Dyskryminacja (łac. discriminatio - rozróżnianie) oznacza różnicowanie bądź odmienne, gorsze traktowanie dwóch osób lub sytuacji w przypadku, kiedy nie ma obiektywnych podstaw do ich różnego traktowania. Ponadto dyskryminację stanowi traktowanie w sposób identyczny osób lub sytuacji, które są w rzeczywistości różne.
Katalog źródeł dyskryminacji: rasa, kolor skóry, płeć, język, niepełnosprawnośc, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie, orientacja seksualna i in.
Dyskryminacja jako skutek strachu i niewiedzy
Błędne koło dyskryminacji
Równe traktowanie w Kodeksie Pracy - zakres
nawiązywanie stosunku pracy
rozwiązywanie stosunku pracy
warunki zatrudnienia
awansowanie
dostęp do szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe
Ustawa antydyskryminacyjna - zamknięty katalog cech chronionych
Płeć
Rasa
Pochodzenie etniczne
Narodowość
Religia
Wyznanie
Światopogląd
Niepełnosprawność
Wiek
Orientacja seksualna
Kodeks pracy - Dyskryminacja bezpośrednia
gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn(…) był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy.
Dyskryminacja pośrednia
gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn (…), … chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.
Molestowanie- jest rwoniez przejawem dyskryminacji. Jest to niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest:
-naruszenie godności osoby i
-tworzenie zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery
Molestowanie seksualne
Dyskryminowaniem ze względu na płeć jest także każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika
którego celem lub skutkiem jest
naruszenie godności lub
w szczególności stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery;
na zachowanie to mogą się składać:
fizyczne
werbalne lub
pozawerbalne elementy
Molestowanie seksualne-sprzeciw (brak zgody) wobec tego typu zachowań jako element konieczny zaistnienia molestowania seksualnego
Zachęcanie do naruszenia zasady równego traktowania Przejawem dyskryminowania jest także: działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu lub nakazaniu jej naruszenia tej zasady
Do grup społecznych najbardziej dyskryminowanych należą osoby z niepełnosprawnością, osoby starsze (?), cudzoziemcy, osoby LGBTQ, kobiety.
Prawo - wolność - obowiązek
Prawa człowieka - wynikające z konstytucji i aktów międzynarodowych uprawnienia każdej osoby, z których może ona swobodnie korzystać, dopóki nie narusza praw i wolności innych osób, rodzące po stronie innych osób obowiązek nieprzeszkadzania w tym korzystaniu, a po stronie Państwa - obowiązek nieprzeszkadzania oraz obowiązek zapewnienia warunków umożliwiających korzystanie z tego prawa, np. prawo do edukacji
Wolności człowieka - wynikające z konstytucji i aktów międzynarodowych uprawnienia każdej osoby, z których może ona swobodnie korzystać, dopóki nie narusza praw i wolności innych osób, rodzące po stronie Państwa i innych osób obowiązek nieprzeszkadzania w tym korzystaniu, nierodzące po niczyjej stronie obowiązku w pomocy w korzystaniu z tej wolności, np. wolność wyznania
Obowiązki obywatelskie - nałożone przez konstytucję obligacje każdego pełnoletniego obywatela spełniane wobec Państwa, np. obowiązek płacenia podatków
Źródła praw i wolności człowieka
Prawo międzynarodowe
Akty Organizacji Narodów Zjednoczonych
Akty Rady Europy
Akty Unii Europejskiej
Prawo narodowe
Konstytucja
Ustawy
Status jednostki
Zasady konstytucyjne:
Art. 30 - godność
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.
Art. 31 - wolność
1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.
2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.
3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Art. 32 Konstytucji RP
Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Art. 33 Konstytucji RP
Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.
Akty ONZ
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 1948
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych 1966
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 1966
Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej 1966
Deklaracja Praw Osób Niepełnosprawnych 1975
Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet 1979
Konwencja w Sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego, Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania 1984
Konwencja Praw Dziecka 1989
Deklaracja w Sprawie Praw Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych 1992
Deklaracja Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych 1993
Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych 2007
Akty Rady Europy
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 1950
Europejska Karta Socjalna 1961
Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu 1987
Zalecenie w sprawie spójnej polityki wobec osób z niepełnosprawnością 1992
Konwencja o ochronie praw człowieka i godności jednostki ludzkiej w dziedzinie zastosowania biologii i medycyny 1997
Rekomendacja w sprawie zasad dotyczących prawnej ochrony niekompetentnych osób dorosłych 1999
Zalecenie Plan działań Rady Europy dla promocji praw i pełnego uczestnictwo osób niepełnosprawnych w społeczeństwie 2006
Akty Unii Europejskiej
Wspólnotowa Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników 1989 r.
Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie równych szans osób niepełnosprawnych „Nowa strategia Wspólnoty Europejskiej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych” 1996 r.
Rezolucja Rady w sprawie równości szans osób z niepełnosprawnościami 1996 r.
Traktat amsterdamski 1999 r., art. 13
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej 2000 r.
Dyrektywa Rady ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy 2000 r.
Dyrektywa 2001 roku o pojazdach dla przewozu pasażerów, które zawierają więcej niż osiem miejsc siedzących oprócz miejsca dla kierowcy, zwana „Autobusy i autokary”
Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 2001 r. ustanawiająca program działań Wspólnoty wspierający współpracę między Państwami Członkowskimi w celu zwalczania wyłączenia społecznego 2002-2006
Decyzja Rady 2001 r. w sprawie Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych - 2003
Rezolucja Rady 2003 r. o włączaniu społecznym - przez dialog społeczny i partnerstwo
Rezolucja Rady 2003 r. o promowaniu zatrudnienia i społecznej integracji osób niepełnosprawnych
Komunikat Komisji Europejskiej 2003 r. Równe Szanse dla osób z niepełnosprawnościami: Europejski Plan Działania 2004-2010
Rezolucja Parlamentu Europejskiego 2006 r. w sprawie ochrony socjalnej i integracji społecznej
Decyzja Komisji Europejskiej 2007 r. w sprawie wsparcia dla zakładów aktywności zawodowej
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
Zbiór fundamentalnych praw człowieka uchwalony i podpisany w dniu 7 grudnia 2000 r. podczas szczytu Rady Europejskiej w Nicei w imieniu trzech organów Unii Europejskiej: Parlamentu, Rady oraz Komisji.
Miała stać się wiążąca jako część Konstytucji dla Europy z 2004 r.
Powtórnie, z pewnymi poprawkami, podpisana przez przewodniczących tych organów podczas szczytu w Lizbonie w dniu 12 grudnia 2007 r.
Moc wiążąca dokumentu została mu nadana przez Traktat lizboński podpisany 13 grudnia 2007 roku.
Karta zaczęła obowiązywać jako prawo pierwotne 1 grudnia 2009 r.
Zastrzeżenie wobec UK i Polski oraz Czech - protokół 9:
Karta nie rozszerza zdolności ETS ani żadnego sądu lub trybunału obu państw do uznania, że przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne są niezgodne z podstawowymi prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej stwierdzone
W zakresie praw socjalnych Karta nie tworzy praw, które mogą być dochodzone na drodze sądowej Polski, UK i Czech
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
Godność człowieka (art. 1-5):
ochrona godności ludzkiej; prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności cielesnej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i poniżającego traktowania lub karania; zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej.
Wolność (art. 6-19):
prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego; ochrona danych osobowych; prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny; wolność myśli, sumienia i religii; wolność przepływu informacji i wyrażania opinii; wolność zgromadzania się i stowarzyszania się; wolność sztuki i badań naukowych; prawo do edukacji; wolność wyboru zawodu i prawo do zatrudniania się w każdym państwie UE; wolność prowadzenia działalności gospodarczej; prawo własności (w tym własności intelektualnej); prawo do azylu; ochrona na wypadek wydalenia i ekstradycji.
Równość (art. 20-26):
równość wobec prawa; zakaz wszelkiej dyskryminacji; poszanowanie różnorodności kulturowej, religijnej i językowej; równość płci, ale przy dopuszczeniu "specyficznych korzyści dla płci niedostatecznie reprezentowanych"; prawa dziecka; prawa osób starszych; integracja osób niepełnosprawnych.
Solidarność (art. 27-38):
prawo pracowników do informacji i konsultacji; prawo do układów zbiorowych i wspólnych działań; prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej; prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem; prawo do dobrych warunków pracy; zakaz pracy dzieci i ochrona pracującej młodzieży; zakaz zwolnień z powodu macierzyństwa, prawo do zasiłku macierzyńskiego i opiekuńczego; prawo do pomocy socjalnej; prawo dostępu do służby zdrowia; ochrona środowiska; ochrona konsumenta.
Prawa obywatelskie (art. 39-46):
prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego; prawo do głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych; prawo do dobrej administracji; prawo dostępu do dokumentów unijnych; prawo składania skarg do Rzecznika Praw Obywatelskich; prawo składania petycji do Parlamentu; prawo przemieszczania się i osiedlania; prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej.
Wymiar sprawiedliwości (art. 47-50):
prawo do rzetelnego procesu sądowego; domniemanie niewinności i prawo do obrony; zasada legalizmu i proporcjonalności w procesie karnym; ne bis in idem (nikt nie może być ścigany lub skazywany z powodu faktów, co do których został już uniewinniony lub skazany).
Prawa i wolności człowieka w Konstytucji RP
Źródłem praw i wolności człowieka jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna godność człowieka. Obowiązkiem władz publicznych jest poszanowanie i ochrona godności człowieka.
Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.
Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Kobieta i mężczyzna mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym, a w szczególności do kształcenia, zatrudnienia i awansów, jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.
Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Z praw i wolności na terytorium RP korzystają wszyscy niezależnie od obywatelstwa.
Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Prawa osobiste
RP zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.
Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody.
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą.
Pozbawianie i ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach określonych w ustawie. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godz. przekazany do dyspozycji sądu, który ma 24 godz. na wydanie postanowienia o tymczasowym aresztowaniu. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.
Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
Prawa związane z wymiarem sprawiedliwości
Odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, chyba że jest to czyn prawa międzynarodowego.
Zbrodnie wojenne i przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu. Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, nie ściganych z przyczyn politycznych, ulega zawieszeni do czasu ustania tych przyczyn.
Każdy przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony.
Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozstrzygnięcia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Wyłączenie jawności może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok jest ogłaszany publicznie.
Przepadek rzeczy może nastąpić tylko w wypadkach określonych w ustawie na mocy orzeczenia sądu.
Mniejszości narodowe i etniczne będące obywatelami polskimi mają zapewnioną wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury, tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej.
Prawa do życia prywatnego
Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.
Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w wypadkach określonych w ustawie i na podstawie orzeczenia sądu.
Wychowanie powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ograniczenie może nastąpić tylko w wypadkach określonych w ustawie.
Zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie może nastąpić jedynie w wypadkach i w sposób określony w ustawie.
Nikt nie może być zobowiązany do ujawniania informacji o innej osobie inaczej niż na podstawie ustawy. Władze publiczne nie mogą gromadzić informacji o obywatelach innych niż niezbędne w demokratycznym państwie prawa. Każdy ma prawo wglądu do dokumentów urzędowych i zbiorów danych jego dotyczących oraz żądania sprostowania lub usunięcia informacji nieprawdziwych.
Każdy ma prawo do uzyskania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne, wstępu na posiedzenia organów kolegialnych z możliwością rejestracji obrazu i dźwięku, wglądu w dokumenty. Ograniczenie tego prawa może wynikać jedynie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób, ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego Państwa.
Prawo do poruszania się
Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium RP oraz prawo wyboru miejsca zamieszkania i pobytu. Każdy może swobodnie opuścić RP. Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju.
Obywatela polskiego nie można ekstradować, chyba że taka możliwość wynika z ratyfikowanej umowy międzynarodowej:
o ile czyn został popełniony poza RP
jest w Polsce karalny w czasie popełnienia i w czasie składania wniosku
chyba że chodzi o zbrodnię ludobójstwa, przeciwko ludzkości, wojenną lub agresji.
Ekstradycja może nastąpić do innego kraju lub przed międzynarodowy trybunał karny.
Ekstradycja jest zakazana, jeśli dotyczy osoby podejrzanej o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych lub jej dokonanie będzie naruszać prawa i wolności człowieka. O dopuszczalności ekstradycji orzeka sąd.
Cudzoziemcy mogą w Polsce uzyskać azyl, a nawet status uchodźcy.
Wolności osobiste
Każdemu zapewnia się wolność religii i sumienia, co obejmuje wolność wyznawania religii według własnego wyboru, uprawianie kultu, nauczanie, posiadanie świątyń.
Nikt nie może być zmuszany do uczestnictwa lub nieuczestniczenia w praktykach religijnych.
Religia kościoła lub związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami.
Nikt nie może być zobowiązany przez władze państwowe do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.
Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy, gdy jest to konieczne dla ochrony bezpieczeństwa Państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić koncesje na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.
Wolności publiczne
Zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenia może wprowadzać ustawa.
Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się, w tym w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników, organizacjach pracodawców. Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z konstytucją lub ustawą, o czym orzeka sąd. Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych pracowników lub pracodawców może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie dopuszcza prawo międzynarodowe.
Związki zawodowe mają prawo do strajku i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Ze względu na dobro publiczne można zakazać strajku lub ograniczyć prawo jego prowadzenia w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub dziedzin.
Obywatele polscy korzystający z pełni praw publicznych mają prawo dostępu do służby cywilnej na jednakowych zasadach.
Obywatel polski ma prawo wyboru organów publicznych i udziału w referendum, jeśli najpóźniej w dniu wyborów skończy 18 lat. Prawo to nie przysługuje osobom, które orzeczeniem sądu są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych lub wyborczych.
Każdy ma prawo składać petycje, wnioski, skargi w interesie publicznym, własnym lub za zgodą innej osoby - w interesie tej osoby.
Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres ochrony określa ustawa.
Prawa ekonomiczne
Każdy ma prawo do własności i innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Prawa te podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Własność może być ograniczona jedynie w drodze ustawy w zakresie, w jakim nie narusza istoty prawa własności.
Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Obowiązek pracy może być nałożony tylko przez ustawę. Stałe zatrudnianie dzieci poniżej 16 roku życia jest zakazane. Minimalną wysokość wynagrodzenia określa ustawa.
Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych.
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów. Maksymalne normy czasu pracy określa ustawa.
Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego. Zakres i formy określa ustawa.
Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania. Ochronę lokatorów określa ustawa.
Prawa socjalne
Każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, zakres i warunki udzielania świadczeń określa ustawa.
Szczególna opieka zdrowotna ma być zapewniona dzieciom, kobietom w ciąży, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.
Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają zgodnie z ustawą pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.
Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych o zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska.
Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.
Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy określonej w ustawie.
RP zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy może żądać od władz publicznych ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Dziecko pozbawione opieki ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Organy i osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględniania zdania dziecka.
Prawa związane z nauką
Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób określenia obowiązku szkolnego określa ustawa.
Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić odpłatność niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością.
Rodzice mają prawo wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół, warunki i formy nadzoru określa ustawa.
Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. Wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów, warunki pomocy określa ustawa.
Zapewnia się autonomię szkół wyższych na warunkach określonych w ustawie.
Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania oraz korzystania z dóbr kultury.
Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska. Władze wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy środowiska.