron miał tak przemożny wpływ na słuchaczy, że mógł dowolnie rządzić ich uczuciami (lud rzymski płakał, gdy Cycero mówił o niewinnie uwięzionym, był pełen nienawiści, kiedy mówca wygłaszał orację przeciw zbrodniarzowi). Pisano o nim: „Marcus Tullius Cicero, clarus orator Romanus” - „Marek Tulliusz Cycero, sławny mówca rzymski”.

DWIE RACJE W ANTYGONIE SOFOKLESA.

„Antygona” napisana została w 440 roku p.n.e. przez jednego z największych tragików greckich - Sofoklesa. Należy on do trójki najwybitniejszych tragików greckich, żyjących w V w. przed Chrystusem. W konkursach teatralnych współzawodniczył w młodości z Ajschylosem, z Eurypidesem w ostatnich latach swego życia. Nazywany był „chlubą teatru greckiego”. Utwór ten związany jest z mitem tebańskim, który opowiada o historii Edypa. Zdarzenia w nim opisane poprzedzają akcję tragedii i dlatego kilka słów o nich. Mit opowiada o domu Lajosa, nad którym ciąży fatum. Z Lajosa klątwa spada na Edypa, który po strasznych męczarniach umiera, pozostawiając dwóch synów - Eteoklesa i Polinejka. Bracia w kłótni zabijają się wzajemnie. Istotą tragedii jest konflikt, czyli starcie się dwóch sprzecznych racji, a zwycięstwo którejkolwiek z nich musi prowadzić do tragicznych konsekwencji. Konflikt polega na tym, że żadna ze ścierających się stron nie może być lepsza lub gorsza, ale obu nie da się pogodzić. Jest to więc sytuacja bez dobrego wyjścia. Bohaterami tragicznymi w dramacie Sofoklesa jest wiele postaci. Można mówić o tragizmie Ismeny, Eurydyki, Hajmona, ale ich tragizm stanowi konsekwencję tragizmu dwojga głównych bohaterów: Antygony i Kreona. Konflikt ten zaistniał, gdyż Kreon wydał zakaz grzebania zwłok brata Antygony, Polinejkesa, który wraz z obcym wojskiem napadł na Teby, aby odebrać władzę swemu bratu Eteoklesowi. Obaj przeciwnicy zginęli w walce, a Kreon kazał z honorami pogrzebać zwłoki Eteoklesa, zaś ciało Polinejkesa pozostawić ptakom na pożarcie. Postąpił tak dlatego, iż uważał, że obrońcy miasta należy się godny pogrzeb, a zdrajcę, jakim okazał się Polinejkes, trzeba ukarać nawet po śmierci. Antygona przeciwstawia się zarządzeniu króla i grzebie zwłoki brata. Złapana przez strażnika i przyprowadzona przed oblicze króla śmiało, a nawet hardo przyznaje się do złamania rozkazu władcy. Kreon, który skazał ją za ten czyn na karę śmierci, swoje postępowanie tłumaczył chęcią utrzymania autorytetu wśród poddanych. Władca kierował się poczuciem własnej dumy i nie chciał pozwolić, aby jego poddani łamali prawo ustanowione przez niego. Świadczyłoby to o jego słabości. Ważną rolę w tym konflikcie odegrał fakt, iż osobą, która odważyła się sprzeciwić królowi, była kobieta. To jeszcze w większym stopniu uraziło jego dumę, o czym świadczą słowa: „U mnie nie będzie przewodzić kobieta”. Kreon poprzez wydanie wyroku na Antygonę chciał udowodnić, że jest władcą stanowczym i winny zostanie ukarany, nawet jeśli jest członkiem królewskiego rodu. Sam zakaz pogrzebania ciała Polinejkesa miał na celu podkreślenie, że zdradzieckie działania przeciwko własnemu krajowi nikomu nie mogą ujść bezkarnie. Antygona postanowiła złamać zakaz królewski i mimo niebezpieczeństwa, jakie jej za to groziło, pogrzebać brata. W swoim postępowaniu kierowała się miłością, a przede wszystkim obowiązkiem religijnym. Antygona broniła swoich racji mówiąc, że wybrała wierność wobec prawa boskiego, gdyż uważała je za ważniejsze niż prawo wydane przez człowieka, chociaż jest on królem. Na pytanie czy wiedziała o zakazie odpowiedziała twierdząco i dodała, że „Nie Zeus przecież obwieścił to prawo” i dalej „Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić”. Kierowała się więc szlachetnymi pobudkami i nie mogła odwrócić się od swojego brata, mimo że okrzyknięto go zdrajcą. Jej uczynek był więc dowodem miłości do brata, odwagi i wierności zasadom religijnym. Widzimy więc, że zarówno jedna, jak i druga strona konfliktu miała swoje racje, a wybór pomiędzy nimi nie był łatwy, a nawet niemożliwy. Tragizm Antygony polega właśnie na tym, iż nie mogła ona wybrać pomiędzy dobrem a złem. Mogła jedynie wybrać mniejsze lub większe zło. Gdyby podporządkowała się zakazowi Kreona, przyjęłaby prawo ludzkie, lecz złamała prawo boskie, które uważała za ważniejsze. Dokonała więc wyboru podyktowanego jej przez sumienie, nie bojąc się kary, którą musiała ponieść. Pomimo ceny, jaką zapłaciła za swoje postępowanie, odniosła moralne zwycięstwo nad Kreonem, gdyż zrozumiał on swój błąd i to, że jego racje, jakkolwiek ważne, nie były na tyle istotne, aby łamać prawo boskie. Opamiętanie przyszło jednak zbyt późno. Doprowadziła do niego samobójcza śmierć syna Kreona. Na swoje życie targnęła się również Eurydyka, która nie mogła przeboleć utraty syna. W ten sposób konflikt dwóch racji doprowadził do tragedii. Stanowisko Sofoklesa wobec konfliktu jest wyraźnie określone, wynika ono z jego poglądów etycznych i religijnych. Należy wspomnieć, że twórca „Antygony” był człowiekiem głębokiej wiary, silnie przywiązanym do tradycji. Nie akceptował sofistycznych koncepcji, które podważały nienaruszalność zasad moralnych i religijnych. Według Sofoklesa, niepisane prawa boskie były odwieczne i nienaruszalne. I dlatego też w dramacie biorą one górę. Śmierć Antygony stała się jej triumfem. Trzeba zauważyć, że w konflikt obu praw włączają się bogowie. To za ich sprawą Kreon odwołuje swój rozkaz. Interwencja bogów wskazuje jednoznacznie, że spośród dwóch prawd wyrażonych w dramacie, jedna jest ważniejsza.

GATUNKI LITERACKIE POCHODZ --> [Author:brak] ĄCE ZE STAROŻYTNOŚCI.

Epopeja - „Iliada” i „Odyseja” Homera (epopeje greckie), „Eneida” Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym. Charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa.

Anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki, głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI-V w. p.n.e.).

Epigramat - zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się

aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze

niespodzianki, kontrastu lub paradoksu.

Hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa,

legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste.

Pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem

zwycięska, pełna patosu.

Dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI-V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna. Pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów. Tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w „Antygonie” Sofoklesa). Bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu, nie rezygnują jednak ze swoich dążeń. Tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, cechowało ją bogactwo figur stylistycznych. Tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa. Mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym, np. przemienność pór roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów. Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp). Podziału literatury dokonał Arystoteles, dzieląc ją na: epikę - epopeja, przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem; dramat - tragedia, komedia, dialog filozoficzny (Biblia) - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie; lirykę - pieśń (Horacy), dytyramb, hymny, pean, epigramat, anakreontyk, psalm i tren (Biblia).

MITOLOGIA JAKO ŻRODŁO TEMATÓW W LITERATÓRZE PÓŹNIEJSZYCH EPOK.

Mit jest to sfabularyzowana opowieść, wyrażająca wierzenia danej społeczności. Ma on najczęściej charakter metaforyczny i symboliczny i dlatego niesie bogate treści uniwersalne.

Te cechy mitu sprawiają, że zawiera on pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tzw. archetypy. Uniwersalna wymowa mitu i wzorce postaw powodują, że mity odegrały szczególną rolę w kulturze europejskiej, stały się bogatym źródłem tematów sztuk pięknych, a w tym także literatury, która sięgała do nich najczęściej w tych okresach, gdy ożywały estetyczne normy antyku.

Potwierdzeniem tego może być literatura Odrodzenia, a przede wszystkim twórczość najwybitniejszego jej przedstawiciela w Polsce - Jana Kochanowskiego. W „Odprawie posłów greckich” Jan z Czarnolasu wykorzystuje zaczerpnięty z „Iliady” fragment mitu trojańskiego, opowiadającego o uprowadzeniu przez Parysa pięknej Heleny - żony króla Menelausa. Posłowie greccy - Menelaus i Ulisses - przybywają do Troi i zabiegają o zwrot porwanej królowej spartańskiej. Nad dylematem, oddać czy zatrzymać w Troi Helenę, obraduje rada trojańska, która wskutek intryg królewicza trojańskiego postanawia zatrzymać Greczynkę i przez to naraża kraj na niebezpieczeństwo. Nawiązanie do mitu służy autorowi do pokazania stanu moralnego współczesnej sobie szlachty oraz do krytyki sejmu polskiego i osoby niezdecydowanego króla, który opowiada się za wolą większości kierującej się prywatą. W „Odprawie posłów greckich” wyraża też Kochanowski patriotyczną troskę o przyszłość kraju, którą wypowiada przez usta wieszczki Kassandry, przepowiadającej upadek Troi. Wielką karierę zrobił mit arkadyjski, który po raz pierwszy pojawił się w IV

eklodze Wergiliusza w postaci poetyckiego obrazu wyidealizowanej krainy spokoju, ładu i wiecznej wiosny. Jej mieszkańcy - pasterze żyją w pełnej harmonii z naturą. Nawiązaniem do tego motywu jest pieśń Panny XII z „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” Jana Kochanowskiego. Wyraża tu poeta pochwałę życia wiejskiego i stworzonego przez ten model egzystencji typu ludzkiego. Jest to ideał ziemianina, który prowadzi samowystarczalny pod względem materialnym tryb życia, z dala od zgiełku miejskiego, niebezpieczeństw wojennych i kłopotów kupieckich. Ideał ziemianina jest pełen aspiracji duchowych. W jego kreację wpisuje poeta pochwałę takich wartości, jak niezależność, spokój wewnętrzny, wzajemna życzliwość członków rodziny, szacunek dla starszych. Poeta nie zapomina o dobrobycie i eksponuje to, co dla motywu arkadyjskiego jest bardzo istotne, a mianowicie brak trosk materialnych i dostatnie życie bohaterów, którzy nie znają znoju pracy. Motyw ten jest często podejmowany w literaturze rokoka i sentymentalizmu. Przykładem mogą być wiersze Franciszka Karpińskego. W słynnej sielance „Laura i Filon” poeta łączy czułostkowość z rokokowym wdziękiem, elementy konwencjonalne z akcentami szczerości i prawdy uczuciowej. Przeżyciom bohaterów towarzyszy natura i atmosfera wieczoru na wsi. Głębsze i prawdziwsze doznania i emocje oddaje wiersz „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”. Ukazane jest tu subtelne przeżycie natury, a więc tęsknota za słońcem, kwiatami, śpiewem ukochanej. W motywie arkadyjskim poeci sentymentalizmu eksponują nastroje elegijne, tzn. smutek i melancholię, a w uczuciu - tkliwość, czułość i rzewność. W zupełnie inny sposób mity inspirują pisarzy romantyzmu i Młodej Polski. Poeci tych czasów sięgają do symboliki mitu, nawiązują do postaw bohaterów mitycznych i tego, co wyraża uniwersalne wartości lub dążenia epoki.

Widzimy to w kreacji bohatera III części „Dziadów” Adama Mickiewicza i w natchnionym monologu Konrada w „Wielkiej improwizacji”. Konrad w tej pieśni kierowanej do Boga i natury wyraża wiarę w twórczą, boską moc uczucia i myśli. Jednak radość płynąca z doskonałości i geniuszu poetyckiego jest przeniknięta wszechogarniającą miłością do własnego, udręczonego narodu. Konrad dzieli z nim cierpienia. „Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon - bo za miliony kocham i cierpię katusze”. Żarliwa miłość do ojczyzny doprowadza go do prometejskiego buntu przeciwko Bożej obojętności. Domaga się więc „rządu dusz”, bo wierzy, że siłą swego uczucia uszczęśliwi naród. Konrada, jako bohatera romantycznego, cechuje poczucie tytanicznej siły, które jednak rodzi w nim pychę i powoduje bluźnierstwo wobec Boga. Dlatego bohater staje się łupem diabłów i ponosi klęskę. Konrad często jest zwany Prometeuszem polskim. Z postawy mitycznego bohatera przejmuje miłość do ludzi, bunt przeciwko Bogu, ofiarę i cierpienie. Podobne cechy widzimy w kreacji podmiotu lirycznego w hymnie Jana Kasprowicza „Święty Boże, Święty Mocny”: „Jestem Jestem i płaczę... Biję skrzydłami jak ptak ranny jak ptak ten nocny któremu okiem kazano skrwawionym patrzeć w blask słońca.” i obraz buntu: „A ty o Boże! o Nieśmiertelny! (...) siedzisz między gwiazdami (...) i ani spojrzysz na padolny smug”. Mit o Syzyfie wykorzystuje Stefan Żeromski w powieści „Syzyfowe prace”. Nieefektywny, bezowocny wysiłek Syzyfa (nieustanne wtaczanie głazu na szczyt góry i staczanie się go z wierzchołka) wprowadza pisarz w tytule powieści jako metaforę. Ma ona pokazać daremność wysiłku rusyfikatorów, którym nigdy nie uda się zrusyfikować młodzieży polskiej. Widzimy to na przykładzie Marcina Borowicza. Zdawałoby się, że już uległ rusyfikacji, jednak jedna lekcja języka polskiego, a zwłaszcza recytacja „Reduty Ordona” przez Bernarda Zygiera, sprawia przemianę duchową Marcina. Zrozumiał on, że jest Polakiem i świadomie podjął walkę z rusyfikacją.

Wyjątkowo często do kultury antycznej sięga Stanisław Wyspiański - wielki erudyta w tej dziedzinie. Dramat „Akropolis” zaludnił poeta licznymi postaciami z dzieł Homera. Natomiast w „Nocy listopadowej” do akcji wkraczają greccy bogowie, np. zryw narodowy inspirowany przez Nike, motyw Demeter i Kory - pożegnanie matki z córką i odpłynięcie Kory do Hadesu jest zapowiedzią klęski powstańców.

W literaturze współczesnej do kultury antycznej oraz mitologii greckiej i rzymskiej nawiązuje w wielu wierszach Zbigniew Herbert. Przykładami są „Nike, która się waha” - wiersz poświęcony dramatowi młodziutkiego powstańca - oraz „Apollo i Marsjasz”. W tym ostatnim utworze przedstawia poeta współzawodnictwo Marsjasza i Apollina w grze na flecie. Zgodnie z treścią mitu Apollo wygrał pojedynek, a Marsjasza przywiązał do drzewa i odarł ze skóry. Cierpienia Marsjasza budzą w naturze grozę i współczucie: „...pod nogi upada mu skamieniały słowik (...) drzewo, do którego przywiązany jest Marsjasz jest siwe zupełnie...”. Ale Apollo spokojnie czyści instrument. Wiersz ten potępia okrucieństwo i przemoc. Tematy i motywy mitologiczne stanowią stałą inspirację dla twórców, a więc nie tylko dla pisarzy, ale również rzeźbiarzy i malarzy.

MITOLOGIA JAKO ŻRÓDŁO TEMATÓW.

„Antygona” - mit o Edypie: tron tebański posiadł Lajos, wyrocznia ostrzegła go, że polegnie z ręki własnego syna, który w następstwie ożeni się z matką, a jego żoną Jokastą. Gdy urodził się syn, przekłuli mu pięty żelaznymi kolcami,związali i porzucili w górach. Dziecko znaleźli pasterze i zanieśli na wychowanie królowej, która nie miała własnego potomstwa. Od spuchniętych nóg nazwano go Edyp. Nikt nie chciał wyjawić mu tajemnicy jego pochodzenia. Pojechał do Delf do wyroczni. Usłyszał, aby nie wracał do ojczyzny, gdyż zabije ojca i ożeni się z matką. Sądząc że królestwo Koryntu są jego rodzicami, Edyp udał się w inne strony. Po drodze w ciasnym wąwozie spotkał wóz, nie chciał ustąpić z drogi. W bójce tamci zginęli (Lajos - ojciec Edypa). W Tebach tron objął syn Lajosa - Kreon. Edyp rozwiązał zagadkę Sfinksa - ożenił się z matką, zaczął panować w Tebach. Urodziła mu dwóch synów i dwie córki. Klątwa wisiała na całymi Tebami. Wezwany mędrzec wyjawił prawdę. Jokasta się powiesiła, Edyp wykłuł sobie oczy, odział w łachmany i odszedł. Polinejkes i Eteokles walczyli o władzę w mieście - oboje zginęli. Polinejkes jako zdrajca (on najeżdżał miasto, Eteokles go bronił) został bez pogrzebu. „Iliada” - mit o wojnie trojańskiej: król Troi Priam kazał nowonarodzonego syna Parysa porzucić w górach (matka Hekebe miała zły sen). Dziecko ocalił i wychował pasterz. Gdy dorósł, był rozjemcą trzech bogiń: Ateny, Hery i Afrodyty. Afrodyta obiecała dać mu najpiękniejszą kobietę świata - Helenę, żonę Menelaosa króla Sparty. Potem porwał Helenę. Grecy wyprawili się na Troję. Na czele brat Menelaosa, Agamemnon. Na wyprawę wzięto Achillesa (pięta nie zamoczona w Styksie) - bez niego nie mogli zwyciężyć. Pogrom Troi był pogromem bohaterów (Patroklos, Hektor, Achilles, Parys). Pomysł Odyseusza - koń trojański - miał być ofiarowany Atenie.

„Odprawa posłów greckich” - nawiązanie do mitu służy autorowi do pokazania stanu moralnego współczesnej sobie szlachty, krytyki sejmu, niezdecydowanego króla. Wyrażona jest również patriotyczna troska o dobro kraju, ustami

wieszczki Kassandry, przepowiadającej upadek Troi.

„Syzyfowe prace” - metafora wprowadzona w tytule ma ukazać bezowocność wysiłku rusyfikatorów, którm nigdy nie uda się zniszczyć młodzieży polskiej. Widzimy to na przykładzie Marcina Borowicza. Wydawałoby się, że już uległ rusyfikacji, jednak jedna lekcja polskiego, zwłaszcza recytacja „Reduty Ordona”, sprawia jego przemianę duchową. Zrozumiał, że jest Polakiem i podjął świadomie walkę z rusyfikacją.

MOTYWY BIBLIJNE W LITERATÓRZE PÓŹNIEJSZYCH EPOK.

Jan Kochanowski „Czego chcesz od nas Panie” - motyw zaczerpnięty z Księgi Rodzaju. Bóg jest ukazany jako stwórca świata, architekt, Wielki Budowniczy. On zbudował niebo i sprawił, że wody zebrały się w brzegach. Przedstawiany także jako wielki artysta. Oblicze Boga jest dobrotliwe i pogodne. W podniosłym tonie mówi o nim Kochanowski jako o panu świata. Eksponuje jego potęgę i wszechobecność. Antropomorfizacja wizerunku Boga.

„Treny” - „Tren XIX” - Sen. Kochanowski stwierdza, że Bóg zsyła na człowieka zarówno cierpienie, jak i radość, nagradza prawość, służbę ojczyźnie i cnotę.

NA CZYM POLEGA KONFLIKT TRAGICZNY W ANTYGONIE.

Sofokles należy do trójki najwybitniejszych tragików greckich, żyjących w V w. przed Chrystusem. W konkursach teatralnych współzawodniczył w młodości z Ajschylosem, z Eurypidesem w ostatnich latach swego życia. Nazywany był „chlubą teatru greckiego.”

Tragedia „Antygona” wiąże się z mitem trojańskim. Zdarzenia w nim opisane poprzedzają akcję tragedii i dlatego kilka słów o nich. Mit opowiada o domu Lajosa, nad którym ciąży fatum. Z Lajosa klątwa spada na Edypa, który po strasznych męczarniach umiera, pozostawiając dwu synów - Eteoklesa i Polinejka. Bracia w kłótni zabijają się wzajemnie.

Kreon, który zostaje królem Teb, urządza Eteoklesowi pogrzeb z należytymi honorami. Zabrania jednak pochować zwłoki Polinejka, ponieważ sprowadził on wojska przeciw ojczystemu miastu.

Antygona przeciwstawia się zarządzeniu króla i grzebie zwłoki brata. Złapana przez strażnika i przyprowadzona przed oblicze króla śmiało, a nawet hardo przyznaje się do złamania rozkazu władcy. Dochodzi więc do konfliktu między Antygoną a królem, Kreonem. Konflikt ten jest istotą tragedii i nosi nazwę konfliktu tragicznego. Polega na zderzeniu się przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru i dlatego każde posunięcie bohatera prowadzi go do katastrofy, czyli klęski.

Dla Kreona nadrzędnymi wartościami są rozum, ład społeczny i państwo. Dla Antygony natomiast, kierującej się wiarą i miłością, nadrzędne są przykazania duchowe. Konflikt Antygony z Kreonem jest to więc konflikt wartości i konieczności, bowiem bohaterowie bronią przeciwnych racji. Rozum zostaje przeciwstawiony miłości, prawo ludzkie - prawu boskiemu, interes zbiorowości (państwo) - obronie jednostki. Z tego względu, że racje obu stron są równorzędne, konflikt tragiczny jest nierozwiązalny, prowadzi nieuchronnie do klęski bohaterów. Antygona, za przeciwstawienie się rozkazowi króla, zostaje skazana na śmierć; Kreona, który jest winien śmierci trzech osób (Antygony, jej narzeczonego, a własnego syna - Hajmona i swojej żony), los skazuje na wyrzuty sumienia, które będą go dręczyły do końca życia. Tragizm jest wywołany szczególną konstrukcją losów bohaterów, którzy niezależnie od siły charakteru i szlachetnych intencji sprowadzają na siebie śmierć lub klęskę. Należy dodać, że o ich losie decydowało w tragedii greckiej fatum - przeznaczenie, ślepy los. Sympatia czytelnika (widza) jest po stronie Antygony, bo w jego odbiorze urasta ona do symbolu wielu uniwersalnych wartości, takich jak odwaga i przeciwstawianie się despotyzmowi oraz przemocy, wytrwałość i wierność swoim poglądom, niezależność, miłość do brata, poczucie więzi z tradycją i religią, szlachetność i spełnienie powinności siostrzanej i ludzkiej.

Z tragedią grecką ściśle wiąże się pojęcie katharsis (oczyszczenie). Dzieło greckie silnie oddziaływało na odbiorcę, wywoływało w nim przeżycia, które dawały poczucie oczyszczenia z win. Pitagorejczycy źródło oczyszczenia z winy więzionej w duszy i pełne jej wyzwolenie widzieli w muzyce.Ich więc zdaniem oczyszczenie prowadziło do doskonalenia uczuć odbiorcy. Arystoteles, który w „Poetyce” określił działanie akcji tragicznej na widza jako wzbudzenie doznań „litości i trwogi”, uważał, że przeżycie dramatu oczyszcza bohaterów z takich doznań, tzn. z przerażenia i litości. Katharsis więc, według niego, nie prowadziło do uszlachetnienia uczuć, ale wyzwolenia się z nich, doprowadzało do osiągnięcia stanu spokoju wewnętrznego.

OMÓW CECHY EPOPEI JAKO GATUNKU LITERACKIEGO NA PRZYKŁADZIE.

Epopeja (epos) - rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający mitycznych,

legendarnych, historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej

społeczności narodowej. Na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator -

wszechwiedzący i obiektywny, który ujawnia się w inwokacji. Styl podniosły,

dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne opisy

ważnych przedmiotów i sytuacji. „Iliada” była przeznaczona do głośnej recytacji

- pisana heksametrem składającym się z daktyli lub spondejów. Narrator przedstawia wydarzenia z epickim dystansem, nie komentuje ich, nie ocenia. Rozbudowane porównania, tworzące obrazy poetyckie i podnoszące nastrój

(pojedynek Achillesa z Hektorem). Dokładność opisu - każda sytuacja opisywana kolejno (nie przedstawia czynności równoczesnych), każdy gest, szczegół.

Bohaterowie są herosami - półbogami, są wyidealizowani. Inwokacja skierowana

jest do bogów. Występuje paralelizm akcji - dwa ciągi wydarzeń: działalność

ludzi i działalność bogów (realistyczny i nadzmysłowy). O końcowym wyniku

decyduje przeznaczenie (Mojra), któremu podlegają zarówno ludzie, jak i bogowie

- Mojra jest wyrazem niezmiennego porządku świata. Brak jest wyraźnej różnicy pomiędzy ludźmi a bogami. Bogowie nie przewyższają ludzi pod względem etycznym.

Drobiazgowe tło polityczno-społeczne, ekonomiczne, historyczne.

OMÓW CECHY TRAGEDII ANTYCZNEJ.

Parodos - pieśń chóru wchodzącego na orchestrę.

Epejsodion - rozmowa aktora z chórem lub dialog aktorów. Zawsze było 5 epejsodionów.

Stasimon - następował po każdym epejsodionie. Była to pieśń chóru stojącego w miejscu (zawsze 5).

Exodos - pieśń chóru schodzącego z orchestry.

Tragedię grecką cechowały trzy jedności:

- jedność czasu - akcja musiała rozegrać się w ciągu jednej doby, a najczęściej między wschodem, a zachodem słońca;

- jedność miejsca - akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu;

- jedność akcji - jednowątkowość akcji.

Ograniczona liczba aktorów. Brak scen zbiorowych. Podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest katharsis (wewnętrzne oczyszczenie), gdyż dzieło antyczne miało oddziaływać na przeżycia odbiorców. Drugą funkcją dramatu jest mimesis oznaczające naśladowanie (nie kopiowanie) rzeczywistości przez sztukę dramatyczną.

Cechy dramatu:

- występowanie chóru (pełnił rolę wprowadzającego kolejnego aktora na scenę, komentował i oceniał wydarzenia);

- bohaterowie pochodzili z wyższych sfer;

- tytuł to często imię głównego bohatera.

Trójdzielna kompozycja:

- część pierwsza - prolog, który wprowadzał w sytuację; prolog kończył się węzłem dramatycznym, tj. wydarzeniem rozpoczynającym część drugą;

- część druga - rozwinięcie akcji;

- część trzecia - następowała po perypetii, która była szczytowym punktem akcji zakończonej katastrofą, i nazywała się epilogiem, zawierającym wypowiedź wyjaśniającą.

PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE ŚWIATA MITOLOGII I BIBLIJNEGO.

Podobne są wyobrażenia ówczesnych ludzi o świecie przyrody. Nic nie wiedzą o ewolucji przyrody, nie znają się na astronomii - ziemia jest płaska, a nad nią znajduje się sklepienie niebieskie. Podobna jest także kolejność narodzin świata: powstanie światła i ciemności, nieba i ziemii, roślin i zwierząt, a na końcu człowieka. Przekaz biblijny ukazuje tylko jednego Boga stwarzającego świat i człowieka. Jest wyrazem monoteizmu. Opis czynności Boga-Stwórcy w ciągu sześciu dni i nadanie kolejnych nazw - imion. W Biblii to, co nie ma imienia, nie istnieje. Imię odpowiada istocie człowieka czy przedmiotu lub jego przymiotom. Biblijny Bóg tworzy świat z nicości. Każde stworzenie jest dobre - czyli zło na świecie nie pochodzi od Boga. Według mitologii na początku był Chaos. Z niego wyłoniły się dwa potężne bóstwa: Uranos-Niebo i Gaja-Ziemia. Oni dali początek wielu pokoleniom bogów. Wiara politeistyczna - wiele różnych bóstw. Opisy walk pomiędzy bogami - dziećmi a rodzicami, spiski żon przeciwko mężom. Nie jest podany czas stworzenia świata. Świat rodził się razem z bogami. Gaja zeszła na ziemię i potajemnie urodziła Zeusa, który gdy dorośnie, ma stanąć do walki z ojcem. Człowiek jest dziełem jednego z tytanów (pokolenia tytanów, potworów, cyklopów poprzedzają pokolenia ludzkie). Prometeusz ulepił go z gliny zmieszanej ze łzami, duszę dał mu z ognia niebieskiego, który ukradł i przyniósł na ziemię. Nauczył ludzi sztuk i rzemiosł. Potem Hefajstos stworzył kobietę. W obu przekazach występuje antropocentryzm - podobieństwo bogów do ludzi (w mitologii ze wszystkimi wadami i ułomnościami, z wyjątkiem nieśmiertelności dostępnej dzięki nektarowi i ambrozji).

PONADCZASOWY CHARAKTER LIRYKI HORACEGO.

Ponadczasowość liryk Horacego można dostrzec już w samych dziejach stworzonego przez niego gatunku poetyckiego - pieśni. Pieśń Horacego wykształciła wiele odmian: np. sytuacja liryczna pożegnania kształtowała pieśń pożegnalną, w podobny sposób powstawały pieśni miłosne, powitalne, pochwalne, żałobne i lamentacyjne czy pieśni patriotyczne. Wzorując się na Horacym tradycję pieśni kontynuowali Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz („Pieśń” - „Hej, radością oczy błyszczą”), Leopld Staff („Pieśń jesienna”). Z Horacego przejęli jego następcy motyw wyjątkowości człowieka obdarzonego poetyckim talentem. Ten dar naznaczał wybrańca i dawał mu nieomal boską moc tworzenia, powoływania słowem nowych światów. Według Horacego („Pieśń XXX”) poetę czeka po śmierci sława, która nie pozwoli mu nigdy umrzeć w oczach ludzkości. Sławę tę przedstawia Horacy jako spiżowy pomnik. Jan Kochanowski, który podejmuje ten temat w swojej „Pieśni XXIV”, kontynuuje ideę Horacego „non omnis moriar” i jako symbol pośmiertnej sławy używa ptaka, obrazu lotu w górę ponad wszystkim. U Kochanowskiego czytamy: „nad Ikara prędszy przeważnego / Puste brzegi nawiedzę Bosfora hucznego”, u Horacego natomiast mamy słowa: „Tam o mnie mówić będą, że ja, niski wprzódy / Na wyżyny się wzbiłem”. „Chwytaj dzień”, „Używaj życia” powtarzano w renesansie za Horacym, wprowadzając motyw ślepej Fortuny - Przygody, odgórnie ustanowionego dla każdego człowieka przeznaczenia. Poczucie nietrwałości życia i ulotności jego momentów, zwłaszcza radosnych, wyrażone w idei „Carpe diem” - to trwały związek antyczno-chrześcijański, odziedziczony po starożytnym poecie Horacym.

SOKRATES, PLATON I ARYSTOTELES - NAJWIĘKSI FILOZOFOWIE.

SOKRATES (469-399 r. p.n.e.) - jeden z najwybitniejszych myślicieli starożytności. Nauczyciel Platona. Nie stworzył zamkniętego systemu filozoficznego, pretendującego do posiadania prawdy. Uznawał istnienie absolutnego dobra i absolutnej prawdy. Podkreślał świadomość własnej niewiedzy („Wiem, że nic nie wiem”). Za swoją misję życiową uznawał prowadzenie ludzi do badania prawdy i dochodzenia do niej. Środkiem poznania - według Sokratesa - była metoda żywego dialogu, zbijanie fałszywych argumentów rozmówcy albo pomoc w dochodzeniu dostępnej człowiekowi prawdy. Ideałem była dla Sokratesa doskonałość osobista, racjonalizm i intelektualizm etyczny, czyli utożsamianie szczęścia, dobra i cnoty z wiedzą o tym, co dobre i złe. W 399 roku uznano, że Sokrates stał się przeciwnikiem ateńskiej demokracji. Został oskarżony o nieuznawanie państwowego kultu religijnego (wiara w bogów olimpijskich), instytucji państwowych i psucie młodzieży (poprzez wpajanie jej szkodliwych poglądów). Został skazany na śmierć przez otrucie cykutą, którą sam zażył. Do śmierci Sokratesa nawiązuje C.K. Norwid w wierszu „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie”.

PLATON (427-347 r. p.n.e.) - Poglądy Sokratesa znamy dzięki pismom jego ucznia, Platona (sam Sokrates nie spisywał swoich myśli). Platon jest twórcą pierwszego systemu filozoficznego - tzw. IDEALIZMU OBIEKTYWNEGO. Był założycielem szkoły, zwanej Akademią Platońską. W swoim systemie filozoficznym (nazwanym później „platonizmem”) głosił realizm pojęciowy, tj. rzeczywiste istnienie pojęć ogólnych (np. dobro, sprawiedliwość). Według Platona tylko pojęcia ogólne zawierają pewną i powszechną wiedzę o bycie. Podstawą jego systemu była teoria idei jako doskonałych, wiecznych i niezmiennych prototypów rzeczy. Przedmioty materialne są tylko niedoskonałym odzwierciedleniem pierwotnej idei. Platon uznawał dualizm świata: świat idei (idealny) - niedostępny zmysłom i świat materialny. Najwyższą funkcję poznawczą miała dusza, obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach. Platon ogłosił 36 pism („Dialogi”). Najbardziej znane to „Uczta”, „Państwo”, „Prawa”.

ARYSTOTELES (384-322 r. p.n.e.) - Jest to filozof uznawany za najwszechstronniejszego i najwybitniejszego myśliciela starożytności. Jego działalność obejmowała niemal wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy. Kształcił się w Akademii Platońskiej, potem założył własną szkołę filozoficzną w Atenach (tzw. LIKEJON). W filozofii stworzył koncepcję ontologiczną (dotyczącą bytu), według której każda rzecz jest bytem, stworzonym z biernej materii (tworzywa) i formy, kształtującej materię. Arystoteles sformułował klasyczną definicję prawdy, związaną z materialistyczną tezą o obiektowości świata. Pojmował on świat dialektycznie - postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych.

Stworzył podstawy rozwoju wielu nauk szczegółowych (np. biologii i logiki). Był

rzecznikiem demokracji, stworzył naukę o państwie. Zajmował się także

zagadnieniami etycznymi. Był twórcą „Polityki” - znanej rozprawy o literaturze,

prawach rządzących poszczególnymi rodzajami i gatunkami literackimi. To dzieło

Arystotelesa na wiele wieków określiło klasyczne kanony piękna, dobrego smaku i

artyzmu. Umberto Eco, współczesny włoski pisarz i teoretyk literatury,

sensacyjną akcję swej znakomitej powieści „Imię róży” zbudował wokół poglądów

Arystotelesa na rolę śmiechu i komedii. Arystoteles wywarł trudny do

przecenienia wpływ na dalszy rozwój filozofii i nauki.

SYMBOLE MITOLOGICZNE W LITERATÓRZE PÓŹNIEJSZYCH EPOK.

Symbole: pięta Achillesa (słabe miejsce, punkt), syzyfowa prace (praca bezsensowna, bez końca), nić Ariadny (trafić bezbłędnie do celu), róg obfitości (róg kozy Almatei - karmicielki Zeusa - miejsce obfitości), koń Trojański (podstęp), złote runo (złota skóra zdobyta przez argonautów - wyprawa po złote runo to podróż po coś nie do zdobycia), stajnia Augiasza (wielki bałagan), puszka Pandory (przyczyna nieszczęść), strzała Amora (symbol miłości), jabłko niezgody (jabłko bogini Ellis - powód kłótni), wierność Penelopy (wierna kobieta, wierność), Olimpia (igrzyska), Herkules (silny człowiek), Chaos (bałagan).

UNIWERSALNA WYMOWA PRZYPOWIEŚCI I OPOWIEŚCI BIBLIJNYCH.

Hiob, syn marnotrawny, miłosierny Samarytanin, siewca -

uniwersalna wymowa opowieści i przypowieści biblijnych

Tekst Biblii nie jest jednolity pod względem formy. Można w nim wyróżnić wiele gatunków, a wśród nich ważne miejsce zajmują przypowieści. Przypowieść, a raczej parabola, jest to gatunek narracyjny o charakterze moralistycznym. Przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, służą do wypowiadania uniwersalnych prawd moralnych, religijnych i filozoficznych (o prawdach ludzkiej egzystencji, o postawach wobec życia, o kolejach losu ludzkiego). Przypowieść zestawia dwie rzeczywistości - pierwsza to realistyczne obrazy życia codziennego, druga natomiast jest dana w sferze pojęciowej, np. dobro - zło w tematyce moralnej. Dlatego też w interpretacji Biblii odkrywamy znaczenia alegoryczne lub symboliczne.

Przypowieść „O miłosiernym Samarytaninie” przedstawia człowieka, który w drodze z Jerozolimy do Jerycha został napadnięty przez zbójców, pobity i porzucony. Obok leżącego przechodzili kolejno kapłan i Lewita, ale obaj minęli go obojętnie. Przechodził też Samarytanin, który zajął się rannym, opatrzył rany, zawiózł go do gospody i, zapłaciwszy właścicielowi, polecił troskliwie pielęgnować chorego. Samarytanin jest wzorem cenionej przez wszystkie wieki postawy człowieka miłosiernego i litościwego, człowieka, który wie, że miłość bliźniego wyraża się w trosce o dobro drugiego człowieka i w poświęceniu się dla niego.

Natomiast „Opowieść o synu marnotrawnym” wiąże wzorce postaw z systemem wartości ideowych i moralnych. Mówi ona o ojcu, który podzielił majątek pomiędzy dwóch synów. Młodszy zabrał swoją część i poszedł w świat. Szybko wszystko roztrwonił, a gdy zaczął go nękać głód, postanowił wrócić do ojca i błagać o przebaczenie. Ojciec przyjął syna z otwartymi ramionami i uczcił jego powrót wystawną ucztą. Wzbudziło to zazdrość starszego syna, który przez wszystkie lata służył ojcu wiernie i uczciwie pracował w jego gospodarstwie.

Jednak gdy starszy syn, obrażony serdecznym przyjęciem brata, nie chciał wejść do

domu, by uczestniczyć w uczcie, wówczas ojciec wielkodusznie wyszedł do niego i

z ogromną serdecznością i wyrozumiałością powiedział: Moje dziecko, ty zawsze

jesteś przy mnie i wszystko moje należy do ciebie. A trzeba się cieszyć i

weselić z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł

się. Trzej bohaterowie przypowieści reprezentują różne postawy, które są

nacechowane wartościami uniwersalnymi. Ojciec jest wyrazicielem bezgranicznej

miłości, zawsze skłonnej do przebaczenia. Wyraża troskę o duchowy rozwój swych

dzieci, jest wzorem miłosierdzia i wyrozumiałości, a także subtelnej

opiekuńczości. Nie tylko wybacza synowi marnotrawnemu, ale cieszy się z jego

nawrócenia i żąda radowania się powszechnego. Jest dobrotliwy również wobec

starszego syna. Z cierpliwością i wyrozumiałością uświadamia mu niewłaściwą

reakcję, poucza go, że wraz z innymi powinien przeżywać radość z powrotu brata

na dobrą drogę, przekonuje go również, że swoją wiernością na co dzień

dostępuje łaski, korzysta stale z wszystkich dobrodziejstw ojca. Również

postawa syna marnotrawnego niesie wiele treści metaforycznych. Ukazuje, że człowiek ma prawo do błędu, ale nie wolno mu w nim trwać. Mówi o tym, jak ważne jest zerwanie ze złem i żal za swe niegodne czyny. Skrucha bowiem i poprawa są warunkiem przebaczenia.

W „Przypowieści o siewcy” ziarno rzucane staje się symbolem nowego życia w sensie duchowym i biologicznym. Ziarna padały na drogę, skąd wydziobały je ptaki, na skałę, gdzie wyschło na słońcu, pomiędzy ciernie, gdzie zostało zagłuszone przez chwasty. Jedno ziarno padło na żyzną glebę i wydało plon „trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny, stokrotny”. W interpretacji tej przypowieści są ukazane różne relacje człowiek - Bóg: od obojętności na słowo Boże, poprzez odwrócenie się od Boga i zagubienie. Jego słowa w natłoku spraw światowych - życia codziennego, po twórczą moc słowa Bożego, które owocuje w duszy, zaszczepia w niej dobro i staje się początkiem wzrostu życia duchowego, autentycznego kontaktu człowieka z Bogiem.

Inne wartości symbolizuje Hiob - bohater „Księgi Hioba”, która należy do „Ksiąg mądrościowych” (dydaktycznych). Hiob jest postacią historyczną i w tradycji biblijnej był określony jak „człowiek sprawiedliwy”. W kulturze europejskiej Hiob jest znakiem cierpienia i godności człowieka. Osobisty dramat Hioba polega na tym, że sam walczy ze swoją godnością, nawet wbrew opinii publicznej. Wszyscy jego przyjaciele skłaniają go do uznania swojej winy i przyjęcia cierpień jako kary za grzech. Jednak Hiob odpiera racje przyjaciół i mówi: „rąk nie zmazałem występkiem / i modlitwa moja jest czysta”. Szuka on wyjaśnienia tajemnicy zsyłanego przez Boga, a niezawinionego cierpienia. Jednak nie znajduje odpowiedzi i chociaż nie rozumie sensu doświadczenia go przez Boga, z pokorą i pełną uległością uznaje wolę Bożą (przywdziewa wór, głowę posypuje popiołem, zalewa się łzami, modli się, błaga Boga o litość i uwielbia Go). Taką postawą Hiob ciągle uznaje Boga za Przyjaciela i Zbawcę, jest w pełni przekonany, że Bóg jest jedynym jego oparciem, z całą ufnością Jemu zawierza swój los i Jego prosi o rozstrzygnięcie sporu i uznanie niewinności jego - Hioba. Opowieść o dramatycznych zmaganiach Hioba jest najbardziej uniwersalną księgą Biblii. W wizerunku Boga jest wpisana odwieczna prawda, że plany Boże pozostaną na zawsze pewną niewiadomą, tajemnicą niepojętą dla umysłu ludzkiego. Eksponuje również prawo jednostki do obrony swej godności i uznania wartości, które reprezentuje w swej postawie.

Na przykładzie sprawiedliwego człowieka, dotkniętego wielkim cierpieniem, autor próbuje wyjaśnić tajemnicę cierpienia niezasłużonego. Bóg pozwala Szatanowi pozbawić Hioba dzieci, majątku, a w końcu i zdrowia. Przyjaciele stoją na stanowisku, że każde cierpienie jest karą za grzechy. Hiob sam walczy o swoją godność odpierając ich racje. Szuka wyjaśnienia tajemnicy swego cierpienia. Stanowi symbol wiary, cierpienia niezawinionego, cierpliwości. Pouczenie Księgi:

- Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem;

- cierpienie ma walor wychowawczy;

- człowiek powinien czcić tajemnicze plany Opatrzności, a nie je badać;

- Bóg ostatecznie otoczy opieką każdego sprawiedliwego.

Biblia w opowieściach i przypowieściach przekazała kulturze europejskiej bogaty

system wartości ideowych i moralnych, dostarczyła także wiele wzorów

postępowania.

WPŁYW KULTURY ANTYCZNEJ NA PISARZY PÓŹNIEJSZYCH EPOK.

Kochanowski czerpie ze starożytności fabułę, imituje bieg akcji, epizody,

chóry, postacie. Najbardziej udana w literaturze staropolskiej próba

naśladowania tragedii greckiej. Charakterystyki osób nie są tak bardzo

zarysowane jak w tragediach antycznych. Przestrzegana jedność miejsca i akcji, czas akcji dłuższy niż czas przedstawienia. Dramat dzieje się w Troi, treść zaczerpnięta z mitologii - jeden epizod z wojny trojańskiej. Rozgrywa się na dworze króla Priama, gdzie przebywa porwana przez Parysa Helena. Przybywają posłowie greccy Menelaos i Odyseusz z żądaniem wydania Heleny. Priam jest niezdecydowany, waha się, decyzję powierza radzie królewskiej. Ścierają się dwa obozy. Parys, który za wszelką cenę próbuje zatrzymać Helenę, nie cofa się przed kłamstwem, intrygami, przekupstwem. Na czele tego stronnictwa staje Keaton (przekupiony). Z drugiej strony bohaterem pozytywnym, patriotą jest Antenor, troszczący się o dobro ojczyzny. Parys zwycięża dzięki przekupionym posłom i wojna z Grekami jest nieunikniona. Budowa (wzorowana na tragedii antycznej):

- chór pełni rolę opinii publicznej,

- podział na stasimony (pieśni chóru na scenie) i epejsodiony (dialogi

bohaterów),

- światem przedstawionym nie kierują bogowie, lecz postępowanie bohaterów,

- brak konfliktu tragicznego,

- brak paradoksu i exodusu (pieśni wchodzącego i schodzącego ze sceny).

POJĘCIA.

Epikureizm - materialistyczna i ateistyczna doktryna (Epikur 341-270 r.

p.n.e.): a) w etyce uznająca jedynie dobra doczesne, a jako cel najwyższy

szczęście człowieka, za które on sam jest odpowiedzialny. Utożsamiane z dobrem negatywnym (brak cierpienia będącego wytworem ograniczonej, ciemnej umysłowości) i wskazaniami duchowymi, jakie daje światły umysł; b) w filozofii przyrody - uważający wszelki byt za cielesny, przyjmujący atomową budowę ciał, głoszący zasadę przyczynowości oraz tezę o mechanicznym działaniu przyczyn. Potocznie, postawa życiowa polegająca na dążeniu do niczym nie skrępowanego używania życia.

Stoicyzm - doktryna filozoficzna zapoczątkowana w 301 r. przez Zenona z Kition, zajmująca się głównie etyką, według której jedynym najwyższym dobrem jest cnota, życie zgodnie z zasadami rozumu, a warunkiem szczęścia i prawdziwej wolności - panowanie nad sobą i zobojętnienie wobec cierpień i niepowodzeń.

Sceptycyzm:

a) stanowisko filozoficzne, głównie teoriopoznawcze, odrzucające możliwość poznania prawdy (także innych wartości - dobro, piękno) i uzyskanie wiedzy wiarygodnej i uzasadnionej; b) powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.

Hedonizm - doktryna etyczna, uznająca przyjemność, rozkosz bądź unikanie przykrości za jedyne dobro, cel życia, naczelny motyw ludzkiego postępowania.

ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE.

Pięta Achillesa - termin zaczerpnięty z mitologii, oznaczający słaby punkt.

Achilles został wykąpany w Styksie, aby być odpornym na ciosy; nie zamoczona

została tylko pięta, za którą trzymała go matka. Zginął podczas wojny

trojańskiej od strzały Parysa w piętę.

Nić Ariadny - termin z mitologii. Tezeusz musiał zejść do labiryntu Minotaura - potwora z głową byka, którego miał zabić. Z labiryntu nie sposób było wyjść. Ariadna dała mu kłębek, dzięki nici Tezeusz mógł wyjść z labiryntu. Hiobowa wieść - z Biblii (Księga Hioba). Tragiczna, straszna wiadomość. Dzielić skórę na niedźwiedziu - uważać niepewną, nie rozwiązaną sytuację za roztrzygniętą. Wyciągać korzyści z sytuacji, która nie wiadomo jak się skończy. Przedwcześnie uważać, że jest już po wszystkim i nic nieoczekiwanego nie może się zdarzyć.

Być z kimś po słowie - być zaręczonym, uzyskać obietnicę małżeństwa.

WZORY POEZJI TRYTEŃSKIEJ W LITERATURZE XIX I XX WIEKU.

Poezja trytejska - poezja niepodległościowa, nawołująca do walki. Okres niewoli narodowej XIX w. „Mazurek Dąbrowskiego” - (Pieśni Legionów Polskich we Włoszech 1797 r.). Zyskał ogromną popularność, wyrażając wolę życia Polaków, mimo utraty własnego państwa. Tekst wiele razy aktualizowano i przerabiano, zwłaszcza w okresie walk o niepodległość. Pierwsze słowa interpretowane są jako nowa romantyczna koncepcja narodu i ojczyzny. Ludzie zachowujący w sobie istotę narodowości polskiej zdolni są przedłużyć byt ojczyzny niezależnie od warunków politycznych. Polska idea ojczyzny nie jest związana z ideą ziemi. „Warszawianka” (1831 r.) - Związana z atmosferą i programem powstania listopadowego. Wzywa do natychmiastowej, bezkompromisowej walki o niepodległość. Ukazuje perspektywę wolności za cenę zwycięskiej walki lub śmierci. Żąda bezwzględnego utożsamienia się jednostki z ojczyzną. Wylicza romantyczne ideały - wolność, republikanizm, demokratyzm oraz sposoby politycznego myślenia - walka zbrojna z tyranią, braterstwo ludów. Nawiązanie:

Wyspiański „Warszawianka” dramat 1898 r.; Kasprowicz „Warszawianka” 1905 r.;

Adam Mickiewicz „Dziady III” - dyskusja toczona w Salonie Warszawskim. Młodzi romantycy atakują klasyków, żądają, by poezja miała charakter patriotyczny, ujawniała narodowe cierpienia i ideały, mówiła o wszystkich współczesnych, nawet najbardziej drastycznych problemach; Juliusz Słowacki „Hymn” - nawiązuje do „Bogurodzicy”; „Oda do wolności” - czasy powstania listopadowego;

„Konrad Wallenrod” - koncepcja poezji w nim zawarta kreuje tożsamość narodową i jest warunkiem jej przetrwania.

ZNACZENIE BIBLII DLA KULTURY EUROPEJSKIEJ.

Biblia odegrała szczególną rolę w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego. Średniowieczna Europa stanowiła wspólnotę kulturową, w której Biblia była niepodważalnym autorytetem jako zbiór pism sakralnych. Dla wyznawców judaizmu i licznych wyznań chrześcijańskich taką funkcję pełni nadal. Biblia jest jednym z ważnych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sferze religijno-moralnej, jak i w sferze twórczości. Jest natchnieniem dla wielu myślicieli, artystów, pisarzy, inspiracją literatury, rzeźby, malarstwa i muzyki. Dla literatury stanowi niewyczerpalny skarbiec wzorów osobowych i postaw, fabuł, anegdot, wątków, motywów, symboliki, frazeologii i stylistyki. Wersety biblijne wchodzą do języka potocznego (Sodoma i Gomora, hiobowe wieści, trąby jerychońskie, owoc zakazany, zamienić się w słup soli, salomonowa mądrość, wdowi grosz). Rzeźba: Michał Anioł - „Dawid”, „Mojżesz i niewolnicy”.

Malarstwo: freski Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej.

Drzeworyt: Albrecht Durer - „Czterej jeźdźcy apokalipsy”. Muzyka: J. F. Hendel (1685-1759) - oratoria „Mesjasz”, „Seul”, „Jude”, „Machabeusz”; J.S.Bach (1685-1750) - msza h-moll, pasja wg św. Mateusza i pasja wg św. Jana.

1

---